[caption id="attachment_13460" align="alignleft" width="345"]
Saltanat Ómiráli[/caption]
Búgingi qonaǵymyz – «Elmura» kompanıasynyń negizin qalaýshy ári jetekshisi Saltanat Ómiráli.
Qazaqtyń baıyrǵy qolóner buıymdaryn búgingi zamannyń suranysyna saı mánerlep, sapaly da qoldanýǵa laıyqty buıymdar ázirlegen, onysyn úlken kásipke aınaldyrǵan «Elmura» kompanıasynyń jumysy ózgelerdi ózine tańǵaldyrmaı turmaıdy.
Bas-aıaǵy 8 jyldyń ishinde aty alys-jaqyn shetelderge tanylǵan kompanıa búginderi Túrkıa, Reseı, Qytaı, Iran sekildi elderge óz ónimderin saýdalap, qazaqtyń ulttyq qolóneri men buryn turmysta kúndelikti qoldanǵan asyl buıymdaryn ózimizdiń sheberler arqyly jasatyp, ony naryqqa shyǵarý arqyly halyq arasynda qyzyǵýshylyqqa ıe bolýda.
Eger Siz úıińizge sáni men máni saı buıymdardy jınaǵyńyz kelse, onda osy kompanıa ónimderin izdeýge bolady. Aıtalyq, astaý, saptyaıaq, shyny, kebeje, keli-kelsap, shańyraq, qasyq, sandyqtyń taza aǵashtan jasalǵan, syrty neshe túrli oıýmen kómkerilgen, aǵashy san qaıtara mánerlengen, ábden keptirip, synbaıtyn, jarylmaıtyn deńgeıde ıi qandyrylyp, baby kelisken, sándik buıym retinde de, qonaq kútý kezinde de, qarapaıym ydys-aıaq túrinde de qoldanýǵa yńǵaıly zattardy kórseńiz, osy salany damytýǵa barynsha úles qosyp júrgen ujymnyń biri – «Elmura» kompanıasy ekenin bilgenińiz jón. Budan bólek, teri men kıizden de san túrli ónim shyǵaryp, elge usynyp keledi.
Biz osy ujym jetekshisimen áńgime barysynda bul kásipti bastap, damytý barysynda kezikken qıynshylyqtar men qyzyqty sátter týraly suraǵan edik.
[caption id="attachment_13461" align="alignright" width="372"]
Torsyqtar[/caption]
«Basqalar istegendi biz nege istemeımiz?»
– Kásibińizdi bastaǵanyńyzǵa 8 jyl bolypty. Kásiptiń dál osy túrin tańdaýyńyzǵa ne sebep boldy?
– Osydan 8 jyl buryn Qytaıdan atamekenge qonys aýdardym. Táýelsiz eldiń bir turǵyny bop qyzmet etsek, el qatarly kún kórsek degen arman boldy. Almatyǵa kelgen soń, jurt qatarly jumys istemek nıetpen bazar araladym. Sonda baıqaǵanym, óz elimizde kásip etýge, jaǵdaıymyzdy túzeýge múmkindik mol eken. Keıbir aǵaıyndar munda jumys bastaý, jeke tirlik etý óte qıyn dep, zarzamandy úıip-tókti. Men oǵan senbedim. Eń bastysy, qandaı kásipti ıgerem deseń de, aldyńa kese-kóldeneń turar eshkim joq. Kez kelgen mekemege barsańyz, óz tilińde túsinise alasyń. Biri bolmasa biri qazaq tilin biledi. Jaǵdaıyńdy aıtsań, shalqaıyp, kergimeıdi. Adamdar arasynda meıirim bar.
Sodan kóp ótpeı bazarǵa bardyq. Bazar toly syqaǵan zat. Keıde alýshydan satýshy kóp pe dep oılaısyz. Sol bazarda mıllıondap paıda taýyp jatqandardyń basym bóligi ózge ulttar eken. Anaý Qyrǵyzstannan kelip, búkil qazaqtyń bazaryn jaýlap alǵan eti tiri jandardy kórip súıindim ári kúıindim.
Súıingenim – olardyń eńbekshildigi, kirpik ilmeı, jumys isteıtindigi. Bir elden bir elge kelip saýda istep, otbasyn ǵana emes, eline ınvestısıa quıyp otyrǵan qyrǵyz azamattarǵa nege súıinbeısiń?!
Kúıingenim – bizdiń azamattardyń bazarda arba ıterip, solardyń zattaryn arly-berli tasyp júrgeni boldy. Olar Qyrǵyzstannan, Qytaıdan, Túrkıadan zat satyp alyp, sony saýdalap-aq paıda taýyp júr. Bizdiń kóbimiz olar istegendi isteı alamyz. Tek táýekel ári umtylys kemshin.
