Zamanynyń bizge bir taban jaqyn turǵanyna, ómir súrgen dáýirdegi kóptegen tarıhı oqıǵalar halyq jadynda jaqsy saqtalǵandyǵyna qaramastan, Qazaqtyń eskide ótken basqa aqyn-jyraýlary sıaqty Buqar ómiri haqynda da bizdiń bilerimiz tym tapshy. Jyraýdyń týǵan, ólgen jyldary jaıynda da naqty derekter joq. Onyń qansha jasaǵan adam ekeni de belgisiz. Qolda bar birden-bir naqty málimet — jyraýdyń Abylaıdan (1713-1781) buryn týyp, soń ólgendigi.
Qazir Buqardyń týǵan, ólgen jyldary 1693-1787 dep kórsetilip júr. Al bul — oı-jobamen, solaı shyǵar-aý degen dolbalarmen alyna salǵan san. Buqar 1693 jyly týdy deýdiń eshbir qısynǵa kelmeıtinin dáleldeý onsha qıynǵa túspeıdi: ol úshin aqyldylyqtyń da, alǵyrlyqtyń da qajeti joq.
Abylaıǵa arnaǵan tolǵaýlarynyń birinde Buqar:
«Kúninde mendeı jyrlaıtyn
Toqsan úshte qarıa
Endi de saǵan tabylmas», — deıdi.
Bul sózder Abylaı ólgen 1781 jyldyń ózinde-aq aıtyldy deıikshi. 1781-den 93-ti alyńyz, sonda 1688 qalady… Iaǵnı Buqar qazir kórsetilip júrgen 1693-ten 5 jyl buryn týǵan bolyp shyǵady. Bul — ádebıet tarıhymen aına-lysýshy keıbir ǵalymdarymyzdyń óz isine qanshalyq jaýapty, qanshalyq muqıat qaraıtyndyǵynyń taǵy bir aıǵaǵy ispettes.
Buqardyń óte kóp jasap, ábden qartaıyp ólgendigi kúmán týǵyzbaıdy. Bizdiń qolymyzdaǵy Buqarǵa qatysty eń eski derektiń biri Táýke hannyń atymen baılanysty. El aýzyndaǵy áńgimelerge qaraǵanda Buqardyń Táýke tusynda-aq ordadaǵy beldi bı, batagóı aqsaqaldardyń biri bolǵandyǵy ańǵarylady.
Áz-Táýke hannyń súıikti uly ólipti deıdi bir áńgime. Han aza tutyp, bas kótermeı, as ishpeı jatyp alypty. Uly júzden Úısin Tóle bı, Orta júzden Qaz daýysty Qazybek bı, Kishi júzden Qarajigit bı baryp kóńil aıtqan eken, Áz-Táýke jubanbapty, qaıǵysy basylmapty. Sonda qaraly hannyń kóńilin delbep, basyn súıep as ishkizýshi Buqar jyraý bolady. Buqardyń osy rette aıtylǵan jyry saqtalǵan.
«Hanymyz otyr ah uryp,
Halqymyz otyr bas uryp…
Sabany ákel ordaǵa,
Quran oqyt moldaǵa,
Hannyń sózi túzý dep,
Orynsyz sózdi joldama.
Burynǵy ótken bári óldi,
Qarsy bolma allaǵa.
Tóle, Qazybek kisimiz
Jaqsy, jaman, kishimiz,
Bul sózime túsińiz,
Dámińizdi ishińiz.
Rıza bolsań qudaıǵa
Túzeler sonda isińiz».
Osy sózderdiń ózinen-aq Buqardyń Táýke aldynda ótimdi, bedeldi adam bolǵandyǵy ańǵarylady. Táýke 1718 jyldar shamasynda dúnıeden kóshipti. Iaǵnı joǵarydaǵy málimet Buqardyń HÚİİİ ǵasyrdyń bas keziniń ózinde-aq biraq jasqa kelip qalǵan, qazaq handarynyń saraıynda yqpaldy bılerdiń biri bolyp alǵan jan ekendigin kórsetedi.
Buqardyń týǵan, ólgen jyldaryn anyqtaýǵa sebi tıer derekter jyraýdyń óz shyǵarmalarynan ushyrasady.
Buqar Abylaıdan kóp úlken.
Ol hanǵa:
«Seni men kórgende
Turymtaıdaı ul ediń», -dep sóıleıdi.
