– Búginde jastar ǵylym salasyna qyzyqpaıdy degen taptaýryn kózqarastyń tigisi setineı bastaǵandaı. Buǵan dálel óziń sekildi ǵylymmen aınalysýǵa yntaly jastardyń qatarynyń kún sanap artyp keledi. Jalpy ózińniń hımıa salasyna degen qyzyǵýshylyǵyń qalaı bastaldy?
– Men 1-synypqa barǵansha álipbı men kóbeıtý kestesin jatqa bildim. Erekshe jetistikterim úshin eki ret synyptan synypqa attap, mektepti 15 jasymda bitirdim. Alǵashynda fızıka salasyna qyzyǵýshylyq boldy, biraq 9-synyptan bastap hımıa páninen Álıa Esqalıqyzy sabaq bere bastaǵannan hımıa salasyn zertteýge ynta paıda boldy. Ustazym – Á.E.Temirbolatova 8-11 synyptarǵa arnalǵan hımıa oqýlyqtarynyń, esepter jınaǵy, dıdaktıkalyq materıaldardyń avtory. Sonymen qatar Qazaqstannan tuńǵysh ret dúnıejúzilik olımpıadaǵa úmitker daıyndap, shákirti júldeli oryn alǵan bolatyn. Ustazymnyń arqasynda hımıa salasyna qyzǵýshylyǵym artyp, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-ge oqýǵa qabyldandym. Ýnıversıtet qabyrǵasynda ataqty hımıkterimizdiń stependıalarynyń ıegeri boldym, konferensıalarǵa qatysyp júldeli oryndar alyp júrdim. 3-kýrstan bastap hımıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Jarylqasyn Ábilovtiń qoldaýymen ǵylymı jobalarmen aınalysa bastadym. Ol kisiniń bastaýymen júrgizilgen bıologıalyq belsendi zattardy sıntezdeý, dárilik ósimdik shıkizattarynan tabıǵı bıologıalyq aktıvti keshenderin bólip alý jáne tazalaý, atalǵan zattardyń aktıvti dárilik formalaryn alý jumystaryna arnalǵan-dy.
– Osy rette óziń aınalysyp júrgen ǵylymı jobalaryń týraly keńinen áńgimeleseń...
– Qazirgi tańda Qazaqstan dárilik preparattar máselesinde ımportqa táýeldi. Sebebi dárihanalar men aýrýhanadaǵy dári-dármektiń 90%-y shet elden alynady. Al Qazaqstandaǵy munaı óńdeý tehnologıasy, organıkalyq sıntez óndirisiniń damýy, keń baıtaq jerimizde kóldiń de, shóldiń de, taýdyń da, jazyqtyń da bolýy dárilik ósimdikterdiń san alýan túrin qamtamasyz etip, tabıǵı aktıvti keshenderdi alýǵa múmkindik beredi. Dárilik zattardy alý tehnologıasynda dárilik aktıvti zatty alý – jumystyń bastamasy ǵana, budan keıingi saty ony qoldanýdy yńǵaıly etý, emdik áserin uzaq ýaqytqa jetkizý (prolongasıalanǵan júıe alý), dárilik zatty tek aýrý oshaǵyna jetkizý, syrqattyń erekshelikterin eskerý sıaqty máselelerdi sheshý úshin bıologıalyq aktıvti zattardyń dárilik formalaryn alý qajet. Meniń jobadaǵy basty maqsatym – osy dárilik formalardy daıyndaý.
– Osy dárilik formalardyń paıdasy nede?
Qazirgi tańda Qazaqstan dárilik preparattar máselesinde ımportqa táýeldi. Sebebi dárihanalar men aýrýhanadaǵy dári-dármektiń 90%-y shet elden alynady. Al Qazaqstandaǵy munaı óńdeý tehnologıasy, organıkalyq sıntez óndirisiniń damýy, keń baıtaq jerimizde kóldiń de, shóldiń de, taýdyń da, jazyqtyń da bolýy dárilik ósimdikterdiń san alýan túrin qamtamasyz etip, tabıǵı aktıvti keshenderdi alýǵa múmkindik beredi.
– Dárilik formalar degenimiz – aktıvti bıologıalyq zattyń qoldanylý formasy, olar – jaqpa maılar, tabletkalar, gelder, ıneksıalar, kapsýlalar, úldirler (plenka), pasta, sýspenzıa jáne taǵy basqalar bolýy múmkin. Bizdi qyzyqtyryp otyrǵany – jaqpa maılar men úldirler. Sebebi men qoldanatyn aktıvti bıologıalyq keshen «Tamarıksıdın» («Tamarıks», qazaqsha ataýy Jyńǵyl, emdik shóbinen alynǵan) antımıkrobtyq, qan toqtatýshylyq, jara jazýshy, antıbakterıalyq jáne antıdıabetıkalyq qasıetterimen erekshelenedi. Mundaı qasıetteri bar zatty teri jaralarynda, teriniń qabyný kezinde, kúıik, hımıalyq – mehanıkalyq jaraqattar kezinde qoldanýǵa bolady. Al osyndaı jaǵdaıda jaqpa maı men úldirlerdi qoldaný jaqpa maıdyń aktıvti keshenniń joǵarǵy effektıvtiligine qol jetkizedi.
– Jaqpa maılar men úldirlerdiń quramy qandaı?
