«Shynymen de, eresekter túsiniksiz jandar», «Eń mańyzdy ádemilik kózge kórinbeıdi»... Muny nege umttyq, táıiri? Ózimizdi ózimiz jegideı jep júrip, tapqanymyzdan joǵaltqanymyz kóp ekenin nege oılamaımyz? Bala kóńiliniń tazalyǵyn, shynaıylyǵyn qaı jerde umyt qaldyrdyq? Zymyraǵan jyldarǵa ilesip, ózimizden ózimiz alystap ketken joqpyz ba? Ádemilikti kórmek túgil, oǵan tańdanbaıtyn bolǵanymyz nelikten? Qoıylymnyń ózegi osy suraqtarǵa jaýap izdeıtindeı...
Shynynda biz kimbiz? Ózin aqyldy, eresek sanaıtyn adamdar dúnıeni meılinshe qarabaıyrlandyryp jibergen joqpyz ba? Qoıylym adamnyń ózin ózine jaqyndatady. Sonysymen de qundy.
[caption id="attachment_8637" align="alignright" width="492"]
Teatr jáne kıno akteri Safýan Sháımerdenov.[/caption]
Safýan Sháımerdenov buǵan deıin kınoda jáne teatrda ártúrli obrazdardy somdap, óner maıdanynda esimin elge tanytqan sańlaqtardyń biri. Bul ret J. Qonaeva aýdarǵan maǵynaǵa, mazmunǵa toly «Kishkentaı hanzadany» bir ózi oınap shyqty. «Teatr – jalǵyz akter» uǵymy Batys jurtshylyǵynda burynnan bar támsil. Olar úshin tań bolmas, biraq dál qazaq teatrynda buǵan deıin bir spektákldi jalǵyz akter oınaǵanyn kórgen de, estigen de emespiz. Demek, bul qoıylymnyń eń basty ereksheliginiń ózi akterdiń onshaqty keıipkerdi jalǵyz óziniń oınaýy boldy. Jáne bir keıipkerden ekinshisine, odan ary tizbektep, esh irkilissiz, kórermenin oıǵa da, názik muńǵa da, áserli sezimge de elittire otyryp, aıaǵyna deıin ertip otyrdy. Bir jarym saǵatqa sozylǵan qoıylymdy jurt siltideı tynyp tamashalady. «Tamashalady» degenimiz qalypty sóz, árkim sahnadaǵy oıyn arqyly óziniń balalyq shaǵyn, estelikterin, qazirgi kóńil túkpirindegi tazalyqtardy qaıta bir aqtaryp, kirshiksiz, rıasyz sezimderdi bastan keshti.
Áýeli qoıylymnyń dástúrli teatrlardan birneshe ereksheligi bar ekenin aıtýǵa tıispiz. Munda qatyp qalǵan dekorasıa, sahnalyq bezendirý joq. Bar bolǵany ústel, oryndyq jáne jipke asylyp turǵan jalǵyz qobdısha. Úlken teatrlardaǵy aıryqsha dekorasıalardy kórip, kózi úırengen jurt muny birden qabyldaı qoıýy ekitalaı. Sondaı-aq, rejıserdiń (Bolat Ábdrahmanov) kúrdeli oıǵa qurylǵan pesany ejiktep, túsindirmesten, birden tereńine tartar jeli qurǵanyn da kóp adam túsinbeı qalýy bek múmkin. Ý-shý, dańǵaza az, onyń ornyn shynaıy qımyl, kóremenmen kórermenshe sóılesetin qarapaıymdylyq, baıaý yrǵaq almastyrǵan.
Munda qatyp qalǵan dekorasıa, sahnalyq bezendirý joq. Bar bolǵany ústel, oryndyq jáne jipke asylyp turǵan jalǵyz qobdısha. Úlken teatrlardaǵy aıryqsha dekorasıalardy kórip, kózi úırengen jurt muny birden qabyldaı qoıýy ekitalaı.