Jyraý óziniń Abylaıǵa aıtqan tolǵaýlarynyń birinde hannyń jas kezdegi ómir jolyn sholı kele:
«Elý jasqa kelgende
Úsh júzdiń atynyń basyn
Bir kezeńge tirediń,
Elý bes jasqa kelgende
Jaqsy bolsań tolarsyń,
Jaman bolsań, maýjyrap baryp
Solarsyń» — deıdi.
Iaǵnı bul sózder aıtylǵan kezde Abylaı elýden jańa asqan, elý bir — elý ekilerde. Demek, tolǵaý 1763 jyldar shamasynda týǵan.
Abylaıdyń kúsheıýi de osy kez. «Qazaq SSR tarıhynyń» aıtýynsha, Abylaı 50-jyldardyń basynda-aq Orta júzdiń birden-bir bıleýshisi bolyp alady. 1752 jyly ataqty Kókjal Baraqty Jońǵar ámirshisi Sevan-Dorchjı ýlap óltirgen soń, Abylaı aldynan kese kóldeneń turar eshkim de qalmaıdy. Kóp úzamaı Uly júz de Abylaıdyń qol astyna qaraıdy. Buqardyń handy úsh júzdiń basyn biriktirdiń dep madaqtaýy osy faktige baılanysty.
Atalmysh tolǵaýdan Buqardyń óz jasy jóninde de derek alamyz. Jyraý elý besten arǵy jastar týraly tolǵana kelip toqsan beske toqtaıdy da, óz basynyń múńyn shaǵyp ketedi:
«Toqsan bes degen tor eken,
Dúıim jannyń qory eken,
Qarǵıyn deseń eki jaǵy or eken,
Naıza boıy jar eken,
Túsip ketseń túbine
Túbi joq tereń kól eken,
El qonbaıtyn shól eken
Kelmeıtuǵyn neme eken».
Jyraý adamnyń elýden arǵy ómiri haqynda onsha jyly lebiz bildirmeıdi, al toqsan besti múlde isten alǵysyz etedi, bul jasqa kelip qajeti joq-aq eken deıdi. Iaǵnı tolǵaý aıtylǵan sátte onyń avtory toqsan bes jasta. Olaı bolsa Buqar jyraýdyń 1668 jyldar shamasynda týǵandyǵyn kóremiz. ) 1781 jyly Abylaı ólgende Buqar áli tiri. Jyraý handy azalap, óziniń eń kórkem týyndylarynyń biri — «Kúpshek sandy kúreńdi -Tábıaǵa jaratqan» dep bastalatyn joqtaý jyryn shyǵarady. Buqardyń Abylaıdan sońǵy ómiri jaıynda eshqandaı derek joq. 113 jasqa kelip otyrǵan qart jyraýdyń ózi de kóp uzamaı ajal jastyǵyna bas qoısa kerek.
Máshhúrdiń aıtýynsha jáne el aýzyndaǵy áńgimelerge qaraǵanda Buqardyń ákesi Qalqaman — batyr bolǵan delik. Batyr ataǵy adamǵa, árıne, onyń baılyǵyna, atalylyǵyna qarap kelmeıdi, ıaǵnı jyraýdyń shyqqan tegi jaıyndaǵy máseleniń beti ashyq qalady. Alaıda, óziniń jeke basynyń qasıetteriniń, otty tiliniń arqasynda Buqar tez arada-aq el bıleýshiler tobyna eńgendigi kórinedi. Qaz daýysty Qazybekter sıaqty Buqar da «qaradan shyǵyp han bolǵan» óz zamanynyń asa yqpaldy bıleriniń biri.
Ataqty Úısin Tóle bı: «Elge baı qut emes, bı qut» degen eken. Ózi myńǵyraǵan baı Tóleniń bul sózderi Buqar zamanynda bılerdiń qandaı qoǵamdyq kúsh bolǵanyn ańǵartady. Buqar zamanynyń bıleri — malymen emes, sózimen kisilikti jandar. Olardyń kóbi-aq kedeı bolǵan. Bul rette Ormanbaı bıdiń úıine Abylaı kelip qalyp, qonaǵasyna ne soıaryn bilmeı qysylǵanda aıtqan:
«Han Abylaı kelgende
Toqty soısam jetpeıdi,
Enesin soısam toqtynyń,
Onyń orny bitpeıdi», -degen sózderin keltire ketýge bolady. Buqardyń mal jıýdy kásip etpegendigi kórinedi. Mártebe jolyn Áz-Táýke hannyń saraıynda bastaǵanmen, saqal-shashy býryl tartyp, alpys jasqa kelgen keziniń ózinde jyraý qara taıaqty kedeı kúıinde qalǵan.
