Bul óz kezeginde, birinshiden, qazir mańyzdy kún tártibine engen bıoalýantúrlilikti saqtaý men qorǵaýda ósimdik túrlerine jasalǵan monıtorıń bolsa, ekinshiden, jaıylymdyq jerlerdiń naqty azyqtyq ónimdiligin baǵalaý edi. Sol arqyly jaıylymdardyń syıymdylyǵyn eseptep, sol jerlerde jaıylatyn maldardyń sany anyqtalatyn. Qazir jerdiń basym bóligi jeke sharýashylyqtarǵa berilgen, olardyń bul máselege kóńil bólmeýiniń sebebinen jaıylymdar tozyp bar jatyr.
Memlekettik baǵdarlamalarda aýyl sharýashylyq jerlerin tıimdi paıdalaný men naryqtyq aınalymǵa engizý, aýyl sharýashylyq jerlerin paıdalanýda turaqty túrde monıtorıń júrgizý qarastyrylǵan. Sonymen birge Úkimettiń daǵdarys kezinde aýyl sharýashylyq salasyn qoldaý baǵdarlamalary bul salaǵa tyń serpin berse, aýyl sharýashylyq ónimin óndirýshiler úshin Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy kelisimge saı Qorǵas keden beketinen Qytaıǵa aýyl sharýashylyq jáne bal ónimderin eksporttaı alatynymyz jaǵymdy jańalyq bolyp otyr. Jan sany mıllıardtan asatyn kórshimiz biz úshin óte úlken naryq jáne olar úshin tabıǵı, taza taǵamdyq ónim kózi bolyp eseptelemiz. Alaıda osy aıtylǵan salany órkendetý jolynda sheshimi qıyn máseleler de bar, olardyń biri – jaıylymdardyń tozýy nemese jaıylym qorlarynyń durys paıdalanylmaýy.
Qazir Qazaqstan Respýblıkasynda 188,59 mln gektarǵa jýyq paıdalanýǵa bolatyn tabıǵı jaıylym bar. 2015 jylǵy 1-qańtarda QR UEM statısıka jónindegi komıtetiniń málimetterine qaraǵanda respýblıka aýmaǵynda sharýashylyqtyń barlyq kategorıasynda jylqy malynyń sany 1819,4 myń basty; iri qara mal 5911,9 myń basty; qoı 17215,4 myń basty, eshkiler 2332,9 myń basty, túıe 164,0 myń bas, qus 35 181,9 myń basty qurady. Alaıda bul janýarlardyń el aýmaǵynda taralýy birkelki emes, keıbir oblystarda jaıylymnyń qory árbir mal basyna shaqqanda 1 sentnerge de jetpeıdi. Bul, ásirese, halyq jıi qonystanǵan jáne egin sharýashylyǵyna jerdi kóp paıdalanatyn aımaqtarǵa qatysty bolyp tur. Sol sebepten bul óńirlerde jaıylymnyń tozýy beleń alýda.
Ekinshi sebep, mal basy azaıǵan kezde burynǵydaı jaz jaılaý, qys qystaý deıtin otarly mal sharýashylyǵyn ózgeriske ushyratyp alǵanymyz. Sondyqtan qazir kóp aýyldardyń tabyn sıyrlary men qoraly qoılary jyldyń tórt maýsymynda aýyl mańy jaıylymynda baǵylyp jatyr. Bul – et jáne sút ónimderiniń sapasy men aýyl halqynyń tabysy ósýine jáne ónimderdi tutynýshylardyń densaýlyǵyna áser etýde (Sebebi, jaıylym jetispegendikten, ónim óndirýshiler maldaryn qosymsha azyqtandyrýǵa májbúr. Olar beretin egin sharýashylyq ónimderiniń keıbir tuqymdary genetıkalyq modıfıkasıalanǵan, al keıbir daqyldarǵa túsimin joǵarylatý úshin hımıalyq tyńaıtqyshtar qoldanylǵan. Onyń ústine mal basyn artyq ósirip, ónimin bazarǵa sala almaǵandyqtan, biz sheteldik ónimderdi paıdalanýdamyz).
