HH ǵasyrdyń basynda keńestik bıtik til qurylysy dep atalatyn saıasat júrgizdi. Ondaǵy maq­saty – odaq quramyna engen ulttar men ulystardyń tiliniń ómirdiń san-salasynda emin-erkin jumsalýyna konstıtýsıalyq erik berip, is júzinde qoǵamdyq-áleýmettik qoldanys aıasyn shektep, memlekettik til – orys tiliniń kóleńkesinde qaldyrý. Ulttyq tilderdi keshendi ǵylymı zertteý baǵdarlamasyn komýnısik ıdeologtar óz múddesi turǵysynan tyńǵylyqty oılastyrdy. “Ulttyq tilderdiń mádenıetin kóterýdi jedeldetemiz” degendi jeleý etip, shet aımaqtaǵy respýblıkalarǵa ortalyqtan joldamamen jiberilgen eýropalyq násildi bilikti ǵalymdarǵa tapsyrysty oryndaý júkteldi.

Máselen, ózbek tilin E. Polıvanov, A. Borovkov, V. Reshetov, qyrǵyz tilin K. Iýdahın, I. Batmanov, qaraqalpaq tilin S. Malov, N. Baskakov syndy oqymystylar saralap, tabıǵı akýstıkalyqartıkýlásıalyq zańdylyǵyn eýropalyq metodologıalyq modelge baǵyndyryp, bir izge túsirilgen derbes álipbıin túzip, sol boıynsha ǵylymı gramatıkasyn jazdy. Eki tildi sózdikterin qurastyrdy. Túrki jurtynyń ǵasyrlar boıy tutynyp kelgen burynǵy arab grafıkasynyń ornynalatyn qarpimen jazý úlgisin kúshtep tańýy – tarıhı jadyn óshirýmen qatar etnıkalyq-týystyq tutasýyna qarsy oılastyrylǵan myqty tosqaýyl boldy. Óıtkeni, keńestik ıdeologtar arab álipbıi ıslamızmge, túrki tilderiniń sıngarmonızm zańy pantúrkızmge spesıfıkalyq tán qubylys dep shoshyndy. Keıingi urpaq ana tilin “álippeden” bastap álgi jat jurttyq ǵalymdardyń eńbekteri arqyly boıyna sińirip, jazba tilin ıgerdi. Bizdiń baǵymyzǵa osy aýmaly-tókpeli dáýirde Ahmet Baıtursynuly, Eldes Omaruly, Halel Dosmuhameduly sıaqty halqymyzdyń mańdaıaldy perzentteriniń ana tilin ǵylymı júıege túsirýge, saf taza ereksheliginiń saqtalýyna qosqan úlesi ushan-teńiz. Ortalyqtyń qaqpaılaǵanyna kónbeı basyn báıgege tikken alash ardaqtylarynyń keıingi taǵdyry óktem saıasattyń qurbandyǵyna shalynyp, sheıit boldy. Sóıtip, qazaq tiliniń tabıǵatyna jasalǵan ǵylymı synaqtardyń zardaby juqpaly aýrýdaı sanaǵa tamyr jaıǵany sonsha, odan taıaý arada qulantaza arylý ekitalaı halge jetti. Eger bul betimizben ilgeri kete bergende munyń arty orny tolmastaı úlken qasiretke aparyp tynaryn oılaýdyń ózi jan túrshiktiredi.

Qudaıǵa shúkir, táýelsizdik sonysymen qymbat, sonysymen qasıetti! Alaıda, úsh ǵasyrǵa jýyq ózgege kiriptar bolǵan eldiń sanasynyń áp-sátte saýyǵyp kete qoıýy ońaı emes. So­nyń bir aıǵaǵy – merzimdi baspasóz betinde qazaq jazýyn latyn grafıkasyna kóshirýge oraı qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrýǵa jantalasqan kúres úrdisi. Ony tý qylyp ustanýshylardyń qadaýqadaý basty ýáji – otarshyldyq ıdeologıanyń egip, sepken dertinen shuǵyl aıyǵyp, orys tiliniń tıgizer yqpalynan qorǵanyp, áserinen qutylý, ekinshiden, túrki tildes ulttarmen rýhanı tutasý arqyly kúsh biriktirip, álemdik saıasatta upaıyn jibermeý. Bul pozısıa eldi eliktirip áketetin aǵym bolǵanymen astarynda buqqan gáp bar.

