"Qala men Dala" gazeti[/caption]
Erjan Malǵajyulynyń Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń basshysy, bas ımam (múftı) bolyp taǵaıyndalǵanyna eki jyl ótti. Múftılik qyzmetti qolyna alǵan tusta barsha jurtshylyq bul kisiniń kim ekenin, qaıdan kelgenin, qaıda oqyǵanyn bilmeı, ártúrli áńgimeniń basyn qaıyrdy. Buǵan sebep – elimizdegi dinı ahýaldyń jyl ótken saıyn kúrdelene túsýi edi. Ortalyq Azıada dinı turaqsyzdyq qylań berip, elimizde de birneshe oqıǵalar tirkelip úlgirgen.
Toqtaráli TAŃJARYQ
Zaıyrly el: erkindik kimniń qolynda?
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy – memlekettik emes uıym. Qolynda naqty tetigi joq, quzireti shekteýli. Áıtkenmen, tutas qoǵamdaǵy eń ózekti salanyń birin osy uıym atqaryp otyr.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary Islam dinine degen qyzyǵýshylyq halyq arasynda erekshe sıpatqa ıe boldy. Dinsiz qoǵamnan qutylǵanyna qýanǵan halyq ata dinin jatsynbaı, quran oqyǵannyń bárin molda, sharıǵat aıtqannyń bárin ımam sanady. Memlekettik saıasat dinı kózqaras pen ustanymǵa erkindik berip, ártúrli dinı toptardyń elimizge kelýine kedergi jasamaı, olardyń is-qımylyna shekteý qoımaı, múmkindiginshe zaıyrlylyqty ustandy.
«Dinniń saıasattan bólek» bolýyna basa mán berilgendikten, esik-terezesi ashyq qoǵamǵa antalaǵan dinı toptar japa-tarmaǵaı endi. Dinı ekspansıanyń jetpis túrli jolyn jetik meńgergen ózge dinı aǵymdar da ańǵal qazaqty óz joldaryna tartýyn kúsheıtip, elimizde meshitpen qatar, shirkeýler, puthanalar, patsha saraılary, sınagogalar, bizge beıtanys ǵıbadathanalar kún sanap kóbeıip jatty.
Sonaý 2000 jyldary jarty mıllıon qazaq ózge dinge ótip ketti degen sóz el arasyn qaýlap, kezip júrdi. Etek-jeńin endi jıǵan bıliktegiler «zaıyrlylyqtyń da shegi bolaryn» kesh túsinip, dinı ahýaldy retteý úshin túrli zańnamalar bekitti. Bul kezde demokratıalyq qundylyqtardy óz yńǵaıyna oraılastyryp úırengen aǵymdardyń birazy shý shyǵaryp, halyqaralyq uıymdarǵa aryzdanyp, ózderiniń dinı erkindigine qol suǵý bastalǵanyn málimdep, ártúrli aıqaı-shý týdyrǵany jadymyzda. Olardyń birazyn jónge salyp, keıbirin elden qýǵanymen, áli de bolsa tamyr jaıyp, ornyǵyp úlgirgenderi qanshama?!
Búgingi tańda ǵalamtordyń múmkindigin paıdalanyp, sonaý shetelde jatyp-aq óz ýaǵyzyn júrgizip, sońynan adam ertip otyrǵan toptar kóp. Olardy shekteý, aqparatyna tosqaýyl qoıý QMDB-nyń emes, memlekettiń jumysy. Bir saıtty japsańyz, kúni erteń on saıt ashyp, jumysyn jalǵastyra beredi. Sol úshin olarmen básekelese alatyn ózimizdiń elishilik dinı saıttar, aqparat quraldary kóp bolǵany jáne barynsha saýatty, sabyrly bolǵany lázim.
