– Ázimbaı aǵa, osy jolǵy kezekten tys Prezıdenttik saılaýda N. Nazarbaev basym daýyspen jeńiske jetti. Úkimetti qaıta jasaqtaý bastaldy. Nazarbaev Másimov Úkimetine qaıtadan senim artty. Jańa Úkimetti qandaı jumystar kútip tur?
– Bul jaǵyn dáp basyp aıtý qıynyraq. Meniń oıymsha, jańa Úkimet jańa maqsattarǵa qurylǵan jańa josparlarǵa saı reformalar jasaýy kerek. Iaǵnı, álemdik daǵdarystan shyǵý jolyn qarastyrýǵa qaýqarly bolǵany jón. Sondyqtan sol reformalardy jasaıtyn kabınet kerek. Bul degenimiz Másimov jańa Úkimet quramyn jetildirip, aýys-túıis jasaýy múmkin azdaǵan. Kóp ózgeris bolmaýy zańdy. Másimov sheshpeıdi, bárin Aqorda belgileıdi. Qalaı bolǵan kúnde de daǵdarystan shyǵý jáne odan ary damý baǵdarlamasy ózgeredi. Sebebi, daǵdarystyń aýany qalaı ózgereri, onyń elimizge qalaı áser eteri beımálim. Qazir álemdik baǵamda munaıdyń, ýrannyń, bıdaıdyń, tipten qara metaldardyń da baǵasy quldyrap ketti. Bul birneshe mańyzdy salalardy qıyndyqqa aparady. Mysaly, bizdegi qarmetkombınatta myńdaǵan shahterler jumys isteıdi. Kómirshiler sol shahtalardyń jumysy arqyly kún kórip otyr. Kómirge suranys arta ma, azaıa ma, sony jiti zertteý kerek. Kúni erteń suranys azaısa, talaı adam jumyssyz qalmasyna kim kepil? Qazir qarametall suranysy, sosyn qurysh suranysy tómendep barady. Elimizde ýran óndirisi damyǵan. Biraq Eýropa men Japonıada ýranǵa suranys quldyraǵanymen, Qytaıda suranys bar. AQSH-ta ýrannan birte-birte bas tartady. Óıtkeni, olar munaı men gaz óndirisine basa mán berýde. Munaı men gaz baǵasynyń qashan kóteriletinin qazirshe bile almaımyz. Álemdik naryqta bıdaıdyń baǵasy tómendep barady. Bıdaıdyń arzan nemese qymbat bolýy kelesi jyldyń aıaǵynda belgili bolady. Bıdaı baǵasy astyq jınalǵannan keıingi dúnıejúzilik naryqqa táýeldi. Aýylsharýashylyǵy tek qana bıdaıǵa qarap qalmaı, basqa da daqyldarǵa kóńil bólmese, dıhandardyń tókken teri aqtalmaı qalýy ǵajap emes. Mysaly, kópjyldyq ósimdikterge, júgeri, maıly daqyldarǵa nazar salǵan jón. Qazir maıly daqyldarǵa suranys artýda. Qaraqumyqtyń da baǵasy kóterilip tur. Biz keler jyldyń kúzinde qanshalyqty mol ónim jınaımyz, olarǵa suranys bola ma, ol jaǵyn tap basyp aıta almaımyz. Tap qazir qaraqumyq pen maıly daqyldardyń baǵasy joǵary. Bıdaıǵa suranys bolmaýy múmkin. Bıyl qys jaıly bolǵan sıaqty. Ylǵal mol. Sondyqtan aýylsharýashylyǵyn basqaratyn mamanǵa artylar júk kóp. Osy salany qaýyrt jumys kútip tur desek qatelespeımiz. Daǵdarys kezinde aýylsharýashylyǵynyń damýyna oń yqpal etsek, Úkimet te, qarapaıym halyq ta utylmaıdy.
Bilerimiz, jańa Úkimetti talaı synaq kútip tur. Ekonomıkalyq, saıası, áleýmettik reformalar.
Munyń zardabyn tek Reseı tartpaıdy, álemdik ekonomıkaǵa da belgili dárejede salqyny tıedi. Ekonomıkalyq soǵystardyń baǵyty ózgerip, álemdik naryqta kúrdeli jaǵdaı qalyptasady. Mundaı sátterden keıbir elder utsa, endi bireýleri tyǵyryqqa tireledi. Qazaqstan qandaı tásil qoldanady? Batys pen Reseıdiń arasyndaǵy salqyn qabaq qatynas kezinde ózimizdi qalaı ustaımyz? Bul Úkimettiń saıasatyna, kelissózine, jumysyna tike qatysty bolmaq.