Buqar malsyz adam eken dep jazady Máshhúr. Ózine aǵaıyn bir baıdan minýge at surapty. Baı bergisi kelmeı birtalaı ýaqyt aldaýsyratyp júripti de, aqyry bir kúni Buqardyń qolyna eki qary bóz qystyryp qutylmaq bolypty. Sonda Buqardyń aıtqany:
«Buqarekeń — biz keldik,
Aqan, Tóbet baılarǵa,
Besti berseń semiz ber
Jazdaı Buqar jaılarǵa.
Bermeımin dep atama,
Asaýyńdy matama.
Shynjyrynan berik tartsam,
Shamyrqanyp, shamdanyp,
Shalqasynan jata ma,
Alpystaǵy Buqardyń
Silesi quryp qata ma,
Quldaryń men kúńderiń
Merekege bata ma,
Kelip edim ózińe,
Túneýgi aıtqan sózińe.
Tipti razy bolmaımyn
Keregeniń basynda
Eki qary bózińe.
Bermeı qalsań osy jol,
Jolyqpaımyn dep oılama
Jortýylshy erdiń kezine».
Bul Aqtaban shubyryndydan sońǵy alasapyrannyń tusy, atadan ul, anadan qyz aırylyp, ısi qazaq kúızelgen dáýir. Osy qıly zaman kezinde Buqardyń sharýashylyǵy shaıqalyp, dáýleti sýalǵan bolýy da múmkin.
Alaıda kóp uzamaı Abylaı sultan kóterilgen kezde Buqardyń da juldyzy janady. Jyraý qaıtadan aq ordaǵa enedi, jáne odan ólgeninshe shyqpaıdy.
Buqardyń súıegi qazir Baıan Aýlada, Dalba taýlarynyń ishinde.
Joǵaryda keltirilgen keıbir faktilerdiń negizinde biz Buqar jyraý Qalqamanuly 1668 jyldar shamasynda týyp, bir ǵasyrdan astam jasap, 1781 jyldyń shamasynda ólgen dep esepteımiz.
Jyraýdyń ómiri, qoǵamdyq qyzmeti jaıynda bizdiń zamanymyzǵa jetken derekter osyndaı.
Halyq «Óner aldy — qyzyl til» dese, Buqar — bul maqalanyń danalyǵyn ábden uǵynǵan adam. Ol sóz óneriniń qıyndyǵyn da, qurmettiligin de bilgen. Sondyqtan da jyraý:
«El bastaý qıyn emes —
Qonatyn jerden kól tabylady:
Qol bastaý qıyn emes —
Shabatyn jerden el tabylady
Sharshy topta sóz bastaýdan
Qıyndy kórgenim joq», — deıdi.
Birde Abylaı: «Qazyna qaıda?» — dep suraǵanda jyraý: «Basy jetkish jigittiń eki ezýi qazyna: bir ezýi — altyn, bir ezýi — kúmis, aýzy — qazyna» — depti.
Buqardyń ózi osy qazynany — sóz ónerin jerine jete meńgergen edi. «Óz zamanyndaǵy jandar bul kisini kómekeı áýlıe desedi eken, — dep jazady Máshhúr Júsip. — Qara sóz bilmeıdi, tek sóılese kómekeıi búlkildep jyrlaı bastaıdy eken». Buqardyń musylmansha oqyǵandyǵy, saýattylyǵy kúmán týǵyzbaıdy. Alaıda, kóbine-aq ekspromtpen aıtylǵan tolǵaýlaryn jyraý artynan qaǵazǵa túsiredi me, joq pa, ol arasy belgisiz. Buqardyń bizge jetken shyǵarmalary ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysy, ústimizdegi ǵasyrdyń bas kezinde negizinen el aýzynan jazylyp alynǵan. Buqar murasynan bizdiń zamanymyzǵa jetkeni — 1300 jol shamasynda. Bul, sóz joq, jyraý týǵyzǵan kól-kósir jyrlardyń bir bóligi ǵana. «Bul kisiniń sózin túgel jazamyn deýshige Nuhtyń ómiri, Aıýbtyń sabyry… Aplatonnyń aqyly kerek», — degen edi Máshhúr.
