– Aıagúl, Máskeýde bilim alyp jatqanyńa biraz ýaqyt boldy. Bizdiń kóńilimizdegi Máskeý – ádebıettiń, ónerdiń ordasy, orys zıalysynyń bas qosqan jeri. Keńes odaǵynyń astanasy bolǵan nán shahardy saıası qaladan góri, mádenı qala retinde tanyp keldik. Búgingi Máskeý saıasılanǵan, burynǵy mádenı aýrasynan ajyraǵan qala sıaqty sezile beredi. Estelikterdegi Máskeý men shynaıy ómirdegi Máskeýdiń aıyrmashylyǵy qandaı eken?
– Máskeýde ómir súrip jatqanyma eki jyl. Sóz joq, biz Máskeýde oqyp jatqan jyldar – Reseıdiń ózge memlekettermen saıası shıelenisi kúsheıip, ekonomıkasyna keri áser etip, rúbldiń quny kúnnen kúnge túsip jatqan ýaqyt. Meniń maqsatym – sapaly bilim alyp, ózimdi shyǵarmashylyq turǵydan shyńdaý. Álemdegi eń úlken megapolıstegi ekonomıkalyq-saıası máselelerge baılanysty dúkenderdegi azyq-túliktiń kúnnen kúnge qymbattaýy – stýdentterdiń qaltasyna salmaq salyp jatqany anyq.
Bir baıqaǵanym, orys bıligi bolsyn, zıalylary bolsyn saıasat pen mádenıettiń arasyna «shekara qoıyp», mádenıetti saıasattyń «salqynynan» qorǵaı alady. Bir ǵana mysal: 2015 jyldy Reseı «Ádebıet jyly» dep jarıalady. Sosyn munda «Mádenıet jyly», «Ádebıet jyly» – bizdegideı jospar oryndaý maqsatynda, bolmasa, sheneýnikterdiń qaltasyn qampaıtatyn joba emes, naqty ister jasalady.
Mysaly, bizdiń eldegi «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha shyqqan fılosofıa jáne mádenıettaný kitaptarynyń on tomdyǵyn aýdarýǵa ýnıversıtette dáris beretin oqytýshylar da qatysqan. Kóptegen stýdentterdiń aıtýynsha, oqytýshylar stýdentterine aýdarýǵa berip, keıinnen ózderi ústinen redaksıalamaǵan. Nátıjesinde, álem fılosofıasynyń kópshiligi qate aýdarylǵan. Birinshiden, stýdentterge aqsha tólemegendikten, olar nelikten aýdarýǵa tıis? Ekinshiden, aýdarmanyń aqshasyn ózi ǵana alatyn oqytýshylardyń stýdentterge óz jumysyn istetýge qandaı quqy bar? Úshinshiden, bul kitaptar óz bala-shaǵasyna emes, qazaqqa, bolashaqqa qalatyn kitap edi ǵoı. Budan keıin álemniń injý-marjandaryn aýdarýǵa memleketten qarjy bóline me, joq pa, Qudaı biledi. Estýimshe, fılosofıa men mádenıettanýdyń on tomdyǵyn aýdarýǵa aýdarmashylarǵa jaqsy qalamaqy tólengen.
[caption id="attachment_10007" align="alignleft" width="184"]
Ámirhan Balqybek[/caption]
Osy kitaptardyń bir tomyna marqum, erýdıt Ámirhan Balqybektiń de aýdarmasyndaǵy maqalalar engen. Ámirhan aǵa qandaı maqala jazsa da, búkil yntasyn, mahabbatyn salyp jazýshy edi ǵoı. Osy kitaptardy qolyna alyp, marqum qazaqtyń qazaqbaıshylyǵyna, eń bolmasa, úkimet berip turǵan múmkindikti paıdalana almaǵanymyzǵa qynjylyp edi. Munyń bárin ne úshin aıtyp otyrmyn, orystardyń zıalysy mundaı bassyzdyqqa, saýatsyzdyqqa jol bergizbeıdi. Bizde bári únsiz, bári nemquraıly... Óz basym, bizdiń qazirgi zıalylar men qarapaıym halyqtyń oılaý júıesinen, tanymynan úlken aıyrmashylyq kórmeımin.