– Budan burynǵy Prezıdenttik saılaýdan keıin Nazarbaev Másimov Úkimetine senim bildirgen edi. Osy joly da solaı etti. Munyń qandaı sebebi bar dep oılaısyz?
– Nazarbaev bıligin jumsaq avtorıtarızm, kózi ashyq avtorıtarızm desek te bolady. Iaǵnı, bizde kóp jaǵdaıda saıası pragmatızm jeńedi. Úkimetti kim basqarsa da, daǵdarystan shyǵýdyń jolyn tabýy kerek. Másimovke senim bildirýiniń kóptegen sebebi bolýy kádik. İshki jáne syrtqy. Aqordaǵa yqpaldy toptardyń kóńilinen shyǵatyn, Reseımen baılanysy jaqsy adam ǵana Úkimetti uzaq basqarady...
– Qazir álem daýyldy kúngi teńiz beti sekildi jıi tolqyn atyp, ári-sári kúıde tur. Ýkraına men Sırıadaǵy jaǵdaı, óristep kele jatqan terorızm men ekstremızm, Batys pen Reseı arasyndaǵy aıqas, t.b. Álemde bolyp jatqan osyndaı máselelerden Qazaqstannyń qaǵys qalmasy belgili. Osyǵan baılanysty jańa Úkimettiń aldaǵy saıası baǵyty men ustanymdary qandaı bolmaq?
– Óziń aıtqandaı, halyqaralyq jaǵdaı kúrdeli. Bizdiń odaqtasymyz Reseı Ýkraınamen jabyq soǵysta. Reseı sanksıalardyń astynda qaldy. Ol shettetýlerdiń yzǵary bizge de tıip jatyr. Biz Eýrazıalyq odaqtyń quramyndamyz. Biraq bul odaqtyń erejeleri keıde oryndalady, keıde oryndalmaı jatady. Tipten arada «saýda soǵysy» bar sıaqty. Máselen, olardyń etterin biz jibermeımiz, keıde olar jibermeıdi. Munda saıası sebepter de bolýy múmkin. Iaǵnı, ımpýlıstik saıası sebepter. Bir bastyqtyń kóńiline jaqpaı qalamyz-aý degen sıaqty. Reseı men Ýkraına soǵysynda Ýkaınaǵa búkil Batys kómekke kelýde. Eger bul jaǵdaı ýshyǵa tússe, sanksıalar odan saıyn kúsheıýi nemese báseńdeýi múmkin.
Bul degenimiz Másimov jańa Úkimet quramyn jetildirip, aýys-túıis jasaýy múmkin azdaǵan. Kóp ózgeris bolmaýy zańdy. Másimov sheshpeıdi, bárin Aqorda belgileıdi.
Munyń zardabyn tek Reseı tartpaıdy, álemdik ekonomıkaǵa da belgili dárejede salqyny tıedi. Ekonomıkalyq soǵystardyń baǵyty ózgerip, álemdik naryqta kúrdeli jaǵdaı qalyptasady. Mundaı sátterden keıbir elder utsa, endi bireýleri tyǵyryqqa tireledi. Qazaqstan qandaı tásil qoldanady? Batys pen Reseıdiń arasyndaǵy salqyn qabaq qatynas kezinde ózimizdi qalaı ustaımyz? Bul Úkimettiń saıasatyna, kelissózine, jumysyna tike qatysty bolmaq.
–AQSH pen Eýropa elderi Reseıge sanksıa salǵan soń, Reseı men Qytaıdyń ekonomıkalyq baılanystary arta tústi. Eger bolashaqta Reseı Qytaıǵa ekonomıkalyq táýeldilikke urynsa, onda Qytaıdyń Orta Azıa elderine de yqpaly eselep artatyny aıdan anyq. Munyń Qazaqstanǵa tóndirer qaýpi barma?
