Mahambet jáne azattyq rýhy

Dalanews 01 aqp. 2016 09:43 2442

Mahambet Ótemisuly (1803-1846) – Isataı Taımanuly bastaǵan kóterilistiń kósemi ári jalyndy jyrshysy, halqynyń azattyǵyn kóksegen kúresker, el bastaǵan batyr, qazaqtyń ór rýhty aqyny.

 

Batys Qazaqstan oblysynyń Jánibek aýdanynda týǵan. Bala kezinen musylmansha, oryssha bilim aldy. Ákesi Ótemis elge yqpaldy bı bolǵan. 1824-1828 jyldary Orynbor qalasynda Jáńgir hannyń uly Zulqarnaıynnyń qasynda boldy. 1829 jyly Mahambet İshki Ordaǵa Jaıyqtan jasyryn ótti degen aıyppen ustalyp, Kalmykov beketindegi abaqtyǵa 2 jyldaı qamaldy. 1831 jyly túrmeden qashyp shyqty, biraq artynsha aqtaldy. 1834 jyly Isataı batyrmen birikti. Osy jyly maýsymnyń 9-ynda Jáńgir han Mahambetti óz jaǵyna tartý maqsatynda starshyn laýazymyn usyndy.

 

Jer máselesi, jaıylymnyń tarlyǵy, orys ımperıasynyń qazaq handyǵyn joıý maqsatyndaǵy is-qımyldary, sondaı-aq Jáńgir hannyń jerdi týǵan-týystaryna bólip berýi men el bıliginde qaıyn atasy Qaraýylqojaǵa ústemdik bergen astamshylyq áreketteri kóterilistiń týýyna sebepshi boldy. Qaraýylqoja men Isataı-Mahambet arasyndaǵy tartys órship, narazylyq úlken qozǵalysqa aınaldy. Isataı atynan jazylǵan «Áı, Mahambet, joldasym!» atty aqyn tolǵaýy, ondaǵy «Han balasy jylady-aı, Janymdy qı dep surady-aı» degen joldar han ordasyn qorshaýǵa alǵan soǵys kúnderiniń shyndyǵyn sıpattaıdy. Osy jyldyń qarasha aıynda kóterilisshiler Beketaı qumynda ózderinen kúshi áldeqaıda basym Gekke áskerimen soǵysyp, jeńilis tapty. Bul oqıǵalar aqynnyń «Soǵys» jyrynda beınelense, «Jabyǵý», «Ereýli atqa er salmaı» týyndylarynda jeńilistiń kúızelisti kúıi shertiledi.

 

1838 jyly shildeniń 12-inde Aqbulaq boıyndaǵy shaıqasta Isataı qazaǵa ushyrap, Mahambet Hıýa jaqta 2 jyldaı jasaq jınaýǵa áreket jasady. Bul nıetinen nátıje shyqpaǵan soń Bókeı ordasyna jasyryn ótip, el ishin panalady. Aqyn ómirindegi aýyr da súrgindi jyldar jalǵasyp, 1841 jyly naýryzdyń 4-inde belgisiz bireýlerdiń kórsetýimen Tilekov degen qazaqtyń úıinde otyrǵan jerinde qolǵa tústi. Oral áskeriniń 40 adamnan quralǵan jasaǵy úı ıesi men Mahambetti tutqyndap, Kalmykov beketinde 2 apta túrmede ustady, keıin Orynborǵa aıdady. Orynbor general-gýbernatory Mahambet isin áskerı sottyń qaraýyna tapsyrdy. Sot 1841 jyly shildeniń 7-inde «búlinshilikke» taǵy aralassa, qatań jazalanasyń degen úkimmen tutqynnan bosatyp, shekaradan ótpeýdi qatań eskertti.

 

1841-1845 jyldar aralyǵyndaǵy Mahambet ómiri týraly derekter tym az. 1845 jyly ol balasy Nursultandy oqýǵa ornalastyrmaq nıetpen Orynborda boldy. Shekaradan ótýine baılanysty general-gýbernator isti qaıta qozǵasa, Kishi júzdiń batys bóliginiń ákimi B.Aıshýaqov ta aqyndy qýdalaýyn qoımady. Ol aqynnyń basyna 1000 som tigip, ony ustaý úshin arnaıy adamdardan quralǵan qarýly jasaq jiberdi. Mahambet horýnjıı Turymulynyń qolynan qaza tapty.

 

Mahambet shyǵarmalary — buqara ómiriniń rýhanı-poetıkalyq shejiresi, sharýalar qozǵalysynyń shynaıy beınesi. Ol jyraýlyq poezıanyń kórkemdik álemin baıytyp, shyǵarmalarynda ult-azattyq ıdeıalaryn kóterdi, eldikti saqtap qalýǵa shaqyrdy. «Munar kún» jyrynda el basyna túsken aýyrtpalyqty ashyna aıtty. «Uly arman», «Jaıyqtyń boıy kók shalǵyn», «Atadan týǵan ardaqty er» jyrlarynda aqyn aldaǵy kúnderine úmitpen, zor senimmen qarady. «Birtindep sadaq asynbaı», «Arǵymaqtyń balasy», «Qara nar kerek bizdiń bul iske», «Emenniń túbi — sary bal», «Jalǵan dúnıe», «Eriskedeı er bolsa», t.b. shyǵarmalarynda ult-azattyq qozǵalys rýhy, el taǵdyry men arman-múddesi tereń ári shynaıy sýrettelgen. «Halyq qozǵalsa, han turmaıdy taǵynda» deıdi ol otty jyrlarynda.

 

Aqyn óleńderiniń basty qaharmany — Isataı Taımanuly. «Isataı degen aǵam bar», «Isataı sózi», «Arǵymaqqa oq tıdi», «Tarlanym», t.b. óleńderinde Isataı batyrdyń kórkem tulǵasy, adamgershilik, qaısarlyq, tapqyrlyq qasıetteri jan-jaqty sıpattaldy.

 

Onyń «Jáńgirge», «Baımaǵambet sultanǵa» arnalǵan óleńderi patshanyń jergilikti bıleýshi ókilderi — han-sultandarǵa qarsy jazylǵan, olardyń bet perdesin ashatyn jyrlar boldy.

Usynylǵan
Sońǵy jańalyqtar