Al 2003-04 jyldary qazaqtardyń ózge dinge ótýi týraly aqparattan góri, Islamnyń óz ishindegi aıtys-tartys baspasóz betterinde beleń ala bastady. Endi úrdis keri aınaldy. Kún sanap, aı sanap daý-damaı órshigeni sondaı, jat aǵymnyń yqpalyna tústi, terrorlyq áreket jasamaq boldy, dinı alaýyzdyq týdyrdy degen aıyppen top-top jamaǵattar qamala bastady.
Aqparattardyń deregine júginseńiz, elimizde ózge dinniń jetegine erdi dep sottalǵandar tym az da, Islam dininiń ózge tarmaǵyna endi dep qamalǵandardyń sany edáýir mol. Sonda erkindik kimderge berildi, budan kim utty degen zańdy suraq týady.
Musylman musylmanǵa baýyr ma?
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ózge dinge qansha qazaq ótip, qansha musylman teris jolda júrgenin bir Qudaıdyń ózi biledi. Zańdy qataıtqan da jón, biraq zaıyrlylyqty qaıtpekpiz? «Musylman musylmanǵa baýyr» prınsıpin nege umytyp baramyz? Nege bir musylman sottalsa, ózge bir musylman qýanady? Nege ekeýi de musylman bola tura, birin biri ólerdeı jek kóredi? Nege qazaqtar bir dinniń ókili bola tura, ózindeı bir baýyrynyń qamalǵanyn, basynyń daýǵa qalǵanyn qalaıdy? Nege ózge dinge ótip ketken qazaqtardyń máselesi jabyq taqyrypqa aınalyp, óz dinimizde júrgenderdiń basy daý-damaıdan arylmaıdy? Qazir ózin ultshyl sanaıtyn ár qazaqtyń kókireginde osy suraqtar tur.
[caption id="attachment_10098" align="alignleft" width="445"]
Bas múftı Erjan Malǵajyuly ózge dinniń qaıratkerlerimen birge[/caption]
Dinı ahýaldyń munshalyqty kúrdelenýi 1990 jyldardaǵy bos saıasat pen zańymyzdyń solqyldaqtyǵynyń kesiri desek te, «eshten kesh jaqsy» - quziretine 2000-nan astam meshit qaraıtyn dinı basqarmanyń qolynda áli de kóp múmkindik bar.
Musylman musylmanǵa baýyr.
Qazaq qazaqqa baýyr.
QMDB-ǵa Erjan Malǵajyuly kelgeli beri basqarmanyń jumysy shırap, saýatty ımamdardyń qatary kóbeıip, tártip pen talap kúsheıgenin baıqap júrmiz. Eń bastysy, dinı sarapshylardyń qatary óz ultymyzdan shyǵýy kerek. Erjan qajynyń ıslam dini teologtarynyń qataryn kóbeıtýge qaýqary erkin jetedi. Óıtkeni...
Maıamerov kim?
Qaıtalaı aıtalyq, qazirgi qazaq qoǵamy san taraý dinı toptarǵa bólingen: biri shııttik, biri súnnıttik, endi biri ata-babamyz atyn estimegen aǵymdardyń sońynda júr. Olardyń basyn biriktirý, ózara raqaılasyp ómir súrýge shaqyrý kez kelgen basshynyń qolynan kele bermeıdi. Ol úshin eń áýeli uıym basshysynyń ózi bilimdi bolýy kerek.
Zańdy qataıtqan da jón, biraq zaıyrlylyqty qaıtpekpiz? «Musylman musylmanǵa baýyr» prınsıpin nege umytyp baramyz? Nege bir musylman sottalsa, ózge bir musylman qýanady? Nege ekeýi de musylman bola tura, birin biri ólerdeı jek kóredi? Nege qazaqtar bir dinniń ókili bola tura, ózindeı bir baýyrynyń qamalǵanyn, basynyń daýǵa qalǵanyn qalaıdy? Nege ózge dinge ótip ketken qazaqtardyń máselesi jabyq taqyrypqa aınalyp, óz dinimizde júrgenderdiń basy daý-damaıdan arylmaıdy? Qazir ózin ultshyl sanaıtyn ár qazaqtyń kókireginde osy suraqtar tur.