Túrki halyqtaryn bir-birinen ydyratyp, tarydaı shashyp jiberýde jazý úlgis­niń úlken róli bolǵanyn tarıhı bastan keshirdik. Endi odan sabaq alatyndaı shekemizge tıgen joq pa?! Buǵan oqymystylarymyz ázirge dármensizdik tanytyp, ǵylymı shıkiligin ańǵartty. Eger biz latyn grafıkasyn tańdap, oǵan qaıdadan kósher bolsaq, buıdalanǵan taılaqtaı bázbireýdiń múddesi turǵysynan degenine erip, ashsa – alaqanynda, jumsa – judyryǵynda ustaýyna kónetin naǵyz ǵalamdastyrýdyń qaqpanyna óz erkimizben baryp túsetinimiz zıalylarymyzdyń ázirge qaperine kirmeı otyr.

Demek, grafıkalyq til – ul­tymyzdyń táýelsizdigin qorǵaýdyń strategıalyq basty krıterıi. Buǵan jeńil-jelpi qarap, atústi sheshim jasaýǵa áste bolmaıdy. Bul kúrmeýi qıyn, óte názik másele. Ásirese, aqparat keńistigindegi bizdiń únimizdiń álsizdigin eskersek, onsyz da basqa tildik júıedegi nasıhat pen ýaǵyzdyń tárbıe isine yqpaly pármendi qazirgi jaǵdaıda barlyq salada qazaqtyń tóltýmalyq qasıetin topan sý­daı birden jýyp-shaıyp jiberedi. Sosyn, “toqal eshki muıiz su­raımyn dep, qulaǵynan aırylyp­ty” degenniń keri keledi.

Zady, aýyzdaǵy qyzyl tildi sýyryp alyp, ornyna basqasyn ornatý qandaı ábestik bolsa, alfavıt máselesin qozǵaı berý de son­daı solaqaılyq. Aǵylshyndar men orystarda, arabtar men japondarda jazý tańbasynyń keskinin aýystyrý týraly eshqashan másele kóterilgen emes, demek, qazaqtardyń da buǵan endi qaıtyp oralyp soqpaıtyndaı máń­gilik tańdaý jasaýy shart. Endeshe, ot pen sýdyń arasynan shyǵatyn jol qaısy?

Asyly, bizde myńdaǵan jyl tutynǵan tóltýma ejelgi rýnıkalyq hat má­denıeti men tańbataný ilimi bola tura, san márte álipbıimizdi aýystyrýǵa syrtqy saıası kúsh májbúr etti. Álbette, bul jaǵdaılar halyqtyń qalyptasqan tarıhı dúnıetanymy men qadym zamannan qordalanǵan baı tájirıbe­sinen qol úzip, kenjelep qalýyna sebepshi boldy. Bulaısha tarıhı esten tandyryp, zerdeni jek­suryn­dyqpen joıyp jiberý – ha­lyq­tyń rýhanı ósip, kemeldenýine jasalǵan surqıa opasyzdyq edi. Jalpy, óz erki­men jańa alfavıtke kóshý máselesi týa bit­ken álipbıi joqtarǵa ǵana tán qubylys.

Ulttyq tilge, sol arqyly oı­laý júıe­si­ne yqpal jasap turatyn qural – jazý. Týystas túrik tilderin biriktiretin fýnksıany da sol jazý atqa­rady. Bul rette ejelgi túrik jazý órnegi – qandas túrik ulty men ulystarynyń bá­ri­ne birdeı etalon. Sózdiń konst­rýk­sıalyq qurylysy, sózja­sam pishinderi, sóz týdyrý prınsıp­teri, ún­destik zańyna ne­gizdelgen em­lelik-ereje qaǵıdalary, óz­gege uqsamaıtyn grafıkalyq dızaı­ny ba­ıyr­ǵy túrik­terdiń tarıhı jyl sanaý­ǵa deıin­gi dá­ýir­legen bıik órkenıetin aı­ǵaq­taı­­dy. VIII ǵasyrdaǵy arabtyń joı­­qyn shap­qyn­shylyǵynan erik­siz tiri­deı ajyrap qal­ǵan ata-baba jaz­ýyn óz bıligimiz ózimizge tıg­ende jal­taq­­tamaı, jatyr­qamaı qaıtadan al­ýy­myz qany­myz quramyndaǵy aqpa­rattyń oıanýy men rýhanı sony ty­ny­sy­myz­dy ashyp, patrıottyq sezi­mimizdi qozdyrar, kúlli túriktiń aı­dy­nyn as­qaqtatyp, basyn bi­rik­tirer baq bolyp qonar edi.

