2006 jyl. 15-shi qańtar. Almatydaǵy ekinshi vokzalǵa jınalǵan halyq poıyz kútetin shaǵyn alańǵa syımaı, kópirge shyǵyp ketken. Polıseıler bolsa «kópir kótermeı qalady» dep alańdaýly. Olardyń bári bir adamdy kútip tur...
Ol 2002 jyly túrmege tústi. 7 jylǵa. 2009 jyly onyń jazasyn óteý merzimi aıaqtaldy. Sodan bergi 5 jyl ishinde onyń memlekettik qyzmetke aralasý quqy joq bolatyn. Mine, ol da aıaqtaldy. 2015 jyl. 5 jyl óte shyǵypty...
Ol áýel bastan «demokrat» edi. «Damyǵan baqytty elderdiń júrgen joldary uqsas. Óıtkeni qaı jerde bolsyn naryq pen demokratıa zańdary matematıka men fızıka zańdary sıaqty birdeı» deıtin.
Onymen aralasqandar: «Týrashyl, shynshyl, oıyndaǵysyn búkpesiz aıtatyn adam» deıdi. Alaıda, mundaı baǵa búginge deıin talaı adamǵa berilgen bolar. Kitaptarda, estelikterde osylaı jazylady. Ómirde estip júrgen sóz...Buǵan dálel, myqty mysal kerek.
Biletinder aıtady, Ǵalymjan «pompezdi» jıyndardy unatpaıdy eken. Oblysyna bir myqty kelse, soǵan bola jol japqyzyp, halyqty tapjyltpaı turǵyzyp qoıatyn minezi joq desedi.
Semeıdiń kólik jasaıtyn zaýytynda jumys istep júrgende Ǵalymjanǵa (jáne onyń aınalasyndaǵy jigitterge) 7 noıabr (Oktábr tóńkerisi) merekesine baılanysty zaýyt jumysshylary ustap júretin lozýngterdi jazý júktelgen eken. Tapsyrmanyń qalaı oryndalǵanyn kórgende partkomnyń kózi atyzdaı bolypty. Bul: «Qashanǵy bizdi SOKP bıleıdi!», «Basshylardan ózgeris suraımyz!» degen urandar bolatyn...
Máskeýde oqyp júrgende olardy Kremldiń qaqpasynyń qasyna Brejnev pen Nıkaragýa jetekshisi Danıel Ortegony qoshemetteýge jınaıdy. Eki lıderdi baqandaı 6 saǵat kútedi, stýdentter. Bir mezette aǵyndy ESKORT jandarynan áýejaıǵa qaraı aǵyp óte shyǵady...
Sodan bylaı Ǵalymjan jurtty «mártebeli meımannyń qurmetine» orynsyz tosqyzǵandy qalamaıtyn bolypty. «Prezıdent, ne basqalar kelgende kósheni aldyn ala jaýyp, halyqty renjitpeıik» deıdi eken. Óz erkimen ákim aldynda júretin jol polısıasy kóligin de alyp tastaǵan osy Ǵalymjan desedi. Biraq, onyń bul áreketi ózge basshylarǵa úlgi boldy ma? Odan kim úırendi jáne kim ózgerdi?
Ol komsomol uıymyna ózgeris jasamaq bolady. Ámirshil-ákimshil júıe ol kezderi kúshinde. Mundaılar az edi sol tustary.
Semeıdiń kólik jasaıtyn zaýytynda jumys istep júrgende Ǵalymjanǵa (jáne onyń aınalasyndaǵy jigitterge) 7 noıabr (Oktábr tóńkerisi) merekesine baılanysty zaýyt jumysshylary ustap júretin lozýngterdi jazý júktelgen eken. Tapsyrmanyń qalaı oryndalǵanyn kórgende partkomnyń kózi atyzdaı bolypty. Bul: «Qashanǵy bizdi SOKP bıleıdi!», «Basshylardan ózgeris suraımyz!» degen urandar bolatyn...
Ol jáne 5 saıası reforma
– Demokratıalyq tańdaý qozǵalysy Prezıdentke qarsy emes edi, – deıdi sol jyldary Ǵalymjannyń janynda júrgen top.
«Olar basqarýdaǵy qatelikti kórdi, strategıalyq kemshilikterdi ańǵardy.