Pesanyń uzyn-yrǵasy tómendegideı. Sahara shóline ushaǵy buzylyp qonǵan Ushqysh óziniń balalyq shaǵy týraly oılanady da, sony aqyryn áńgimeleı bastaıdy. Bala kezinde sýretshi bolýdy kóksep, pildiń sýretin salady. Úlkenderge kórsetkende olar birden: «Bul qalpaq qoı» deıdi. Bala ań-tań. Sheberligin jetildirý úshin sol sýretti anyǵyraq etip qaıta salady. Úlkender taǵy da qalpaq ekenin aıtady. Ushqysh sol sátti esine túsirip, úlkenderdiń kózqarasynyń qashanda bala kóńilindegini dáp basyp tanı almaıtynyna tańdanady. Osy kezde ıen dalada ózge ǵalamshardan kelgen Kishkentaı Hanzada keledi. Ol ushqyshqa qoshaqannyń sýretin salyp berýdi ótinedi. Biraq anany-mynany syzǵanymen, báribir onyń kókeıindegi sýretti syzyp bere almaıdy. Oǵan álgi sýretti kórsetkende: «Bul – pil» deıdi birden. Mine, Kishkentaı hanzada men Ushqyshtyń arasyndaǵy dıalog osydan bastalady. Aqyry, ushqysh oǵan kishkentaı qobdıshanyń sýretin syzyp, «Mine, seniń qoshaqanyń» deıdi. Osy qobdıshanyń ishinde óziniń qoshaqany barlyǵyna ılanǵan bala máz bolyp, ony óziniń álemine alyp ketýdi armandaıdy. Budan keıin bala óziniń jalǵyz Gúli baryn aıtyp, ony qoshaqannyń jep qoıýy múmkin ekenin oılap, júregi aýyrady. Budan keıin sahnaǵa Raýshan gúl, Patsha, Ataqqumar, Maskúnem, İsker adam, Geograf, Shyraqshy, Túlki, Jylandar birinen soń biri shyǵady. Árkimniń óz álemi bar. Barlyǵy óz áleminiń qojasy. Kishkentaı hanzadanyń sapary barysynda túıgeni, barlyǵy óz planetalarynda jalǵyz bolǵanyna qaramastan, ózderin sol jerdiń ámirshisi sezinetindigi. Patsha da, Ataqqumar da, İsker adam da janynda eshkim bolmasa da, sol álemge bılik etýdi armandaıdy. Jalǵyz ózi – búkil eldiń tutqasy. Oılap qarasaq, qoıylymnyń óne boıynda adamdardyń egoıstigi, menmendigi, ataqqumarlyǵy, ózimshildigi aıaýsyz synalady.
Shynynda biz kimbiz? Ózin aqyldy, eresek sanaıtyn adamdar dúnıeni meılinshe qarabaıyrlandyryp jibergen joqpyz ba? Qoıylym adamnyń ózin ózine jaqyndatady. Sonysymen de qundy.
Asyly, bul qoıylymnyń aıtar oıy tym tereńde jatyr. Biz betin qalqyp berip otyrmyz. Bizdi qýantqany, qazaq teatryna ózindik izdenispen jańa kezeń bastaýdy kóksegen akterdiń batyldyǵy. Jańalyqqa jany qumar kórermen úshin – olja, jańalyqtyń bárin jatsyna qaratıyndar úshin – «túkke turǵysyz dúnıe». Monospektakldiń júgi aýyr. Oǵan saı pesa jazý úshin izdengish, oıly, qalamy qarymdy dramatýrg kerek. Jastardyń arasynan jańa qoıylymǵa arqaý bolar pesa jazatyn qalamgerlerdiń tabylaryna senemiz. Sonymen qatar, «Tamshy» qorynyń basy-qasynda júrgen azamattarǵa da aıtar alǵysymyz sheksiz. Ónerdi qoldaǵandardyń utylǵany joq.
T. ÓSKENBAI.