– Jaqpa maı dárilik formasyn alýda onyń negizi retinde bentonıt sazyn alǵan bolatynbyz. Sebebi, bentonıt sazynyń paıdaly fızıka-mehanıkalyq qasıetterimen birge isinýshilik, sorbsıalyq, antıseptıkalyq qasıetterge ıe. Sondaı-aq, biregeı dıspersti júıe túzip, basqa zattarǵa ınerttiligi de joǵary, adam terisine alergıalyq reaksıalardy týǵyzbaıtyndy. Qazirgi zamannyń basty talaby boıynsha ekonomıkalyq turǵydan arzan, qoldaný, tazalaý jumystarynyń ońtaılandyra túsýimen erekshelenedi. Qazaqstanda bentonıt sazynyń kóp qory bar. Bentonıt sazy buǵan deıin tabletkaly dárilik formalarda tolyqtyrǵysh retinde keńinen qoldanǵan – enterosorbent (adam ýlanǵan nemese alkogóldi artyq mólsherde qoldanǵan kezde ishke ishýge arnalǵan sorbentter).
Qazirgi zamanǵy medısınalyq preparattarǵa qoıylatyn talaptar eskerilip, jaqpa maıdyń reologıalyq qasıetteri, tıkotropıalyq qasıetteri anyqtaldy. Qazir joba aıasynda bentonıt sazynan polımer kompozıtti úldirler daıyndaý ústindemiz. Mundaı úldirler qoldanýǵa yńǵaıly. Teriniń qabynǵan jara osy úldirderdi jaýyp emdeýge bolady. Ádette bir jerimiz aýyrǵanda ishetin dárimiz 6 saǵatqa deıin áser etip, odan keıin taǵy da dári iship jatamyz. Al bizdiń úldir 12 saǵatqa deıin belsendi túrde áreket etetin qasıetke ıe. Kúıik shalyp, teri jaralanǵanda osy úldirdi jarany tańyp, táýlik boıy júre berýińizge bolady. Qaıta jaqqyńyz kelse jýyp, súrtip tastaýǵa bolady. Óıtkeni ol gıdrofıldi. Sonymen qatar maıly úldirler aýa ótkizgishtik qasıetke ıe, terini ashytpaıdy, kıimge jabyspaıdy.
– Joba aıasynda sheteldik áriptesterińizben baılanystaryńyz qandaı?
– Ýnıversıtetimizdiń ınovasıaly-tehnologıalyq baǵytty prıorıtetti baǵyt dep kórsetýi hımıa fakúltetinde júrgiziletin jobalar men zertteý jumystaryn ózekti, Qazaqstan ekonomıkasy men óndiris-sharýashylyǵyna tıimdi, elimizdiń shıkizattaryn qoldaný, ony óńdeý jáne joǵary, zaman talabyna saı ónim shyǵarýdy maqsat tutýǵa ıtermeleıdi. Bizdiń jobamyz fakúltetimizde jasalyp jatqan atalmysh talaptardy qanaǵattandyratyn jobalardyń biri dep tolyqtaı aıta alamyz. Joba jasalý barysynda ýnıversıtettiń múmkinshilikteri tolyqtaı paıdalanylyp, kafedramyzdyń shet elderdegi seriktestikteri de, naqtyraq aıtqanda, Germanıadaǵy Potsdam ýnıversıteti, Rostok qalasyndaǵy ýnıversıtetimizdiń jergilikti ýnıversıtetpen birlesip ashqan zerthanasy, Pakıstan elindegi seriktesterimiz jobamyzdyń ilgeri jyljýyna oń yqpalyn tıgizip otyr.
– Buryn ǵalymdarymyz tek zertteýmen ǵana aınalysatyn, al búginde ǵylymǵa degen kózqaras ózgerip, ǵalymdar álemdik ǵylym júıesine yqpaldasyp jatyr. Ǵylym árbir eldiń óz qazanynda qaınaǵany durys pa, álde álemmen yqpaldasa damyǵany jaqsy ma?
– Ózim oqıtyn ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da basqa oqý oryndarymen salystyrǵanda magıstranttar men doktornattardyń sany eki ese kóp. Jyldar boıy qalyptasqan ǵylymı baza men joǵary dárejeli ǵalymdarymyzdyń jolyn jalǵap, izin basar jas ǵalymdardyń biri bolýǵa talpynamyn. Óıtkeni ǵylym men bilimdi biriktirgende ǵana, joǵary nátıjelerge qol jetkize alamyz dep oılaımyn. Sondyqtan óz bolashaǵymdy tek ǵylym salasymen baılanystyramyn. Ǵylym – eldiń bolashaǵyn qamtamasyz etetin, bólingen qarajatyńyz birneshe ese bolyp qaıtatyn salalardyń biri. Búginde memleket tarapynan ǵylym salasyna kóńil bólinip jatyr, arnaıy jobalarmen aınalysýǵa da múmkindik bar. Meniń kózqarasymda ǵalym adam tek ǵylymmen aınalysyp qana qoımaı, ol óz jobasyn júzege asyra alatyndaı kásipker de bolýy kerek. Qazirde aǵylshyn tilin meńgermeı, álemdik deńgeıge otandyq jobalardy tanytý múmkin emes. Sondyqtan da búgingi ǵalym ámbebap bolýy qajet dep sanaımyn.
Araılym BIMENDIVA,
«UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bólimi bas mamany.