Men sonda: «Basqalar istegendi biz nege isteı almaımyz?» degen baılamǵa keldim. Birden qulashty keńge jaıýǵa qarjylyq múmkindigimiz joq edi. Eń bastysy – qandaı kásippen aınalysýdy durys tańdaý. Sodan Almatydaǵy barlyq bazardyń aýjaıyn bildim. Kıim-keshek, ishpek-jemek, qurylys materıaldary... Ol salada báseke qyzǵan. Baıqasam, ár bazardyń burysh-qýysynda, eleýsiz jerlerde ulttyq qolóner buıymdary, áshekeıler, sapasyz jasalǵan kádesyılar turady. Onyń deni Qyrǵyzstannan, Qytaıdan kelgen. Al ózimizdiń sheberler jasaǵan zattar ýdaı qymbat ári dızaıny da kóńilge qonymsyz. Sonda: «Osy ulttyq buıymdarymyzdy zamanǵa saı etip mánerlep, árlep, naryqqa shyǵaryp kórsek, qalaı bolar eken?» degen oı keldi.
– Sonda birden osy qolóner buıymdaryn satýdy qolǵa aldyńyz ba?
– Qaıdan... Ol shaqta bul tek ishki armanym edi. Biraq osy saladan jyraq ketkenim joq. Qytaıǵa dombyra apardym. Ol jaqtaǵy qandastardyń arasynda jaqsy suranysqa ıe boldy. Qarapaıym jurtshylyq Qazaqstannyń dúnıesi dese boldy, qýana-qýana satyp alýǵa tyrysady. Bul jaqtyń dúnıesin sapaly dep oılaıdy. Men Almatydaǵy dombyra jasaıtyn sheberlermen jolyǵyp, dombyrany kóbirek satyp alatynymdy, onyń baǵasy da tıimdi bolýyn aıttym. Dombyranyń túr-túrin, ásirese jas balalarǵa arnalǵan shaǵyn úlgilerin Qytaıǵa kóptep jiberdim. Ol jaqta suranys arta tústi. Sodan keıin toıbastarǵa arnalǵan qazaqy buıymdardy jasasaq degen oı týdy. Almatyda toıbastardyń zattaryn satatyn dúkender bar bolǵanymen, kóbi Qytaıdyń jyltyraq zattaryn, arzan oıynshyqtaryn satady eken. Men osyǵan qazaq qolóner sheberleriniń buıymdaryn qosýdy qolǵa aldym. Almatydaǵy sheberler men tiginshilerdiń birazyna jolyǵyp kórip em, san túrli syltaý estidim. Olarǵa mynandaı zat jasasańyz, baǵasyn pálenshe teńgeden satyp alamyn desem de, biri ary, biri beri tartty. Olardan alatyn azyn-aýlaq zatty bazarǵa salǵannan túser paıda joq. Sodan keıin Qyrǵyzstandyq saýdagerlerge kórsetip em, olar qýanyp ketti. Biz jasap berelik dedi. Qansha taýar kerek deseńiz de olar ýaqytynda zatyńyzdy ákeledi. Tipti artyǵymen jasaıdy. Keı kezderi tún jarymynda 7-8 mashınamen toıbastardyń zattaryn ákelip, kezekke turatyn. Sol jyldary saýdamyz kúset boldy. Qarjymyz da jınalyp, burynǵy armanymdy oryndaýǵa múmkindik týdy.
«Qolóner sheberleriniń aldyna barýdan jalyqpadym»
– Búgingi isińizdi bastar kezde qandaı qıynshylyqtarǵa tap boldyńyz?
– Toıbastardyń usaq-túıegin satatyn konteınerlerden tórteýi boldy. Saýda jasap úlgermegen kezimiz edi. Keıinnen básekelester kóbeıdi ári bul saýda ózime onsha unaı qoımady.
Menińshe, adam óziniń istegen isinen lázzat alýy kerek. Ózińniń jan dúnıeń rahat tappasa, qansha paıda tapsań da, únjyrǵańdy birdeńe basyp turǵandaı sezinesiń. Biraz tájirıbe jınap, bazardyń jaǵdaıyn bildim. Eń bastysy, tarıhı otanym – Qazaqstanda qandaı jumys bastasań da jetistikke jetýge bolatynyna kózim jetti. Eger tek qana paıda tabýdy oılasam, toıbastardyń zattaryn satyp, odan ózge de elge ótimdi taýarlardy saýdalap kúnelte berýime bolar edi. Meniń oıymnan osy ótpedi.
