Isataı Taımanulynyń ósip, erjetýi men saıası kóz-qarasynyń qalyptasýy týraly naqty málimetter joqtyń qasy. 1836 jyly 6 noıabrde Isataı Orynbor gýbernatory jibergen áskerı tergeýshilerge jaýabynda: Rýym Berish, jasym 45-te dep kórsetken. Al kelesi 1837 jyly aprelde bergen jaýabynda jasym 46-da degen. Bul derekterge qaraǵanda Isataı Taımanuly 1791 jyly týǵandyǵyn ańǵaramyz. Al batyrdyń týǵan jeri qazirgi Oral, Týrev oblystarynyń «Qaratóbe, Qyzylqoǵa aýdandarynyń aımaǵy. El aýzyndaǵy áńgimede Isataı Taısoıǵan qumynda qazirgi (Gýrev oblysy, Qyzylqoǵa aýdany, Jankeldın sovhozy) Taıman jaly degen jerde kóshpeli sharýa semásynda dúnıege kelgen. Belgili aqyn Yǵylman Shórekulynyń Isataı-Mahambet poemasynda Isataı ákesiniń jaılaýy — Ólenti, Shiderti, Úsh ańqaty, Barbastaý, kúzeýi — Buldyrty, Jympıty, Qaldyǵaıty, Jaqsybaı; qystaýy — Oıyl, Qıyl, Jem, Saǵyz. Sonyń ishinde Qarakól men Qarabaý, Taısoıǵan men Búırek qumdary. Batyrdyń jas kúninde esken ortasyn, oǵan yqpal etkeni úlgi bolǵan adamdar týraly da aıta ketken jón. Óıtkeni Isataı týystarynyń kóbi, Berish rýynyń Jaıyq bólimi men onyń Aǵataı Tileýkeuly urpaqtarynyń kópshiligi kóteriliske katysqan. Isataıdyń jastyq shaǵynda oǵan óte úlken yqpal jasaǵan adamnyń biri nemere aǵasy Jabal Begáliuly bolǵan. Ol Isataıdyń ósip, jetilýine qamqorlyq jasap, tárbıelegen. 1786 jyly Orynbor soǵys gýbernatory patsha úkimetiniń nuskaýy men orys ákimshilik mekemelerindeı Kishi júzde de jergilikti jazalaýshy mekemeler ornatpaq bolady. Biraq Kishi júzdegi kóptegen taıpalar bul mekemeni qabyldamady. Tek Edil men Jaıyq jaǵalaryndaǵy Kaspıı jaǵalaýyndaǵy keıbir aýyldarda ǵana olardy kúshpen kurdy. Arhıv derekteri boıynsha, Isataıdyń nemere aǵasy Jabal Begáliuly XIX ǵasyrdyń basynda Nurtaı jazalaý mekemesinde keńesshi bolǵan. Al 1808 jyly Jabal bastaǵan Begáli aýyly Baqsaı bekinisi tusynan Jaıyqtan ótip, Bókeı hannyń qaraýyna kiredi. Soǵan qaraǵanda el aýzyndaǵy Isataı 15—17 jastar shamasynda İshki tarapqa keldi, degen pikir durys sıaqty. Jabal Begáliuly oryssha saýatty adam bolypty. Onyń urpaǵy Shamshıden Sharıpov qarıanyń aıtýynsha Jabal kisi qolynan qaza bolǵan. Jabal ólgen soń, onyń ornyna starshına bolyp, 1812 jyly Isataı Taımanuly saılanady. Bókeı han kezindegi bir dokýmentte Jabal bıdiń ólýine baılanysty ornyna aýyldastary Isataı Taımanovty saılaǵandyǵy jáne ony Orynbor Shekara komısıasynyń bekitýi suralǵandyǵy kórsetilgen. Biz Orynbor soǵys gýbernatorynyń qaǵazdary arasynan Isataıdy starshınalyqqa bekitý týraly Shekara komısıasynyń 1813 jylǵy sentábr aıynda jazylǵan № 1362 joldamasyn taptyq. Gýbernator G.S. Volkonskıı 1814 jylǵy 12 noıabrde bul dokýmentti bekitip, qol qoıǵan. Bul kezde Isataı aýylynyń qonysy Kaspıı teńiziniń soltústik jaǵalaýynda bolǵan. 1824 jylǵy 13 ıanvarda Astrahan kazak áskeriniń júzbasy bergen kýáliginde Isataı Taımanov Kýlpın kordony tóńireginen Kaspıı jaǵalaýyna deıingi jerdi óz aýylymen, mine, 16 jyl jaılap keledi degen.