...Men eshkimge renjimeımin: biraq men de pendemin, shydap-shydap, bir kúni jarylýym ábden múmkin. Men eshkimge kektenbeımin: biraq maǵan kimniń jamanshylyq istegenin eshqashan umytpaımyn.
... Estelikterdegi Máskeý men shynaıy ómirdegi Máskeýdiń aıyrmashylyǵy – bul sizdiń qabyldaýyńyzǵa baılanysty. Maǵan Máskeýdiń mádenıetin, jalpy mádenı ómirin zertteý unaıdy. Sol sebepti, ýaqytymnyń kópshiligin áıgili Tretákov galereıasyn, Tolstoı, Dostoevskıı, Gogol, Pýshkın, Chehov, Esenın, Býlgakov, Marına Svetaeva turǵan jáne basqa da mýzeılerdi aralap, teatrǵa barýǵa arnaımyn. Bul mýzeılerge qashan barsańyzda yǵy-jyǵy halyqty, sheteldik saıahatshylardy kóresiz. Óz basym, Máskeýdiń mádenı ómirimen jaqsy tanys bolǵandyqtan, 150-den astam teatry bar, áıgili teatrlaryna kórermen bılet tappaı júretin bul qalany «mádenı ómirinen ajyrap bara jatyr» dep aıtpas edim.
[caption id="attachment_10103" align="alignleft" width="336"]
Aıagúl Mantaeva, jazýshy[/caption]
Akýnın shetelge ketpeıdi
– Orys ádebıeti dese, HİH ǵasyr men HH ǵasyrdyń belortasyna deıingi klasıkter dáýiri kóz aldymyzǵa keledi. Tolstoıdan Sholohovqa, Pýshkınnen Evtýshenkoǵa deıingi tutas iri tulǵalar álem ádebıetinen ózindik oryn aldy. Qazir de kózi tiri Voznesenskıılerdiń býyny bar. Degenmen, solardan keıingi býyn týraly kóp aıtyla bermeıdi. Orys ádebıetiniń búgini degende, kimderdi ataýǵa bolady?
– Ózim Reseı Halyqtar Dostyǵy ýnıversıtetiniń (RÝDN) ádebıettaný mamandyǵynda magıstratýrada oqyp jatqandyqtan, jas ádebıetshilermen jıi áńgimelesem. Olardyń keıbiri Akýnın, Pelevın shyǵarmashylyǵymen «aýyrsa», keıbiri bulardy múldem moıyndamaıdy. Degenmen, Akýnın, Pelevın jáne Tatána Tolstaıa, Sergeı Gandlevskıı (aqyn ári jazýshy), Vladımır Sorokın – Reseıdiń qazirgi «modnyı jazýshylary». Bizdiń kafedra meńgerýshisi A.Kovalenko V.Pelevınniń shyǵarmashylyǵy týraly bir jyl boıy leksıa oqydy, semınarda Pelevınniń roman, áńgimelerin taldadyq. Meniń jeke pikirimshe, Pelevınniń áńgimeleri taza ádebı dúnıeden góri, pýblısısıkalyq janrǵa jaqyn, degenmen, ıdeıasy jaqsy. Mysaly, «Kod mıra» – pýblısısıkalyq dúnıe. Sabaq ústinde bul oıymdy da jasyrǵan joqpyn. Bir jaqsysy, munda oqytýshylar stýdentter men magıstranttardyń jeke oıyn, pikirin tyńdap, óz pikirin aıtady. Eger siz óz pikirińizde qalsańyz, sizdi óz pikirińizdi qorǵaı alatynyńyz úshin, jeke tulǵalyq bolmysyńyz úshin qurmetteıdi.