Sondaı-aq, ejelgi álipbı nus­qa­myzǵa kóshýde kezdesetin san alýan qıyn­shy­lyq­tardy meńgerý bary­syn­daǵy múmkin­dik mu­qym ıisi tórúk jurtyna tepe-teń bóli­nýimen ádi­letti sheshim bolary haq. Bul úshin túrik til­­des halyq­tardyń ókil­de­ri qaı alfa­vıtti tu­tynyp otyr­sa, sol jazý úlgi­sin ejelgi tú­rik rýnıkasyna tike­leı ótýge trans­for­ma­sıa jasaýyna áb­den bolady. Kásibı ǵalym­dar qaýy­my túr­kitaný ǵylymynyń irgetasy – ejel­gi rýna jazýyn ıge­rýge borysh­ty. Baıyr­­ǵy bá­diz­delgen bitigin báz­bireý­diń aý­zy­na shaınap salyp ber­geni­nen, ıakı ǵylymı trans­krıp­sıa­laýy­nan oqyp, pikir sabaq­taý­ǵa daǵ­dylanǵan oqymystylardy túrki­ta­ný­shy sana­tyna qosý aqylǵa qonbaıdy. Bul úı­diń eń áýeli shatyryn, sosyn qabyr­ǵasyn tur­­­ǵyzǵandaı aıtar aýyzǵa uıat, soraqy tir­lik.

Slaván tilderindegi “ıazyk” sózin Oljas Súleımenov ejelgi túrkiniń “iazyk – nad­pıs, pıs­mennyı tekst” uǵymynan shyǵa­ra­dy. Bul bastapqy “iaz – pı­shı” túbir sózi­nen týǵan degen qory­tyndy jasaıdy (Iazyk pıs­ma. Vzglád v doıstorıý – o proıs­hoj­­de­­nıı pısmennostı ı ıazy­ka malogo chelo­ve­chestva. Almaty-Rım, 1998 g., str.312). Bir­aq bul aradaǵy Olje­keńniń etımo­lo­gıa­lyq tal­daýy sál basqasha. Shyn­dyǵynda, ejelgi tú­rik­­ter o basta “ıaz” dep ja­zý­ǵa arnalǵan ma­te­rıaldyń (saz, aǵash, kón, tas, metal) ke­dir-budyr qyr­tysyn qyr­nap óńdeý, ıakı be­tin jazý pro­se­sine tegistep yńǵaılaý, ázir­leý maǵy­na­synda qoldanǵan. Bul “kedir-bu­dyr­dy ıazý” uǵymy jazý ma­terıa­ly­nyń sa­pa­lyq dam­ýymen qatar ja­rysa jum­salyp, ýa­qyt óte kele “pi­shý, bitik” (Rýnıka ja­z­ýy­nyń gene­zısi nemese “Pishin” tablısasy – ejelgi qupıa ilim. “Ana tili” ga­zeti, 2001, № 20) sózderiniń qyz­metin atqaratyn aýyspaly ma­ǵy­naǵa ıelenip, sıno­nım­dik qatar túzedi.