Birinshiden, ózim oıǵa túıgen qolóner buıymdaryn damytqym keldi. Ekinshiden, osy arqyly óz elimizdiń sapaly ónimderin shyǵaryp, shyn sheberlerge aqsha tabý múmkindigin syılaǵym keldi. Bar-joǵy úsh kún ishinde barlyq toıbastar zattaryn ózgelerge ótkizip, ol saýdamen birjolata qoshtastym. Beldi bekem býyp, qolóner salasyna kiristim.
Eń basty qıynshylyq – sheberlerdi tabý ári olarmen kelisimge kelý boldy. Mysaly, aǵashtan túıin túıetin sheberdi izdep bardyńyz delik, ol Sizge birden kelisim bermeıdi. «Mundaı zattardy kim alady deısiń?» dep, úmitsiz sózben eńseńdi basatyndar da, «Mundaı dúnıemen aınalysyp, aqshańdy bosqa shashpa» dep aqyl aıtatyndar da kezikti.
«Para bergenshe, bara ber» degen ǵoı. Aldaryna kelisimin alǵansha san márte bardym. Sheberdiń bári Almatyda bolsa bir sári, ár shalǵaıda. Ózge oblystarǵa arnaıy izdep baryp, jata-jabysa sóılesken kisilerim boldy. «Pálen jerde bir ismer kisi bar eken» dese, meken-jaıyn alyp, erinbeı izdeýge kóshtim. Ábden tıtyqtaǵan, «osy isimnen eshteńe ónbes pe eken» dep saryýaıymǵa salynǵan kezim de boldy. Biraq esimdi jıyp, qalaıda jetistikke jetýim kerek dep, qaıta jigerlendim.
[caption id="attachment_13464" align="alignleft" width="427"]
"Elmura" kompanıasyn jarnamalap turǵan qyz[/caption]
– Qolóner buıymdaryna qaraǵanda baıqaǵanymyz, san túrli zat bar eken. Munyń árbiriniń jeke-jeke sheberleri bolady. Sonyń báriniń tilin tabýǵa týra kelgen bolyp tur ǵoı...
– Iá, munyń bárin bir nemese bes-alty adam jasaı almaıdy. Jasaǵysy kelse de, úlgermeıdi. Jáne únemi jańa zattarmen tolyqtyryp otyramyz.
Qolóner buıymdary úsh baǵyttan turady: aǵash, teri, kıiz ónimderinen jasalatyn zattar. Bulardyń árbiriniń jasalý tehnıkasy, óńdeý, jasaý joldary árqıly. Bireý aǵashtan astaý, keli-kelsap, sandyq, kebeje, qasyq jasasa, endi bireý odan dombyra, qobyz jasaýdy qanaǵat tutady.
Sheberlerdiń bir ereksheligi, bir sheberdiń jasaǵan dúnıesin ekinshi sheber dál sol sekildi kóshirmesin jasaı almaıdy. Ásirese, aǵashtan jasalatyn buıymdardy aıtyńyz, eki sheberge bir nusqany jasa dep tapsyrys bergenińizben, ekeýiniki eki túrli bolyp shyǵa keledi. Burynǵy babalarymyz qolóner buıymdaryn jasaıtyn sheberler men ustalardy qatty qurmettegen dep estýshi edim. Soǵan endi kózim jetti. Olardy qurmetteıtin jónimiz bar eken. Minekı, myna aǵash tegenege qarańyz. Qymyz quıýǵa arnalǵan. Syrtyndaǵy órnegin kórdińiz be, bul eshqandaı stanoksyz, aǵash ustasynyń san kúndik jumysy arqyly oıylǵan. Endi osy zattardy 5-10 myń teńgege baǵalaýǵa bola ma? Onda sheberdiń kóz maıy men teri dalaǵa ketpeı me?
Qazir tórtinshi baǵytta jumys istep jatyrmyz, ıaǵnı, aǵash, teri, kıiz ónimderinen jasalatyn buıymdardyń qataryna múıiz, súıekten kádesyı ónimderin jasaýdy qostyq. Myna qobyzdy kórseńiz, túgeldeı súıek pen múıizderden jasalǵan. Asyqtardyń tizbeginiń ózi birshama! Bul – qatardaǵy bazarǵa salynǵan kóp zattyń biri emes, óner týyndysy. Baǵasy da soǵan laıyq.