Alysqa barmaı-aq qoıaıyn, bizdiń grýppadaǵy jas ádebıetshiler de ylǵı bilim jarystyrady. Bizdiń elde kıim jarystyrý bar, kólik jarystyrý bar, úı jarystyrý bar, talant jarystyrý bar, biraq bilim jarystyrý joq. Tipti, eń qorqynyshtysy, bilim jarystyrý jas aqyn-jazýshylar arasynda da joq. Bizdiń kóptegen jas aqyn-jazýshylar «talant» degen tulparyn minip alyp, aldy-artyna qaramaı shaba beredi, shaba beredi.
– Orys ádebıetiniń bir shoǵyry – emıgrasıalyq ádebıet. Olar – Býnın, Gazdanov, Nabokov, Brodskıı, qaıta oralǵan Soljenısynderden quralatyn uzyn-yrǵasy 30-dan astam qalamgerdiń týyndylarynan turady. Pýtındik Reseıdiń bolashaǵynan túńilip, shetel asyp jatqan qalamgerler bar ma?
– Jaraıdy, bastapqyda sheteldegi ómiri aýyrlaý bastalǵanymen, Nabokov «Lolıtasymen» keńestik júıeni «jeńdi», moıyndatty, ómiriniń sońǵy jyldary aqshaly jazýshy Shveısarıanyń jaqsy qonaqúıinde on jeti jyl ómir súrdi, erkin shyǵarmashylyqpen aınalysty. Jany tynyshtyq tappaı, basyn taýǵa da, tasqa da urǵan «jyndy» Brodskıı de Nobel aldy, sheteldegi kedeıshilik jeńgen orys aqyn-jazýshylarǵa kómektesti, jaqsylyq jasady. Evreı aqynnyń eńbegi elendi ǵoı. Nobel alý, bireýlerge qýanysh syılaý – ol da túsingen adamǵa bir baqyt. Marına Svetaevany aıtsańyzshy. Ol shetelde emıgrasıada bolǵanda da kedeıshilikten bir kóz ashpady. Otanyna oralǵan aqyn ashtyqtan buratylyp jatty. Marınanyń qolyna sý quıýǵa jaramaıtyn ádebıettegi sheneýnikter, talantsyz ólermender onyń taǵdyrymen oınady. Aqyn «Lıtfonttyń» ashanasynda ydys jýýshy bolýǵa hat jazýǵa májbúr boldy. Olardan bilimi, talanty, potensıaly artyq, shet tilderin erkin meńgergen, zıaly otbasynan shyqqan Marınaǵa munyń bári aýyr soqqy boldy. Aqyry ózine qoljumsap, óldi.
Osydan biraz ýaqyt buryn buqaralyq aqparat quraldary Borıs Akýnın «emıgrasıaǵa ketedi» dep shýlaǵanymen, jazýshy Reseıden eshqaıda ketpeıtinin aıtty.
Ksenıa Býksha – orys ádebıetiniń bolashaǵy
– Biz tustas, orys qalamgerleri jyly qabyldap, jiti nazar aýdaratyn jastar shoǵyrynan kimderdiń esimin aıryqsha aıtar ediń?