Úshinshiden, halyq arasynda «tuıaq kesti bolý» atalyp ketken jaıylymnyń tozýy sol óńirdegi paıdaly ósimdik túrleriniń quryp-joǵalýyna ákelýde. Joǵaryda atalǵan sebepter – tek aýyl sharýashylyǵynda ǵana emes, sonymen birge omarta ustap, bal óndirýshiler úshin de mańyzdy másele. Osy atalǵan máselelerdi sheshýdiń bir joly, ol – geobotanıkalyq zertteý jumystaryn keńirek, joǵary dárejeli uıymdastyrý. Júrgiziletin zertteý jumystarynan kútiletin nátıjeler mynandaı bolmaq: birinshiden, jergilikti jáne jalpy el aýmaǵyndaǵy jaıylymdyq jerlerdiń syıymdylyǵyn esepteý, sol arqyly baǵylatyn mal sanyn belgileýge bolady; ekinshiden, ár óńirdegi ósetin ósimdikterdiń ontogenezdik ereksheligin eskere otyryp, jaıylym qorynyń shegin anyqtaýǵa múmkindik beredi; úshinshiden, jaıylymdyq jerlerdegi paıdaly ósimdik túrlerin (mal azyqtyq, baldyq, tehnıkalyq, dárilik t.b.) esepke ala otyryp, sharýalarǵa qosymsha kiris kózin tabýǵa múmkindik beredi, tórtinshiden, jergilikti ýly jáne aramshópter túrlerin anyqtap, olardyń zıanyn boldyrmaý, sanyn kóbeıtpeý jaǵyn qarastyrady; besinshiden, otarly mal sharýashylyǵy men ara sharýashylyǵy úshin ár jerdegi efemer, efemeroıdtardyń, basqa paıdaly ósimdik túrleriniń gúldeý, jemis berý mezgilderi men qorlaryn sıpattap, alynatyn óniminiń sany men sapasyn joǵarylatýǵa múmkindik beredi; altynshydan, barlyq adamzat balasynyń moınyna júktelgen bıoalýantúrlilikti qorǵaý jáne saqtaýǵa usynystar jasalady; jetinshiden, sapaly geobotanıkalyq kartalar jasalyp jáne jınalǵan málimetter qoryn joǵary oqý oryndarynyń arnaıy kýrstarynda oqý materıaly retinde paıdalanýǵa bolady.
Eń bastysy, osy kútiletin nátıjeler boıynsha elimizdi ekonomıkalyq órleýge jol ashýǵa, Elbasy alǵa qoıǵan «Ult josparynyń» oryndalý baǵytyndaǵy jumystardy júzege asyrýǵa bolady.
Árıne, geobotanıkalyq zertteý júrgizý, ol, eń aldymen, arnaıy baǵdarlamany jáne qarjylyq qoldaýdy qajet etedi. Sonymen birge bul jerde maman máselesin de eskermesek bolmaıdy. Burynnan geobotanıkalyq ǵylymı zertteý jumystaryn arnaıy botanıkalyq zertteý ınstıtýttary jáne joǵary oqý oryndarynyń qyzmetkerleri júrgizip keldi. Sonyń ishinde ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń bıologıa jáne bıotehnologıa fakúltetiniń ǵalymdary da memlekettik jobalar aıasynda birneshe irgeli zertteý jumystaryn júrgizýde. Alaıda, olardyń kóbi aýyl sharýashylyǵyna qatyssyz sırek kezdesetin, relıkti, endemdik jáne dárilik ósimdikterge arnalǵan zertteý jumystary. Búkil Qazaqstanǵa qajetti geobotanıkter burynnan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde daıyndalyp keledi. 2010 jyly ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da geobotanıka mamandyǵynyń magıstratýrasy, 2012 jyly doktorantýrasy ashyldy. Memlekettik oqý baǵdarlamalaryna saı bakalavrdyń 1, 2 jyldarynda stýdentter botanıka kýrsy boıynsha dala-oqý praktıkasyna jiberiledi jáne botanıka salasyna qatysty dıplomdyq taqyryp tańdaǵan stýdentter 3, 4 kýrstarda óndiristik praktıkadan ótedi. Botanıkalyq zertteý ádis-tásilderdi jaqsy meńgergenderi geobotanıka mamandyǵynyń magıstratýrasyna túsip, oqýyn jalǵastyra alady. Degenmen, eger memleket jaıylymdar men bıoalýantúrlilikti saqtaýǵa qatysty aýqymdy baǵdarlamany qolǵa alsa, árıne, bizde kadr tapshylyǵy týyndaıdy, sol kezde geobotanıka mamandyǵy boıynsha bakalavr mamandyǵyn ashý ýaqyt talabyna aınalady.
Nashtaı Muhıtdınov, bıologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, bıologıa jáne bıotehnologıa fakúlteti.
Álibek YDYRYS, geobotanıka mamandyǵy boıynsha PhD doktory, oqytýshy.
