– Ǵylymda qalaı jetistikke jetýge bolady?
– Qaı salada bolsyn jetistikke jetý úshin qajyrly eńbek pen bilim qajet. Óz isińe degen mahabbat árqandaı qıyndyqty jeńýge kómektesedi. Men sonaý 70-jyldardyń basynda búgingi ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń hımıa jáne hımıalyq tehnologıalar fakúltetin támamdap, aspırant atandym. Árbir ǵalym ótýi tıis ǵylymı satylarynan – atap aıtqanda, aǵa laboranttan profesor dárejesine deıingi aralyqta 40 jyldan asa ýaqytta júrip óttim. Dese de, áıel balasy úshin otbasy men jumysty qatar alyp júrý qıyn. Óz oıyńda júrgen ıdeıalardy, ǵylymı jańalyqtardy jetkizý, ony júzege asyrý ońaı emes. Baqytyma oraı, men bárine úlgerdim, sebebi meniń ustazdarym B.A.Beremjanov, M.R.Tanasheva, T.K.Shombalov syndy marǵasqa ǵalymdar boldy.
– Hımıa salasynda birneshe shópterdi zerttep, sonyń ishinde elimizde ósetin jantaqtyń qyrǵyzdyq túrimen aınalystyńyz. Osy jumystaryńyz qalaı jalǵasyn taýyp jatyr?
– Meniń ǵylymı-zertteý jumysymnyń bir baǵyty osy jantaqtyń qyrǵyzdyq túrine baǵyttalǵan. 1894 jyly nemis ǵalymy Shrenk Balqash óńirine ekspedısıaǵa kelgen kezde elimizde ósetin erekshe bir ósimdikti kórgen. Ol kezde qazaqtardy «qyrǵyz» dep ataıtyn qate túsiniktiń saldarynan jantaqtyń bul túri ALHAGI KIRGISORUM SCHRENK dep atalǵan. Osy baǵyttaǵy zertteýimniń nátıjesinde kandıdattyq dısertasıamdy oıdaǵydaı qorǵap shyqqan bolatynmyn. Al doktorlyq dısertasıamda osy jantaqtan shyǵarylatyn dárilik zattardy óndiriske engizýge arnaldy.
Ǵylymı-zertteý jumystardyń nátıjesinde otandyq jantaqtyń qyrǵyzdyq túrinen tundyryndy, 40% – qurǵaq ekstrakt, «Alhıdın» degen bıologıalyq belsendi keshen jáne onyń negizinde shyryn, 5-% jaqpa maı, gepatoprotektorlyq qasıet kórsetetin tabletka alyndy. Jantaqtyń qyrǵyzdyq túrinen alynǵan tundyryndy tamaqty shaıýǵa, tamaqtaǵy baspany alǵan soń, sol oryndy emdeýge birden-bir em.
«Alhıdın» sýbstansıasynan alynǵan jaqpa maı teri aýrýlaryn (qurǵaq ekzemany), sonymen qatar, kúıikti jáne kesilgen jerdiń tez jazylýyna áser etedi. Al «Alhıdın» sýbstansıasynan alynǵan tabletka karsıl dárisinen kem túspeıtin ót aıdaýshy, baýyr tazalaýshy zat ekeni belgili boldy. Sondaı-aq, «Alhıdın» negizinde hırýrgıa, terapıa, gınekologıa, dermatologıa, qyzyl ıek pen aýyz qýysynyń shyryshty qabyǵynyń aýrýy kezinde jáne otorınolarıngologıa, gastroentrologıa tájirıbesinde aýrýlardy keshendi emdeý barysynda qoldaný usynyldy. Budan ózge de paıdaly jaqtary kóp.
Jantaqtan alynǵan tunbaǵa, «Alhıdın» sýbstansıasyna, odan alynǵan jaqpa maıǵa, shyrynǵa, tabletka dári «Hımfarm» AQ-y men birigip óndiristik reglamentter jazyldy. Búginde «Hımfarm» poláktardyń qolyna kóshken. Sonyń saldarynan barlyq jumystar toqtap qaldy. 35 jyl boıy birge jumys istegen «Hımfarmnan» ketsem de, úmitimdi úzbedim, endigi jerde «Romatqa» bet buramyz ba degen oıymyz bar.
– Belgili joba aıasynda jumys jasaısyzdar, zertteý jumystarynda týyndaıtyn qıynshylyqtar bar ma?
– Zertteý jumystary barysynda bir jańa zat alamyz, biraq onyń qurylysyn zertteıtin qondyrǵylar joqtyń qasy. Eger qondyrǵylar bolsa kóbirek jumys isteýge múmkindik týar edi. Máselen, zertteý kezinde áýeli bolashaǵy zor shıkizatty anyqtaý qajet. Sonan soń bıologıalyq belsendi keshen alýymyz kerek. Osydan keıin ǵana odan zat alamyz. Onyń quramy men belsendiligin bilý úshin aqyly túrde ózge ınstıtýttarda zertteý jasatamyz. 10 synama alyp barsań, sonyń bireýi ǵana belsendilik kórsetýi múmkin. Aqshany aktıvtilik kórsetken 1 synamaǵa emes, zerttelingen 10 synamaǵa tóleısiń. Naryq zamanynda bári aqshaǵa kelip tireledi.