Erjan Malǵajyuly Maıamerov múftı bolyp saılanǵanda jurt «bul kim?» desti. Ómirbaıanyna qysqasha toqtala ketý artyqtyq etpes. 1972 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysynda ustardar otbasynda dúnıege kelgen. Ata-anasy elge syıly muǵalimder edi. Balasynyń sabaq úlgerimi, tártibi, tazalyqqa qushtarlyǵy kóz súıindiretin. Ájesi bala Erjanǵa únemi dinı áńgimeler, qıssa-dastandar oqyp beretin. Maqanshy aýdanyndaǵy Ǵanı Muratbaev atyndaǵy orta mektepti 1990 jyly bitirip, áskerı boryshyn óteýge attanady. 1993 jyly áskerden oralǵan soń Mysyrdaǵy Ál-Azhar Islam ýnıversıtetiniń sharıǵat jáne zań fakúltetine oqýǵa qabyldanady. Bul oqý ornyn 2006 jyly támamdaıdy. Demek, 13 jyl boıy dinı oqýdy tapjylmaı oqyp, Islam dininiń túp bastaýyn – negizgi qaǵıdattary men tarıhyn tereń zerdelegen jan. Buǵan 2006-2008 jyldary Mysyr múftıatynyń pátýa shyǵarý bóliminde bilimin jetildirgenin qosyńyz. Sondyqtan, Malǵajyuly budan burynǵy eki múftıge qaraǵanda saýatty. Bas múftıdiń sabyrlylyǵy men salqynqandylyǵy da jurtty tánti etetindeı.
Shynyn aıtalyq, sońǵy birer jyldan beri dinı toptar arasyndaǵy aıtys-tartys kúsheıgenimen, QMDB-nyń jumys isteý tártibi ózgerip, belsendiligi arta túskeni baıqalady. Ásirese, halyqpen jumys isteý jetildirilip, ýaǵyz ben dinı túsindirý baǵyty burynǵydan góri ońtaıly joldy tańdady. Degenmen, áli de qolǵa alar sharýa shash-etekten ǵoı dep oılaımyz.
Búginginiń ımamy
Jýyrda Astana qalasynda alǵash ret respýblıkalyq ımamdar forýmy ótti. Sol forýmda Qazaqstan musylmandarynyń tuǵyrnamasy bekitilip, tálimdik qujat jasalyp, teris aǵymdarǵa toıtarys berýdiń joldary anyqtalǵan. Bul – ózge dinge, ózge aǵymǵa jappaı qarsy shyǵý emes, dinı tózimdilik pen dástúrdi saqtaı otyryp, ózara suhbatty jandandyrý, kelisim men shynaıy pikirlesýdi qalyptastyrý, sol arqyly jurtshylyqtyń dinı saýatyn kóterý ekeni baspasózde aıtyldy.
Ia, qazir bos sóz, qur aıqaımen eshteńeni ózgerte almaısyz. Dindi aıtyspen, daýmen sheshý múmkin emes. Eń bastysy, búginginiń ımamy qalaı bolýy kerek? Qandaı bolýy kerek? Onyń dindi úgitteý, túsindirý metodıkasyn qalaı jetildirgen durys?
Osy suraqtardyń basyn ashyp, naqty ereje qabyldanǵanyna qýandyq. Múftı Maıamerov qolǵa alǵan bastamany tek QMDB-nyń sharýasy demeı, barsha jamaǵat qoldaǵany, ımamdarǵa tirek bolǵany, olardyń Allanyń razylyǵy úshin atqaryp jatqan isterine kómektesip, aqparat quraldary arqyly nasıhattaǵany aýadaı qajet.
Mynandaı bir pıǵyl bar: qazaqtardyń ózderi jazǵan dinı tanymdyq, túsindirmelik dúnıelerge sengimiz kelmeıdi, kerisinshe, sheteldik bir ǵalymnyń (meıli, ol kim bolsa da) jazǵanyna áýestenemiz de turamyz. Halyqtyń boıyndaǵy bul tosqaýyldy buzý úshin ózimizdiń dintanýshylarymyz jazǵan kitaptar neǵurlym kóp taralymmen taraýy tıis.