Osyǵan oraı, tilimizdeg“jaz” lek­sıka­lyq bir­liginiń polese­man­tıka­lyq erek­sheligi qa­lyptasqan. VIII ǵasyr­da bastalǵan arab eks­pansıasy tilimizdiń sózdik qura­myn óz­ger­tip, “bitik” ornyna “jaz+ý” sy­ńary bel­sen­­di jum­salýyna túrtki boldy. Ar­na­­ıy áde­bıet­terde ejelgi túrik jazýy men eskertkishterine qatysty “kóne” anyq­ta­ýy­shyn qol­daný buljymas ǵylymı normaǵa aı­nalǵan. Máselen, Astanadaǵy táýel­siz­digi­miz­diń 10 jyldyǵyna ar­nalǵan “Ba­ıyr­ǵy túr­ki ór­ke­nıeti: jazba es­kert­kishter” at­ty ha­lyq­aralyq ǵy­lymı-teo­rıalyq kon­fe­ren­sıa­nyń mate­rıal­dary jarıalanǵan 36,5 bas­pa tabaq kitapty bastan-aıaq aqtaryp shyq­qanda onda “kóne túrki jaz­basy”, “kóne túr­ki rýnıkasy”, “kóne túrki sózdigi”, “kóne tarıh”, “kóne má­de­nıet”, “kóne eskert­kish­ter” de­gen sóz tir­kesteri órip júr.

«Kóne» sóziniń maǵynasy orys tilindegi “sta­ryı” de­genniń qa­zaqsha aý­darmasy eke­ni aıan. Iaǵ­nı, lekse­ma­nyń no­mı­natıvti ma­ǵy­­na­sy eski degen­di bildiredi. “Kó­ne shapan” de­sek, sha­pannyń áb­den tozyǵy jet­ken, eskiliiginen aq­parat beredi. Demek, kelti­rilgen sóz tir­kes­terindegi qury­lym­dyq “kóne” sy­ńary seman­tıka­lyq reńki, stıldik qyzmeti ja­ǵynan eki­udaı termındik uǵym týdyrady. Sony­men qatar oqy­ǵan jannyń sana-sezi­minde bir­den “búgingi kún­niń este­tı­ka­lyq tal­ǵamyna jaram­syz, es­kirgen” degen túsi­nik­tiń sáý­le­lenip tu­ra qala­tyny daýsyz. Ke­risinshe, bul termındik uǵymnyń oryssha balamasy “drevnetúrkskıı” dep maǵynalyq syrsıpaty dálme-dál tolyq ashylǵan. Munan shyǵatyn logıkalyq túıin, maman ǵalymdardyń kezinde jibergen saýatsyzdyǵynan qalyptasqan jańsaq termınniń mazmunyna maǵynasyn sáıkestendirip, tilimizdegi jumsalatyn “ejelgi, baǵzy nemese baıyrǵy” adekvatty balamasyn tutynsa, bizdiń de sorly emes, mádenıetimizdiń qaınar bulaǵy áriden bastalatyndyǵynan derek beretin aqparattyq qyry ashylar edi.

Túrki halyqtarynyń ortaq ıgiligi sanalatyn ejelgi rýnıkalyq qazynamyz bir kezdegi bógde ult ókilderiniń tárjimalaýymen ǵylymı aınalymǵa tústi. Al ol aýdarmalardy túpnusqamen salystyryp oqı alatyn, onyń ǵylymı sapasyna baǵa beretin ultymyzdyń kompetentti maman ǵalymdary neken-saıaq, tipti joq. Sondyqtan, eskertkish mátinin transkrıpsıalaýda qyrýar kemshilikter men aǵattyq jiberilgen. Mysalǵa júginsek, “Byń ıyllar túmen kúnlik bitigimin belgúmin anta ıasy tashqa ıaratytdym”, ıaǵnı “Myń jyldar [boıy júrgizilgen] túmen [sansyz] kúnderdiń jazýlaryn andaǵy jazyq tasqa jarattyrdym” (“Ejelgi túrki jazýy soǵdy jazýynan shyqty” degen boljamnyń qateligi týraly. “Qazaq ádebıeti” gazeti, 2001, №20, 18 mamyr) degen sóılemdegi biz úshin óte mańyzdy derekti aqparatty túpnusqa boıynsha Taıjan Dosanov qalpyna keltirdi. Onyń Túrik ha­lyq­tary­nyń jazba dástúriniń ǵu­myr jasyn kem degende eki myń jylǵa [bálkim, onan da kóp bolýy yqtımal] uzartqandyǵy ǵylymı erlikke para-par jańalyq.