Jantaqtan alynǵan tunbaǵa, «Alhıdın» sýbstansıasyna, odan alynǵan jaqpa maıǵa, shyrynǵa, tabletka dári «Hımfarm» AQ-y men birigip óndiristik reglamentter jazyldy. Búginde «Hımfarm» poláktardyń qolyna kóshken. Osylaısha barlyq jumystar toqtap qaldy. 35 jyl boıy birge jumys istegen «Hımfarmnan» ketsem de, úmitimdi úzbedim, endigi jerde «Romatqa» bet buramyz ba degen oıymyz bar.
– Siz sheteldik JOO-men tyǵyz baılanystasyz. Barǵan elderińizdiń ǵylym salasyna qatysty biz úlgi alatyn tájirıbeler bar ma?
– Maǵan Pákistannyń Karachı qalasyndaǵy hımıa ınstıtýtynyń jumys júıesi unady. Máselen, ǵylymı-zertteýmen aınalysatyn oqý orny 5 qabattan turady, ǵımarattyń 4-5 qabatynda tolyǵymen hımıkter jumys isteıdi, ósimdikterden tundyryndy alyp, ony qoıýlatyp, fraksıaǵa bóledi, alynǵan fraksıany tazartady. Úshinshi qabatqa bólingen materıaldyń belsendiligin anyqtaýǵa tapsyrady. 10 synama berdińiz delik, sonyń ishinde ekeýi ǵana belsendilik kórsetse, qalǵandaryn keıinge qoıyp, álgi 2 synamany ári qaraı zertteısiz. Sonyń ishinen eń basty negizgi belsendi zat ne ekenin bólip, úshinshi qabatqa qaıta tapsyrasyń. Eń uzaq degende 15-20 kúnniń ishinde spekterler nátıjesin alyp, jańa nemese eski zat ekenin anyqtaısyz. Sóıtip alynǵan nátıjeni kitaphanada otyryp ádebıetterden oqyp, taldap, zertteısiz de, ary qaraı jetekshimen birge taldaısyń. Iaǵnı, ǵylymmen túbegeıli, tereń aınalysýǵa barlyq múmkinshilikter qarastyrylǵan. Bizdiń elimizde de mundaı jaqsy múmkinshilikterdiń júzege asatyn kúni alys emes dep bilemiz.
– Biz dárilik preparattar shyǵarýda ımportqa táýeldimiz. Ózimizden shyǵatyn dárilerdiń jaǵdaıyna kóńilińiz tola ma?
– Búgingi kúni jyl saıyn ǵylym salasyna bólinetin qarjy kólemi artyp keledi. Dese de, farmasevtıka salasynda bizde aıtarlyqtaı jetistikter shamaly. Sebebi, elimiz dárilik preparattar shyǵarýda sheteldik óndirýshilerge táýeldi. Naqtyraq aıtsaq, elimizde 10 paıyz ǵana dáriler ózimizden shyǵarylady. Elbasy N.Nazarbaev bul kórsetkishti 40-50 paıyzǵa kóterýdi usyndy. Bir ókinishtisi sol – aýyz toltyryp aıtatyn farmasevtıkalyq óndirister qaıda? Shetelde shyqqan ónimderdi alyp kelip, syrtyna «Made in Kazakhstan» dep jazyp satady. Bizdiń kafedrada jasalǵan birneshe jańa dárilik zattar bar. Sol zattar ekonomıkalyq jaǵynan qolaıly, tıimdiligi joǵary bolsa da, ysyrylyp qala beredi.
Onyń ústine bizdegi psıhologıalyq ahýal basqasha. Jobańa búgin aqsha quıylsa, erteń aqshasyn suraıdy. Al joba júzege asyp, nátıje berýi úshin ýaqyt pen tózim qajet. Bul rette de otandyq ónimderge degen halyqtyń kózqarasyn ózgertý kerek. Kópshilik adamdar ózimizden shyǵyp jatqan dárilerge senimsizdikpen qaraıdy. Paıdasy az keıbir sheteldik dárilerdi sapaly sanaıdy, óıtkeni olardyń jarnamasy jer jarady jáne otandyq ónimderdiń sapasy tómen degen jalań túsiniktiń sheńberinen shyǵa almaı jatady. Degenmen bizdiń memlekette de úlken ózgerister bolady degen úmitim zor.
Araılym BIMENDIEVA,
«UǴTAO» AQ-y Qoǵammen baılanys qyzmetkeri.