Bul jerdi mekendeýge Bókeı han 1812 jylǵy 12 martta Isataıǵa ruqsat qaǵaz bergen. Onda: «Kokarev pen Kýlpın kordondarynyń arasyndaǵy kordon jolynan bylaıǵy dalalyqty jaılaýdy Taımanovtyń qamqorlyǵyna berem», — degen. Bul óńirde Edildiń teńizge quıatyn sýly Qıǵash degen salasy bar. Odan shyǵysta qanattasa Qúıgen, Ótere, Jaıyq (Oral taýynań aǵatyn Jaıyqtan basqa. I. K.) t, b. salalary bar. El aýzyndaǵy áńgimede osy alqaptaǵy bes slandy (Aralshyq, Kúıgen, Túıe aral, t. 6.) Isataı aýyly jaılaǵan. Halyqtyń aıtýynsha Isataı bala kezinen alǵyr, parasatty, ótkir bolsa kerek. Sózge de sheshen bolǵan desedi. Mysaly, Qishi júz jaǵynan Astrahanǵa bara jatqan Bókeı han bir aýylǵa qonyp otyrǵanda: meniń myna balam han bolady,—dep Jáńgirdi kórsetedi. Sonda jas Isataı: «Jáńgir han bolǵanda qara qazaqtyń hali neshik bolady»,— desipti-mis. Bókeı sasyp qalyp, artynan Isataıǵa nege olaı deısiń, dep suraıdy. Balǵyn bala jasqanbastan: «Bala aldy qan, arty shań bolady» depti. Bul sózdiń rastyǵyn dáleldeý qıyn, degenmen sol kezdiń ózinde onyń oqyp, bilim alýǵa talpynǵanynyń ózi onyń bala bolsa da osal bala bolmaǵandyǵynan habar beredi. Isataı jasynan-aq ári batyl, ári týrashyl bolǵan. Eshkimnen qaımykpaǵan. Ol 21 jasynda Begáli aýylyna starshına bolady. Biraq keıbireýler, bul kezde ol Berishtiń Jaıyq bólimine bı bolǵan dep te júr, al bizder ondaı tarıhı derekti arhıv materıaldarynan kezdestirmedik. Biz buryn Isataıdy eki aǵaıyndy, onyń ekinshisi Nysanbaı dep keldik. Biraq biz el aralap júrip, Oral oblysynyń Jánibek aýdanynda turatyn Qamıev Luqpan degen azamatty taýyp, onyń, Álibaı Taımanovtyń urpaǵy ekenin anyqtadyq. Arhıv materıalynda Álibaı kóteriliske qatysqan, 1837 jylǵy oktábrde Jasqusta han áskeriniń qolyna túsken. L. Qamıevtiń aıtýynsha Álibaıdyń qaıyny Noǵaı-qazak rýy oǵan ara túsip, ony tutqynnan bosatyp alyp, Saryózen mańyndaǵy ózderiniń bir aýylyna ornalastyrǵan. Sodan Álibaı sol jerde oryn teýip, qalyp qoıǵan. L. Qamıevtiń aıtýynsha Isataı úsh aǵaıyndy bolypty. Arhıv materıalynan biz 1816 jyly Isataımen birge Tólebaı Taımanulynyń júrgenin kezdestirdik, biraq onyń odan arǵy taǵdyry bizge belgisiz. Sonymen Isataı, Tólebaı, Nysanbaı, Álibaı bolyp 4 aǵaıyndy ekeni tarıhı derektermen rastalǵany bizge málim. Jas jigit Isataı starshına bolǵasyn el ishindegi aıtys-tartysqa eriksiz aralasady. Sol kezdiń birinde Á. Qulmanıazulynyń aýylyn shabýǵa Berish rýynyń basqarýshysy Súıinishqalı Janǵalıev sultanmen birge barýǵa májbýr bolady. Zertteýshiler Ótemis aýylyn osy kúnge deıin Qaraýyl qojansh 1836 jyly bórgen jaýabyna súıenip, 1817 jyly . shabyndyǵa úshyraǵan dep júr. Búl qate boldy. Aldymen búdan buryn bolǵan jáne buryn jarıa bolmaǵan oqıǵaǵa toqtap óteıik.