[caption id="attachment_13463" align="alignright" width="268"]
Kádesyıǵa arnalǵan qobyzdar[/caption]
«Aıryqsha tolqıtyn bir sátim bar»
– Qazir Sizdiń tapsyrystaryńyz boıynsha turaqty jumys isteıtin sheberler bar shyǵar?
– Ózimniń negizgi mamandyǵym – sýretshi. Jastaıymnan sýret salýǵa áýes boldym. Onyń ústine, qazaqylyǵynyń qaımaǵy buzylmaǵan Kúnes topyraǵynda boıjettim. Kúnes qazaqtary ónerge, ulttyq boıaýǵa toly saltqa baı. Qyzdardyń jasaýyn kestelengen túskıiz, shymyldyq, júkjabýlarmen bezendirgenin bala kezden kórip óstik. Áli kúnge apalarymyz ben ápkelerimizdiń qolynan shyqqan buıymdardy kórsem, olardyń sheberlikterine tańdanamyn. Baý toqý, kıiz basý, kıizge órnek salý, quraq quraý, tekemet, syrmaq jasaý... Bir qarasańyz, mıhnatty tirlik. Al astaryna úńilseńiz – óner ordasyna tigilgen aq otaý eken ǵoı. Qadirin endi bilip júrmiz.
Birdi aıtyp, birge kettim-aý. Ózim sýretshi bolǵandyqtan, qolóner buıymdarynyń dızaındik jumysynyń tartymdy bolǵanyna basa mán beremin. Ár shebermen sóılesip, olarǵa zattyń syzba nusqasyn usynamyn. Olar kelisimin berse, ary qaraı turaqty jumys isteımiz. Osy kúni bizben jumys isteıtin sheberler, ustalar óte kóp. Olar jasaǵan jumysyna saı aqsha alady.
Meniń aıryqsha qýanatyn, tolqıtyn bir sátim bar: ol sheberler jasaǵan dúnıeni tezirek ótkizip, olarǵa qarjylaryn ýaqtyly bergen kezim. Sol shaqta menen baqytty adam joqtaı sezinemin. Elge zıanym tımese eken dep tileıtin basym, bir qazaqtyń qolóner sheberi óz aqshasyn, eńbeginiń jemisin alsa, balasha máz bolam. Olarǵa qaryz bolmasam eken, olar óz isiniń ıgiligin kórse eken dep turamyn.
– Estýimshe, qazir arnaıy sehtaryńyz jumys isteıdi eken. Seh qosylǵannan beri sheberlerdiń eńbegi azaıǵan joq pa?
– Joq. Ózimizdiń sehta biz naryqqa shyǵarǵan sansyz zattyń bar-joǵy 40 paıyzy jasalady. Myna turǵan dúnıeniń barlyǵyn bir seh arqyly jasaý múmkin emes. Seh jonyp, ıip, kishireıtip, jobasyn keltirgenimen, ary qaraıǵy jumysty taǵy da sol sehtaǵy sheberler isteıdi. Al keıbir zattardy tipten sehta jasaý múmkin emes. Ony arnaıy kásibı sheberler, ustalar, aǵashshylar ǵana jasaı alady. Sondaı-aq, zattyń sanyn kóbeıtý úshin bárin seh arqyly jasaý kerek degenge qarsymyn. Bizdiń kompanıa sheberlerdiń óz ónimderin satýyna muryndyq bolǵanyna qýanamyn. Bizben jumys istegen kisiler eń bastysy turaqty kiris tabady. Olarmen únemi aqyldasyp-keńesip otyramyn. Kúndelikti eki saǵat ýaqytym sheberlermen pikirlesýge ketedi.
«Sheteldikter qazaqtyń tól buıymdaryna qyzyǵady»
– Sheteldikter qazaqtyń ulttyq qolóner buıymdaryna nege qumar?
– Ótkende ózimizdiń dúkenge kelsem, ishi toly qarıdar (klıent). Kóbi sheteldikter eken. Irannan kelipti. Sol jaqta halyqaralyq mártebeli kórme ótpekshi kórinedi. Soǵan qazaqtyń kádesyılaryn, tarıhı sıpaty bar dúnıelerdi izdep júr eken. Bizdiń zattarǵa qatty qyzyqqandary baıqalady. Almatydan qazaqtyń ulttyq buıymdaryn izdepti. «SÝM» saýda ortalyǵyna barǵan eken, ol jerdiń zattary óte qymbat túsipti. Negizi, «SÝM»-daǵylardyń kóbi bizden alyp, eki-úsh ese baǵasyna satady. Sol jaqtan bizdi estip, arnaıy izdep kelipti. Olar bizden kóp zat alatynyn aıtyp, tıimdi baǵaǵa berseńizder dedi. Biz esepteı kele, múmkindiginshe arzandatyp, ózimizge de, olarǵa da tıimdi baǵa usyndyq. Birden kelisip, turaqty qarym-qatynas jasaýdy bastap kettik. Sodan beri olarmen birge jumys istep kelemiz.