– Meniń oıymsha, qazirgi Batys pen Reseıdiń teketiresi Reseıdiń utylysymen aıaqtalady. Bir jaǵynan bul Qazaqstanǵa tıimsiz bolǵanymen, tıimdi jaqtary da bar. Tıimdi jaǵyn aıtalyq. Qazaqstan men Iran qatynastary bolmaq. Iran kezinde sanksıalardyń astynda qalǵan memleket. Sol sanksıalardyń báseńdeýi múmkin. Eger solaı bolsa, Kaspıı arqyly jáne temirjol arqyly Iranmen saýdany kúsheıtýge bolady. Bizdiń bıdaıdy satyp alýshy elderdiń biri – Iran. Irannyń munaıy satylmaǵan soń, olardyń jaǵdaı múshkil bolatyn. Jaǵdaılary ońalyp jatsa, olardyń qarjylyq sektory kúsheıip, ekonomıkasy jandanady. Al tıimsiz tusy, munaı men gazdyń arzandaýyna ákeledi. Bul bizge de qıyndyq týdyrady. Qalaı bolsa da, beıbit bolǵany jaqsy.Al Qytaı... Qytaı, árıne, kúsheıedi. Menińshe, qazir ekinshi qyrǵı qabaq soǵys bolyp jatyr. Birinshi qyrǵı qabaq soǵys 1945 jyly bastalyp, 1991 jyly KSRO-nyń kúıreýimen aıaqtaldy. Sosıalısik odaqtas elder qulap, onyń ornyna egemendi Shyǵys ortalyq Eýropa paıda boldy. Olar birden NATO-ǵa qosylyp ketti.
Endi, mine, ekinshi qyrǵı qabaq soǵysy bastalǵan sıaqty. Pýtın Múnhende qatty, yzǵarly sóz sóıledi. Batys buryn birinshi jaýym Iran dep bilse, endi negizgi dushpany Reseı sıaqty bolyp otyr. Olar bul talastyń túbine jetpeı qoımaıtyn sekildi.
– Qazaqstan geografıalyq jaqtan eki alyp derjavanyń ortasynda tur. Álem saıasatkerleri «Qytaı qaýpi» týraly baıaǵydan aıtyp keledi. Ýkraına jaǵdaıynan keıin Reseıdiń betperdesi sypyryla bastady. Qazaqstannyń osy qaýipterden «ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı,» aman shyǵatyn joly bar ma?
– Menińshe, negizgi qaýip Reseı tarapynan. Óıtkeni, Ýkraınaǵa shabýyl jasaǵan Reseı. Al Qytaı birinshi qyrǵı qabaq soǵysynda sosıalısik memleket bolsa da, KSRO-men dos bolǵan joq. Sodan keıin HİH ǵasyrdyń ortasynda Qytaıdyń báseńdegen kezeńi boldy. Qytaıdyń jerlerin Portýgalıa, Ulybrıtanıa, Germanıa, Reseı t.b. sekildi elder ózara bóliske salyp, tartyp aldy. Sol atalǵan memleketterdiń bári tartyp alǵan jerlerin qaıtaryp berdi. Tek Reseı ǵana áli kúnge Qytaıdan alǵan jerin ózine qaıtarǵan joq. Ýssýrııskıı kraı, Amýrskıı kraı, Prımorskıı kraı 1858-1860 jyldardaǵy Aıgýn – Pekın kelisimi boıynsha Reseıdiń Qytaıdan tartyp alǵan jerleri bolatyn. Al Germanıa óz terıtorıasyn biriktirdi. Áıtse de, Kalınıngrad obylysy áli de Reseı aýmaǵynda. Sol sebepten de, geosaıası jaqtan bárine jaqpaıtyn jaý Reseı bolatyn shyǵar. Osy jaǵyna mán berseńiz, Reseıge dos tabý qıyn sekildi. Qytaıdyń da óz múddesi bar. Olardyń kezinde Reseı alǵan jerleriniń aýmaǵy edáýir úlken aýmaqty qamtıdy. Birneshe Eýropa memleketteri syıyp ketedi desek te bolady. Saıyp kelgende, Qytaı da Reseıdiń quldyraýyna, tipti ydyraýyna da peıildi sekildi.
Qazaqstan kópvektorly saıasat ustanýǵa tyrysyp baǵýda. Áıtkenmen, Reseıdiń yqpaly azaımaı tur. Olardan birjola teris burylyp ketý dál qazirgi pozısıada múmkin emes... Bizdiń bılik eki ottyń ortasynda otyr. Budan aman-esen ótý úshin saıası kóregendik kerek-aq. Onyń bári Úkimettiń jáne Aqordanyń kózqarasy men ózindik tájirıbesine baılanysty...
Áńgimelesken Nurserik TİLEÝQABYL