– Reseıde «Moskva-Penne» atty ádebı syılyq bar. Bul syılyqtyń ózgesheligi: jeńimpazdy oqyrmandar tańdaıdy. Bul syılyqtyń jeńimpazyn anyqtaýda MGÝ, RÝDN, basqa da bedeldi ýnıversıtetterdiń fılologıa fakúltetiniń stýdentteriniń daýsy sheshýshi ról oınaıdy. Byltyrǵy jyldyń aıaǵynda osy syılyqtyń jeńimpazy Máskeýdegi Ádebıetshiler úıinde anyqtaldy. Tatána Korenkova atty ustazym: «Aıa, sen jazýshy bolǵandyqtan, mindetti túrde qatysyp, óz daýsyńdy berýge tıissiń. Bul sen úshin qajet. Tobyńnyń atynan sen qatysasyń, sabaqtan seni bir kúnge bosatamyz» degen soń, baryp, men de óz daýsymdy berdim. Áli esimde, sahnada fınalǵa shyqqan úsh jazýshy otyrdy. Olar Reseıdiń tanymal jas jazýshylary: Ksenıa Býksha, Sergeı Shargýnov, Andreı Bıtov. Ár jas jazýshynyń aǵa býynnan bir-bir qorǵaýshysy shyǵyp, olardyń shyǵarmashylyqtary týraly jyly pikirin aıtyp, olardy júldege «súıredi». Sonda qasymda otyrǵan orys jigit menen: «Úsheýinen syılyqty kim alady?» dep oılaısyz?» dep surady. Men oılanbastan: «Sergeı Shargýnov» dep jaýap berdim. «Sizge onyń shyǵarmashylyǵy unaı ma?» dep jas jigit maǵan jaratpaı qarady. «Zalǵa qarańyzshy, bári de jas stýdent qyzdar. Al Sergeı Shargýnov – jas jáne ádemi jigit. Qyzdardyń kópshiligi shyǵarmashylyqty aqylmen emes, sezimmen baǵalaıdy, olar sımpatıasyn jasyra almaı, Shargýnovtyń keskin-kelbeti úshin óz daýystaryn beredi. Qysqasy, bul syılyqta sezim jeńiske jetedi» dep jaýap berdim. Men baıqaýdyń qorytyndysy uzaqqa sozylyp ketkendikten, ketip qaldym. Chehovtyń mýzeıi Ádebıetshiler úıiniń qasynda. Chehovtyń úıin aralap bolǵasyn, baıqaý qorytyndysyn bileıin dep ınternetke kirsem, shynynda da, syılyqty Sergeı Shargýnov alypty. Meniń jeke pikirimshe, bul syılyqqa Ksenıa Býksha laıyq edi.
Kektenbeımin jáne ...umytpaımyn
– Almatydaǵy ádebı ortanyń deńgeıi búgingi Aıagúldi qyzyqtyra ma? Óziń biraz jyl jumys istegen «Qazaq ádebıeti» gazetin, Jazýshylar odaǵyn saǵynasyń ba?
– Men saǵynam: Almatymdy; ózim baryp, alma terip jegen, uly jazýshynyń rýhymen syrlasqan Tolstoıdyń Iasnaıa Polánasyn. Men saǵynam: ózime tilektes ekenin aıqaılap aıtpasa da, ózim túısigimmen sezetin, shynaıy, tazalyǵyn joǵaltpaǵan adamdardy. Men qaıda júrsem de, olar men úshin kıeli, qasterli, qymbat, aıaýly.
...Men eshkimge renjimeımin: biraq men de pendemin, shydap-shydap, bir kúni jarylýym ábden múmkin. Men eshkimge kektenbeımin: biraq maǵan kimniń jamanshylyq istegenin eshqashan umytpaımyn.
Mundaı ustazdar qandaı shákirtter tárbıeleıtinin oılaýdyń ózi qorqynyshty. Osy sekildi saýatsyz ustazdardy ár aýyldyń mektebinen tabýǵa bolady. Biraq bul saýatsyz ustazdardy da bir kezde mektepte, ınstıtýtta oqytýshylar daıyndady ǵoı. İzdenbeıtin oqytýshy – ózin ǵana joǵaltpaıdy, qanshama jastyń bolashaǵyna balta shabady. Basqa-basqa, qazir bizdiń memlekettik ýnıversıtetterde oqytýshylardyń jalaqysy jaqsy. Jobalarmen jumys isteıdi. Áıteýir joba alý úshin, aqsha jasaý úshin jantalasyp jatqan jurt. Sol jobalar úshin memleketten bólinip jatqan mıllıondaǵan qarjy jelge ushyp jatqan joq pa? Sol jobanyń aıasynda shetelderde demalyp, qydyryp júrgen oqytýshylardy kórip, qyzǵanbaısyń, tek úlken ǵylym jasaýǵa qaýqary jetpeıtin olardy da, qoǵamdy da aıaısyń...