5 saıası reformany júrgizýdi alǵash usynǵan da Ǵalymjan bastaǵan top.
Bul: táýelsiz sot, ákimderdi saılaý, táýelsiz BAQ (sóz bostandyǵy), parlamenttiń ókiletin keńeıtý jáne taza ári ádil saılaý.
Jaqıanov muny Prezıdentke jetkizem degen senimde bolǵan. Sol kezgi Úkimetbasy Toqaev aıtqandaı, Ǵalymjandar Prezıdent bıligine qarsy kelgen joq».
Ol nege elden ketti?
Jaraıdy, «bılik syıǵyzbas edi». Bul birinshi kezekte oıǵa keletin, aıtylýy tıis sebep. Biraq...sol kezgi opozısıa serkeleriniń ózi Ǵalymjandy baqtalas sanaǵan desedi. Onyń mysy basyp turatyn, bárin de...
Tipti, sol kezgi bıliktiń beldi oponentiniń biri (aty jumbaq kúıinde qalsyn) Jaqıanovqa: «Bul jerden ne sen, ne men ketemin. Bul jer ekeýimizge tar bolady» degen-mys.
– Ony túrmege japqanda barynsha qoldaǵan top, abaqtydan bosap shyqqan soń odan teris aınalǵandaı boldy, ózine tartpady. Áıtpese, ortadan bir oryn usynsa, Qazaqstanda qalatyn ba edi?! – deıdi Jaqıanovtyń janashyrlary.
Biletinderdiń aıtýynsha, abaqtydan bosaǵan Ǵalymjan sol kezdegi «Ádiletti Qazaqstan» qozǵalysyna jetekshilik etkisi kelgen. Sondaı oıy bolǵan... Biraq, buǵan «kóldeneń» adamnyń kılikkenin qozǵalystyń prezıdıým músheleri taǵy qalamaǵan. Keıin biraz basylymdar bul taqyrypty qaıta-qaıta qozǵap, otqa maı quıdy. «Jarmahan bergisi kelmedi» degen áńgimeler aıtyldy. Tuıaqbaıdyń toby óz kezeginde «Ábdildın men Tuıaqbaı keliskenimen, Júkeev pen Ábilevter qarsy shyqty» dedi. Kim bilgen...
«Respýblıka búdjeti munaı baǵasyna táýeldi bolmaýy kerek. Munaı baǵasy turaqsyz. Osy sebepti biz syrtqy faktorǵa táýeldimiz. Al ishki faktordyń rólin arttyrý úshin biz óz ekonomıkamyzdy qalyptastyrýymyz kerek. Muny otandyq óndirýshilerdiń esebinen júzege asyrý qajet. Munaıdan túsken qarjyny áleýmettik saladan buryn bızneske baǵyttaıyq. Qaıtymy bolady», – dedi Ǵalymjan. Aıtqany aıdaı kelgen joq pa osy?
Ol «Goland aýrýyn» anyqtaǵan...
1997 jyl. 12 naýryz. Ol Strategıalyq resýrstardy baqylaý agenttiginiń tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldy.
«Osynda otyrǵanda Jaqıanov tym tereń úńgip ketti» degen sóz tegin bolmasa kerek. Agenttiktiń tez taratylǵany da sodan desedi.
«Ǵalymjannyń strategıalyq resýrstar salasyndaǵy kemshilikterdi anyqtaǵan, bılikke degen syn kózqarasy qalyptasqan tus ta osy kez» deıdi.
Osy qyzmette otyrǵan azǵana ýaqyttyń ishinde ol biraz dúnıeniń basyn ashty. Ol sol tustary búdjet saıasaty durys júrgizilmeıtinin aıtqan alǵashqy adam.
«Respýblıka búdjeti munaı baǵasyna táýeldi bolmaýy kerek. Munaı baǵasy turaqsyz. Osy sebepti biz syrtqy faktorǵa táýeldimiz. Al ishki faktordyń rólin arttyrý úshin biz óz ekonomıkamyzdy qalyptastyrýymyz kerek. Muny otandyq óndirýshilerdiń esebinen júzege asyrý qajet. Munaıdan túsken qarjyny áleýmettik saladan buryn bızneske baǵyttaıyq. Qaıtymy bolady», – dedi Ǵalymjan. Aıtqany aıdaı kelgen joq pa osy?