Bókeı han 1815 jyly óledi de, Jáńgir erjetkenshe ýaqytsha bıleýshi bolyp inisi Syǵaı Nuralıev taǵaıyndalady.Bul kezde saıası jaǵdaı shıelenisip, S.Nuralıev árkimdi birine-birin aıdap salyp, talastyryp, rý arasyndaǵy bas arazdyqty qozdyryp jiberedi. Jaqadan tabylǵan arhıv materıaly boıynsha, Isataıdyń qaraýyndaǵy adamdardy 1815 jyly qysta Horýnjıı Barmaq Muratov, Balqy Qudaıbergenov, t. b. kelip shaýyp, myń qaraly maldaryn aıdap ketedi. Bul týraly Isataı Orynbor soǵys gýbernatoryna aryz beredi. Ol aryzdy tekserý Oral kazak áskeriniń atamany general D. Borodınge mindetteledi, al ol ony Syǵaı sultanǵa tapsyrady. Berish rýynyń basqarýshysy sultan Baba-ǵalı Janalıev gýbernatorǵa bul aryzdy tekserýdi Syǵaıǵa tapsyrý durys emes ekenin, sebebi bul talaýǵa onyń óziniń de qatysy bar ekenin, sondyqtan tekserýdi basqa kisige tapsyrýdy ótinedi. Sodan isti muqıat tekserý basqa adamǵa, ıaǵnı sultan Qarataı Nuralıevke tapsyrylady. Biraq Syǵaı sultan 1818 jyly jaýapker kisilerdi Kalmykov bekinisine baryp, jaýap berýge jibermeıdi, Budan ári isti tekserý basqa adamdarǵa tapsyrylady. Syǵaı men general D. Borodın neshe túrli syltaý taýyp, qajetti qisilerin jaýap alýshylarǵa jolyqtyrmaıdy. Daý birneshe jylǵa sozylady. 1817 jyly Balqy óz úlesine osy talaýdan tıgen 155 qoıdy, 1 jylqy, 2 sıyr men shapandy Isataı aýylynyń adamdaryna qaıyryp beredi. Osy jolmen basqa aıyptylardan talanǵan mal men dúnıeni alyp berilsin degen tapsyrmany Syǵaı oryndamaıdy. Bul, aqyrynda, 1829 jylǵa deıin sozylyp, arasynda basqa okıǵalar qabattasady da is aıaqsyz qalady. Sol oqıǵalardyń biri Á. Qulmáliulyna baılanysty. 1815 jyly Isataı qaramaǵyndaǵy adamnyń dúnıe, maldaryn talaý mánisin tekserýdi talap etýshi Berish rýynyń basqarýshysy Súıinishqalı Janalıev 1816 jyly Isataıǵa kelip, tóńirekten kisi jınatyp, kashqyn adamdy ustaımyz degen syltaımen aýylyna barady.

 

Isataı Taımanuly — Qazaqstandaǵy tap kúresin alǵashqy uıymdastyrýshylardyń kórnekti qaıratkeri. Tap kúresi týraly V. I. Lenın: «Bul — halyqtyq bir bóleginiń ekinshi bólegine qarsy kúresi, pravosyz, ezilgen buqaranyń jáne eńbekshilerdiń pursattylarǵa, ezýshiler men aramtamaqtarǵa qarsy kúresi, — degen. Biz aıtqaly otyrǵan kezeń Krepostnıktik Rossıada dekabrıster qozǵalysy aıaýsyz janyshtalyp, elde Nıkolaı-Palkınniń reaksıalyq ishki saıasaty ornatylǵan kez edi. Elde saıası-ekonomıkalyq daǵdarystyń, taptyq, ulttyq, otarshyldyq ezginiń kúsheıýine qarsy tolqýlar, qarýly kóterilister ár jerde bolyp jatqan. XIX ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda krepostnıktik sıstemaǵa qarsy Rossıanyń kóptegen gýbernıalarynda, Ýkraınada halyq buqarasynyń tolqýlary, Polshada polák patrıottarynyń kóterilisi bolyp jatty. Kishi júzben shekaralas Perm, Orynbor, Vátka gýbernıalarynda da sharýalar tolqýy bastaldy. Ýkraınanyń Podolsk provınsıasynda ezilgen sharýalar kóterilisin basqaryp, patshaǵa qarsy shyqqan Ýstım Qarmelúk sıaqty Qazaqstanda sharýalar keterilisin Isataı Taımanuly bastap, han men patsha áskerlerine qarsy shyqty. Ol ezilgen sharýalardy qanaýshylarǵa qarsy qarýly kóteriliske shaqyryp, ústem tappen keskilesken urysqa shyqqan buqara halyqty sońynan erte bildi. Óz basynan ótken kóptegen aýyr, ári qaýipti oqıǵalarǵa moıymastan asqan qaısarlyq kórsetken Isataı óz jaýlarymen ómiriniń aqyryna deıin alysyp ótti. Ol qarapaıym, qaıyrymdy, ustamdy, qajyrly adam boldy. Onyń adamgershilik bul qasıetteri oǵan zor bedel áperip, kóteriliske shyqqan sharýalardyń oǵan degen senimin arttyra tústi. Isataıdyń úlken adamgershiligi týraly el aýzynda neshe bir qyzyqty, súısine aıtylǵan ańyz, áńgimeler kóp. Onyń batyr ataǵyna ıe bolýy, halyq arasyna taraǵan zor abyroıy — onyń ezilgen tap múddesi úshin istegen aıbyndy isine baılanysty ekeni málim. Biraq, ókinishti jeri osy bir asyl beıneniń ǵylymı turǵydan tolyq jazylǵan tyńǵylyqty ómirbaıanynyń bolmaýy.