– Qazaq ádebıeti buryn orys jazýshylaryna, ádebıettanýshylaryna qaraılaıtyn. Solardyń pikiri, kózqarasy arqyly álemdi baǵalaıtyn. Áli de solaı. Munyń bir sebebi, orys baspalarynyń álemdik ádebıetti der ýaqytynda aýdaryp, halyqqa usynýynan bolsa, ekinshiden, bizdiń qalamgerlerdiń orys tilin jaqsy biletindiginen bolsa kerek. Áıtkenmen, keı kezderi ádebıet týraly tushshymdy áńgime aıtar, oı tastar adam tappaı qalamyz. Ýnıversıtette álem ádebıetinen sabaq beretin ustazdardyń pikirin oqysańyz da tym eski kózqaras menmundalap turady. Bul oqý men toqýdyń úılesimsizdigi me, álde basqa da sebebi bar ma?
– Qurbym: «Mektepte ádebıetten sabaq bergen ustazymyz «Búgin Maǵjan Jumabekovtiń óleńderimen tanys bolamyz» deıtin. Biz: «Apaı, aqynnyń aty-jóni Maǵjan Jumabaev, Jumabekov emes» dep túzeıtinbiz. Apaıymyz: «Jaqsy, Jumabaev bolsa, Jumabaev bolsyn» dep sabaǵyn ári qaraı jalǵastyratyn» dep kúıip-pisedi. Meniń qurbym keıinnen qaladaǵy mektepke aýysyp ketken. Mundaı ustazdar qandaı shákirtter tárbıeleıtinin oılaýdyń ózi qorqynyshty. Osy sekildi saýatsyz ustazdardy ár aýyldyń mektebinen tabýǵa bolady. Biraq bul saýatsyz ustazdardy da bir kezde mektepte, ınstıtýtta oqytýshylar daıyndady ǵoı. İzdenbeıtin oqytýshy – ózin ǵana joǵaltpaıdy, qanshama jastyń bolashaǵyna balta shabady. Basqa-basqa, qazir bizdiń memlekettik ýnıversıtetterde oqytýshylardyń jalaqysy jaqsy. Jobalarmen jumys isteıdi. Áıteýir joba alý úshin, aqsha jasaý úshin jantalasyp jatqan jurt. Sol jobalar úshin memleketten bólinip jatqan mıllıondaǵan qarjy jelge ushyp jatqan joq pa? Meni osy oılandyrady...
Reseıde álem ádebıeti týraly oqýlyqtyń túr-túri bar, ádebıettanýshylar jarysyp, jazyp jatady. Esh bolmasa, sol kitaptardy aýdaryp, bassaq, orys tilinde oqýǵa qınalatyn jas ádebıettanýshylardyń, aqyn-jazýshylardyń bilim kókjıegi keńeıer edi.
Osy kitaptardyń bir tomyna marqum, erýdıt Ámirhan Balqybektiń de aýdarmasyndaǵy maqalalar engen. Ámirhan aǵa qandaı maqala jazsa da, búkil yntasyn, mahabbatyn salyp jazýshy edi ǵoı. Osy kitaptardy qolyna alyp, marqum qazaqtyń qazaqbaıshylyǵyna, eń bolmasa, úkimet berip turǵan múmkindikti paıdalana almaǵanymyzǵa qynjylyp edi. Munyń bárin ne úshin aıtyp otyrmyn, orystardyń zıalysy mundaı bassyzdyqqa, saýatsyzdyqqa jol bergizbeıdi. Bizde bári únsiz, bári nemquraıly... Óz basym, bizdiń qazirgi zıalylar men qarapaıym halyqtyń oılaý júıesinen, tanymynan úlken aıyrmashylyq kórmeımin
Kóp oqıtyndar bizde ǵana «moda»
– Qazir Internet bar, jeti qat kóktegi men jeti qabat jerdeginiń bárin aldyńyzǵa jaıyp salady. Ekiniń biri aqylman, bilgir, bilimdi bolyp kórinýdiń jolyn jete meńgerdi. Kitap oqymaıdy, kitap týraly ańdatpamen-aq maqala jazady, qısynymen tańdandyrady. «Bul bala danyshpan, bárin biledi» dep úlkenderdiń ózi tańyrqasyp júredi. Búgingi orys ádebıetshileri nege tańdanady, nege tańdanbaıdy?!