– Demokratıasy damymaǵan, halqy bılikke ıe bolmaǵan elderde qazba baılyqtar bılik basyndaǵy toptyń enshisine tıip, qalyń jurt onyń qyzyǵyn kóre almaıdy. Munaı-gaz óndirýge ǵana umtylǵan bıliktiń óndiristiń basqa salasyn damytýǵa dármeni jetpeıdi. Muny «golandyq aýrý» dep ataıdy.
Agenttikte otyrǵanda Jaqıanov «golandyq aýrýdyń» bizdiń elge de «juqqanyn» dáleldep shyǵady. Munyń aldyn alý jóninde Prezıdentke hat jibergen...
Osy agenttikte otyrǵanda ol quny mıllıardtaǵan dollar turatyn iri óndiristerdiń jekeshelendirý kezinde kók tıynǵa satylǵanyn, tipti keıbir taý-ken oryndary men munaı kenishteri teginge berilgenin (!) anyqtaǵan eken.
«Elimizdiń birde-bir múddesi eskerilmegen, ne salyq jaǵynan, ne jumysshynyń jalaqysy, ne jergilikti ekologıa men áleýmettik máseleler eskerilmeı qol qoıyla salǵan qujattardy kórip, jaǵamyzdy ustadyq» deıdi ol.
Mine, sol tustary gazet betinde Jaqıanovty synaǵan maqalalar shyǵa bastady. Agenttiktiń tekserý jumystary bireýlerdiń shamyna tıgen desedi... Jyl aıaǵyna jetpeı agenttik taratyldy.
Jaqıanov: «Semeıim...»
Ol Semeı oblysynyń taratylyp, Óskemenge qosylýyn quptaǵan joq.
«Semeı – Semeı bolyp qalýy kerek. Keshegi babalardan qalǵan dástúrdi basshylyqqa alsaq ta, búgingi geosaıasatty tarazyǵa salsaq ta, qazaq eliniń bir ordasy – uly ǵulamalardyń Otany – Semeı» dedi. Basqa qolynan ne kelýshi edi? Ol kezdegi ákimniń bıligi shekteýli bolatyn, másele ákimde de emes edi...
Ol Semeıdi reformalaǵysy keldi. Ólkeni sosıalızmniń josparly júıesinen jańa naryq qatynastaryna kóshirý úshin túbegeıli reformalardy júzege asyrǵan. Aıaqtaı alǵan joq bastaǵan isin. Sol kezderi Úkimet ishinde «ekonomıkalyq reformalardyń otany – Semeı» degen pikir bolǵan.
Bastysy, Semeı oblysyn taratqan sol kezgi Úkimettiń sheshimi qanshalyqty qısyndy boldy? Muny ekonomıkalyq-áleýmettik ári saıası turǵydan durys qadam dep baǵalaı alamyz ba, búgin? Torǵaı, Jezqazǵan, Kókshetaý, Taldyqorǵan...Bularǵa qatysty taǵy sol saýal.
Ol Úkimetti nege aıyptady?
Onyń sol tustaǵy Úkimet basshysy Qajygeldınmen bir kózqarasy alshaq bolatyn. Búı deıdi Jaqıanov: «Myna qazaqtyń boqmuryndarynyń qolynan túk kelmeıdi. Odan da shetel menejerlerin shaqyrǵanymyz durys» degenimen kelispeıtinmin. Sondaǵy oıym: «Baılyǵymyzǵa óz jigitterimiz ıe bolǵany durys. Qateleser, biraq túbinde úırenedi. Basqa elderden bizdiń qaı jerimiz kem degen oı edi».
«Bizdiń Premer shetelden kelgen kompanıalarǵa, aferısterge, elimizdiń nebir baılyǵynyń esigin aıqara ashyp qoıdy. Fırmanyń aty aǵylshynsha jazylsa boldy...Úkimettiń ishinde «ınvestor» shapanyn búrkengender qaptady da ketti».