Biraq arnaıy ǵylymı zertteý mekemeleri men jekelegen ǵalymdar tarapynan bu­ǵan ázirge nazar aýdarylǵan joq. Mine, bul túrkitaný ǵylymyna qosylǵan eleýli jańalyqty oqymystylardyń qoryta almaýynyń ózi memlekettik deńgeıde ǵylymı elıtamyzdyń óresizdigin kórsetetin faktor. Al ǵylymı aınalymdaǵy áıgili S. Malovtyń aýdarmasy boıynsha atalǵan sóılem ádeıi burmalanyp, aqparattyq maǵynasynan jurdaı bop, óńi múldem teris aınaldyrylǵany anyqtalyp otyr. Osylaısha derekkózderin sóıletýdegi shala-pulalyq ataqdańqy jer jarǵan “túrkitanýshylardy” tarıhı aqı­qattan aýytqytty. Munan túıetin qorytyndy – ejelgi túrik jazba eskertkishteriniń túpnusqalaryn bir ortalyqqa jınaý tekstologıalyq zertteý jumysyn jńasha qaıta júrgizýdi qajet etedi.

Latyn grafıkasyna kóshýdi jaqtaýshy otandastarymyzdyń tereń úńilmeıtini – kırılısa, arab, latyn alfavıtteriniń túpki tegi bir, baryp tireletini Fınıkıı jazýy ekendigin esker­meı­di. Al ejelgi shýmerler men túrik rýnıkasy arasynda baılanys barlyǵyn eýrosentrıstik kózqaras teriske shyǵarýǵa qansha árekettengenimen bári­bir ǵylym joqqa shyǵarmaıdy. Demek, baǵzy rýnıkalyq jazýynyń biz­diń órkenıet tarıhyndaǵy ornymyzdy aıǵaqtaıtyn adamzat qoǵamyna qosqan qundylyǵymyz retinde mańyzy zor. Birsypyra bilgishter ejelgi rýnıka jazýyn tilimizge laıyqtaǵanmen búgingi ómirge ile­se almaıdy dep soǵady. Bul da negizsiz aıtyla salǵan pikir. Baǵzy ıeroglıftik jazýyndaǵy japondar men qytaılar ózgelerden artyq bolmasa, kem emes.

Latyn alfavıtine kóshýdi jaqtaýshy búgingi qazaq bilimpazdarynyń kóbi

ony kompútermen baılanystyrady. Shyndyǵyna kelsek, derbes (personalnyı) kompúterdi jetildirip, qalyń buqaraǵa arnap konveıerli óndiriske engizýdiń otany Japonıa, sondyqtan, olardyń kompúteri óz ıeroglıfterine negizdelgen. Eger joǵarydaǵy dáıekti tirek etip, ustanar bolsa, japon ıeroglıfin alý jón edi ǵoı. Biraq basqa jurttar, máselen, aǵylshyndar, qytaılar, arabtar kompúterdiń tili japon grafıkasyna negizdelýi shart dep baıbalam salǵan joq qoı. Bulardyń qaısysy da óz tilderine kompúterdi ıkemdedi emes pe? Ǵylymı-tehnıkalyq progres adam úshin qyzmet etedi ǵoı. Eger tildi kompúterge ıkemdeýdi maqul desek, kúni erteń odan da tıimdi tehnologıalyq jasampazdyq jańalyqtyń tabylmasyna kim kepil?! Sonda alfavıtimizdi taǵy da ózgertýimiz kerek pe? Demek, jazý úlgisin aýystyrýdy kompútermen baılanystyrýshylardyń súıengen dáleli dáıeksiz tujyrym. Biz saıası táýelsizdik alǵan­men rýhanı táýelsizdigimizge áli jete qoıǵan joqpyz. Bul úshin grafıkalyq tilimizdiń syrtqy pishini men ishki mazmuny reformalanǵan ejelgi tóltýma jazý úlgisimen ushtasqanda ǵana jan-jaqty órleýge tyń serpilis týǵyzady.

Amanqos MEKTEPTEGİ, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń dosenti.