– Kitap kóp oqıtyn adamdar bizdiń elde ǵana «moda» ma deımin. Máskeý metrosynda jumysqa bara jatqan, jumystan sharshap kele jatqan kóptegen adamdar kitap oqyp otyrady. Sondyqtan bul jaqta kitapty kóp oqıtyn adamdy dál bizdegideı áspettep, eshkim tańdanbaıdy. Biraq kóp oqyp, ózińe ǵana tán pikiriń bolmasa, bul – ádebıetshi úshin qıyn. Alysqa barmaı-aq qoıaıyn, bizdiń grýppadaǵy jas ádebıetshiler de ylǵı bilim jarystyrady. Bizdiń elde kıim jarystyrý bar, kólik jarystyrý bar, úı jarystyrý bar, talant jarystyrý bar, biraq bilim jarystyrý joq. Tipti, eń qorqynyshtysy, bilim jarystyrý jas aqyn-jazýshylar arasynda da joq. Bizdiń kóptegen jas aqyn-jazýshylar «talant» degen tulparyn minip alyp, aldy-artyna qaramaı shaba beredi, shaba beredi. Qudaı-aý, tulpardy ýaqtyly sýǵaryp, shóp berip, baptamasań, týlaqqa aınalady ǵoı. Bizdegiler aqyr sońy talant-tulparyn zoryqtyryp óltiredi. Biraq kókirek áli de uryp tur: «Men myqtymyn! Men bárin qyryp-joıam». Men ár adamnyń «Mendigine» qurmetpen qaraımyn, ol shyn talantty, shyn bilimdi adamnyń «Mendigi» bolsa, árıne. «Men álem ádebıetin qanshalyqty deńgeıde bilem? Álem ádebıetinde úlken jetistikke jetken kez kelgen jazýshy tereń bilimdi bolǵan, solardyń bilgeniniń jartysyn meńgere alam ba?» degen suraqty ózińizge anda-sanda qoıyp otyrǵannyń artyqtyǵy joq. Bizdiń keıbir jas aqyn-jazýshylarǵa bireýlerdiń artynan artyq áńgime aıtyp, bosqa ýaqyt óltirgenshe, sol suraqpen ózderiniń ar-namysyn qamshylap turý qajet-aq.
– Búgingi zaman qazaq ádebıetinen orys ádebıettanýshylary men ádebı ortasyn beıjaı qaldyrmaıtyn qalamgerlerdi ıakı shyǵarmalardy ata dese, kimderdiń esimi til ushyna oralady?
– Tólen Ábdik. Osy jazýshynyń álemdik ádebıette oryn alýǵa qaı jaǵynan alyp qarasańyz da, potensıaly jetetin edi. Áńgimelerinde jańashyldyq pen dástúrshildik qatar úılesim tapqan. Keıipkerleriniń psıhologıasyn tereń ashyp, tipti qajet kezinde ishek-qarnyn aqtaryp tastaıdy. Ókinishke qaraı, Tólen Ábdik álem túgili, TMD-ǵa keńinen tanylmaı qaldy. Bálkim, Tólen aǵany ózi jaqyn aralasqan máskeýlik ádebıetshiler tanyr, baǵalar, biraq men suraǵan ádebıetshilerdiń birde-biri Tólen Ábdiktiń esimin estimegen.
– Seniń áńgimelerińnen eski muń, jańa saǵynysh menmundalap turady. Aıryqsha tolǵanysta júrgendeı kórinesiń. Qomaqty shyǵarma jazyp jatqan bolar dep oılaımyz...
– Basymda bir shyǵarmany «pisirip júrmin». Onyń qanshalyqty qomaqty dúnıe bolaryn bilmeımin... Biraq bir nárseni anyq túsindim: bizge, qazaq ádebıetine ıntellektýaldy shyǵarma kerek.
– Áńgimeńe rahmet!
Suhbattasqan T. TAŃJARYQ