Búgingi tańda ǵalamtordyń múmkindigin paıdalanyp, sonaý shetelde jatyp-aq óz ýaǵyzyn júrgizip, sońynan adam ertip otyrǵan toptar kóp. Olardy shekteý, aqparatyna tosqaýyl qoıý QMDB-nyń emes, memlekettiń jumysy. Bir saıtty japsańyz, kúni erteń on saıt ashyp, jumysyn jalǵastyra beredi. Sol úshin olarmen básekelese alatyn ózimizdiń elishilik dinı saıttar, aqparat quraldary kóp bolǵany jáne barynsha saýatty, sabyrly bolǵany lázim. Imamdar forýmynda qoıylǵan negizgi talap – ımamdardyń ǵalamtordy jetik meńgerip, ýaǵyz-nasıhatty kúsheıtýleri kerek degen ustanym. Muny tek sol forým aıasynda qaldyrmaı, is júzinde iske asyrsa, qanekı. Biz birneshe oblystyq meshitterdiń saıttaryna kirip kórdik. Áli de bolsa saıt degen aty bar bolǵanymen, mazmundyq jaǵynan olqy, taqyryptyq aýqymdylyǵy tar ekenin baıqadyq. Mundaı olqylyqtyń aldyn alý qajettigin basa aıtqymyz keledi.
Dinı teologtar kóbeıse...
Maqalanyń basynda aıtqanymyzdaı, 90 jyldary dinı kitaptardyń ózi tapshy boldy. Din týraly jazylǵan dúnıeniń bárin talǵamaı-tarazylamaı oqı berdi halyq. Sonyń saldaryn endi kórip otyrmyz. Oıyna belgili bir aǵymnyń ıdeıasy sińgen halyq ekinshi bir taraptyń pikirin, túsindirmesin ashyp qaraǵysy joq.
Mynandaı bir pıǵyl bar: qazaqtardyń ózderi jazǵan dinı tanymdyq, túsindirmelik dúnıelerge sengimiz kelmeıdi, kerisinshe, sheteldik bir ǵalymnyń (meıli, ol kim bolsa da) jazǵanyna áýestenemiz de turamyz. Halyqtyń boıyndaǵy bul tosqaýyldy buzý úshin ózimizdiń dintanýshylarymyz jazǵan kitaptar neǵurlym kóp taralymmen taraýy tıis. Jáne dinı kitaptardy súzgiden ótkizý mehanızmin de jetildire túsken abzal. Qazir saýsaqpen sanarlyq dintanýshymyz bar. Al olardyń bilim deńgeıi, ustanymy men pikiri týraly biz eshteńe aıta almaımyz. Sebebi, bilmeımiz. Bálkim, QMDB dinı teologtardy daıarlaıtyn ortalyq ashyp, múmkindiginshe salany jetik meńgergen mamandardyń sanyn arttyrýǵa qam-qareket etýi tıis shyǵar.
Aıtpaqshy, joǵary oqý oryndarynda «Dintaný» mamandyǵy bar. Sol mamandyqta ózi kimder oqyp júr? Olar qaıda jumys isteýde? Naqty qandaı mamandar shyqty? Dintanýǵa kim kóringen emes, osy salaǵa yntyq jastar barsa, mamandar tapshylyǵy azaıar edi. Qoǵam úshin asa qajetti mamandyqty daıarlaý úshin Bilim jáne ǵylym mınıstrligi QMDB-men baılanys ornatyp, dinge jaqyn, tanymy tereń, dástúrli otbasynan shyqqan jastardy osy mamandyqqa tartýǵa zer salsa, nur ústine nur bolar edi. «Dintanýshy» degen dıplomnan góri, shynaıy dintanýshy asa qajet ekenin Din isteri komıteti de túsiner degen oıdamyz.