Rahat Álıev vs Jaqıanov
Ol kezderi «KTK» arnasy men «Karavan» gazeti Álıevke tıesili-tin. «Rahattyń qolshoqpary» bular. Sol kezderi «KTK» bireýdi synap jatsa (árıne, úlken saıasattaǵy bireýdi), muny baıqustyń kúıeý balaǵa jaqpaǵanynyń belgisi sanaıdy eken. Rahattyń nazaryna Ǵalymjan da ilikken... Dáleldi bolsyn: «Ómir belesteri» atty kitabynda ol bylaı deıdi:
– «KTK» meni de áýreleı bastaǵan. «Sender Jaqıanovqa «konkretnyı naezd» jasaı almadyńdar» dep menshikti tilshisi men operatoryn aýystyrǵan. Jańa tilshi Vladımır Mýs biraz ýaqyt istegen soń, shydamaı, shyndyǵyn aıtty. «Almatydan redaktorym telefon shalyp, ákimniń ústine «chernýha» surap kúnde toqtatpaıdy. Basynda jiberip turǵanmyn. Oblystyń jaǵdaıy men ákimdi jamandap, oıdan shyǵarǵan sújetterdi de berdim. Odan árige dátim barmady...».
«KTK»-nyń shabýylyn «Karavan» qostaǵan. Meniń kózqarasymmen sanaspaǵan, jaýaptarymdy jarıa etpegen, qaı-jaıdaǵyny jazǵan. Qarlyǵash ekeýmiz «ajyrasyp jatyr» degen ósekke barǵan. «Máseleni sheshkisi kelse, Rahatqa shyqsyn» dep bireýler sálem aıtsa da, qulaq aspadym. Namystandym. Kishireıgim kelmedi. «Búgin saýsaǵyńdy berseń, erteń qolyńdy jutady» demekshi, osaldyqtan saqtanǵan túrim edi.
«Bul aıqasta kim jeńdi, kim utyldy?». «Rahattyń ylańyn kim buryn ańǵardy, kim kesh túsindi?». Eldegi táýelsiz basylymdar bul saýalǵa búginge deıin jaýap izdeýde.
Jaltaq ákim
Onyń reformalaryn synǵa alǵandar boldy. Birazy oryndalmady.
Ǵalymjan Úkimetke de, Prezıdentke de «bul másele tikeleı ákimderdiń el ishinen saılanýyna baılanysty ekenin» talaı aıtypty.
Ol jergilikti atqarýshy bılik organdary saılanbaly bolýy kerek degen ustanymdy qorǵady. Bul jergilikti bıliktiń jaýapkershiligin kúsheıtýdiń jalǵyz joly.
Jaqıanov Qazaqstanda aýyl, aýdan, qala ákimderin halyq tarapynan saılaýdy usynǵan alǵashqy adam.
– Joǵarydan saılanǵan ákimdi halyq ta qorǵap qala almaıdy. Óıtkeni olardy saılaǵan siz de, biz de emes. Nusqaýmen kelgen. Al mundaı ákimder abaılap, tipti jaltaqtap sóıleıdi, – dedi Jaqıanov sol tustary.
Dýman BYQAI
Sýret: Asylhan Ábdiraıymuly
Ǵalymjan aıtypty...
Ájem Baıaýhan dinge berik edi. Meni de ımandylyqqa, tazalyqqa úıretti. Burynǵy qazaqtyń erkin baıtaq zamanyn ańsaıtyn. Bir kúni ájeme kómektesip, qol dıirmendi aınaldyryp otyrǵanmyn. Qaıdan kelgenin bilmeımin, bir talpaq tanaý qors-qors etip, aýlaǵa kirip ketti. Ájem ornynan atyp turyp: «Bul kápirdi me...úıdiń mańyna da jolatpaý kerek» dep aıyrmen bir-aq shanshydy...»
...
Búgingi kún turǵysynan qarasam eldiń azattyǵy úshin, adamnyń bas bostandyǵy úshin kúresimiz aıaqtalmapty. Quldyǵymyzdan arylmappyz. Táýelsizdik uranyn búrkenip, óziniń jeke bas múddelerin kózdegen bılik basyndaǵylar azattyǵymyzǵa qaýip tóndirip tur. «Azat ómirsiz táýelsizdik bolmas» – osy qaǵıdany umytpaǵanymyz durys.
...
Ómirden baıqaǵanym, qoǵamdaǵy narazylyq adamdarmen durys sóılespeı, pikir alyspaı, jeke dara qabyldaǵan sheshimderińnen bastalady eken...
...
Bıliktegilerge shyndyq unamaıdy, burqyraǵan qazannyń qaqpaǵyn ashqysy kelmeıdi.