Almatyǵa shetelden keletin týrıser kóp. Olar eline syılyq retinde qazaqtyń qolóner buıymdaryn ala ketedi. Olar mundaı zattardy qaıdan tabady? Kóbi sapasyz, ásemdigi men áserliligi joq dúnıeler bolǵasyn, kóńilderi qalady. Asyly, sheteldikterdiń kóbi sapaly, taza dúnıege yntyq. Biz sony túsinbeı júrmiz.
Bizden japon, koreı elderiniń týrıseri, eýropalyqtar zat satyp alǵanda, meniń kókiregimde maqtanysh kerneıdi. Olardyń ózderi de Qazaqstanda jasalǵan taýarlardy alǵysy keledi.
Qazir Qytaı, Túrkıa, Iran elderimen jaqsy jumys istep jatyrmyz. Buryn mundaı zattardy Qytaılar jasap, ózimizge satýshy edi. Qazir biz sony kerisinshe istep otyrmyz.
«Halyq sapaly dúnıege umtylady»
– Túsingenim, buıymdar taza ári sapaly zattardan jasalatyndyqtan, ári naqty sheberlerdiń qolynan shyǵatyndyqtan, baǵalary da edáýir qymbat sekildi. Bul halyqqa tıimsiz emes pe?
– Bizdiń zattar ártúrli baǵada satylady. Dızaındik jumysy kúrdeli, ýaqytty kóp alatyn, ketetin materıaldary da qymbat zattardyń baǵasy da joǵary. Endi biri qarapaıym, oıý-órnegi az, shaǵyndaý bolyp keledi. Olardyń baǵasy sál tómen. Negizinde, biz bazardaǵy halyqtyń ár tobyna laıyqty baǵalarmen jumys isteýge tyrysamyz.
Biraq, báribir Qytaıdyń jasandy zattarynan baǵasy qymbatyraq ekeni shyn. Qýanarlyǵy, halyq sapasyz dúnıelerden jalyqty. Ne alsa da sapaly ári kórkem, bir-eki kúndik emes, uzaq ýaqyt ustaýǵa bolatyn zattar alýǵa umtylady.
– Aǵashty, kıiz ben terini mánerleý, olardy óńdeý qıynǵa soǵyp jatqan joq pa?
– Ol qıyndyqty aıtsam, taýsylmas áńgime. Aǵashty keptirýdiń qanshalyqty qıyn ekenin tek sol ispen aınalysqandar ǵana biledi. Aǵashtan jasalǵan astaý, sandyq, odan ózge kádege jaraıtyn zattar aǵashtyń baby durys bolmasa, jarylyp ketýi múmkin. Talaı aǵashymyzdy keptiremiz dep, iske jaramsyz ettik. Sondaı-aq, ár aǵashtyń ózindik qasıeti bar. Bir zatty qaraǵashtan, bir zatty aq qaıyńnan, endi birin úıeńki, sheten sekildi ózge aǵashtardan jasaýǵa týra keledi. Bulardy keptirýdiń ártúrli joly bar. Biriniki birine uqsamaıdy. Kıizdiń de, teriniń de sondaı qupıalary jeterlik. Qazir sonyń bárin ıgerdik.
– «Elmura» degen jýrnal shyǵaryp jatyr ekensizder. Mundaǵy maqsattaryńyz osy qolóner buıymdaryn keńirek nasıhattaý ma?
– Osydan biraz jyl buryn jasy jerortaǵa jetken bir kisini keziktirdim. Ózi qalanyń qazaǵy. Qamshyny kórip, onyń ne ekenin tanymady. Oǵan aıtyp túsindirý óte qıyn boldy. Sosyn qaradaı qarnym ashyp, «Biz kimbiz?» degen suraq týyndady. Oılasa kele, «Elmura» jýrnalyn shyǵarýdy qolǵa aldyq. Munda osy zattardy nasıhattaýdan buryn, onyń ult ómirindegi mańyzyn, tarıhyn, jasalý joldaryn, kádege jaratý barysyn túsindirýdi kózdedik.
Bul buıymdar ulttyq qundylyqtardyń bir bólshegi ekenin elge túsindirgimiz keldi.
– Áserli áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan T. Óskenbaı.
Sýretterdi túsirgen S. Qyzaıbek.
