Erdoǵannan kóp úmit kúttik…
— Anadoly jurtynda ne bolyp jatyr?
— Atatúrik zamanynan keıingi, bálkim eń taǵdyrly, eń tereń eldiń bolashaǵyn ıa jaqsy, ıa jaman jaǵyna buryp kete alatyndaı tarıhı ózgerister bolyp jatyr der edim. Saıasattanýǵa júginsek, «modernızasıalyq sheginis» nemese «kontrmodernızasıa» dep aıtýǵa bolady. Bul — óte kúrdeli
úderis. Sebebi modernızasıaǵa barsha jurttyń aralaspaýy, ony qoldamaýy, túsiniptúısinbeýi, túptiń túbinde kez kelgen tyń ózgeristerdi, reformalardy keri qaıtara alatynyn kórip otyrmyz. Bul tek Túrkıaǵa ǵana emes, barsha Azıa memleketterine, ózimizdiń memleketimizge de sabaq bolýy tıis. Ózimiz kórip otyrǵandaı, qazirgi zamanda Túrkıa sıaqty memleket áli de bolsa óziniń shyn mánindegi vektorlyq baǵytyn tańdaı almaı kele jatyr. Qajet deseńiz, ol saıası, fılosofıalyq vektor deýge bolady. Shyn máninde Túrkıa ulty, memleketi, órkenıeti damyǵan elderdiń qatarynda bolamyn, ekonomıkalyqáleýmettik modernızasıany jasaımyz dese, eýropalyq vektormen júrýge májbúr bolar edi. Búgingi neoosman, ásireosmanshyldyq deıdi, basqa deıdi, men bilsem, jańa osmandyq saıasatymen uzaqqa bara qoımaıdy. Qordalanǵan máseleni odan saıyn kúrdelendirip jiberedi. Osy kúnge deıin qabyldaǵan tarıhı-saıası konsepsıalary, syrtqy saıası basymdyqtar, ishki saıası ustanymdary aınalyp kelgende eldiń búginine, erteńgi bolashaǵyna, tutastyǵyna qaýip tóndirip jatqan sekildi. Mysaly, osy kúnge deıin onda Atatúrik zamanynan beri kele jatqan saıasat boldy. Ol — ulttyq memleket qurý saıasaty. Keshegi ımperıany ulttyq memleketke aınaldyrý. Ondaǵy túrik tiliniń basymdyǵy, túrki ultynyń basymdyǵy, basqa ulttardy birte-birte túrikterge aınaldyrý, asımılásıalaý saıasaty. Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, ol óz nátıjesin berip keldi. Azamattyq saıası ultqa aınalý, onyń ishinde barlyq ulttar óz ustynyn saqtaı otyrady dep keldi. Osy kezge deıin Túrkıa úkimeti Eýropa qabyldaǵan adam quqyqtary týrasyndaǵy qujattardy moıyndap, iske asyramyz dep keldi. Ol degenimiz sany jaǵynan az ulttardyń tilin, mádenıetin, dástúrin moıyndaý, basqa da qajettilikterin óteý. Osy arqyly birte-birte kúrd máselesin ońtaılandyra bastaǵan bolatyn. Tarıhta jekelengen tulǵanyń róli degen taqyryp bar. Bizdiń qazir kórip otyrǵanymyz osy. Úlken bir memleketke, geosaıası aımaqqa tek bir ǵana Erdoǵannyń fılosofıasy nuqsan keltirip otyrǵanynyń kýásimiz. Erdoǵan Túrkıaǵa kóp áser etti. Tipti 4-5 jyl buryn men ony kádimgideı qoldaǵanmyn.
Erdoǵan keshegi Atatúrik murasy men ıslam qundylyqtaryn biriktirip, eldi eýropalyq vektormen alyp ketse, Atatúrikten asyp túsken saıasatker bola ma dep úmittenip edim. Búgingi kúni Túrkıaǵa talaı baryp júrmiz, adamdarymen de sóılesip, kitaptaryn, gazetterin de oqyp júrmiz, shyn mánindegi búgingi vektor jalpy túrikshildik ıdealǵa, zaıyrly memleket ıdealyna qarsy ári jat ekenine kózimiz jetti. Bolyp jatqan jaǵdaı shyn máninde bolashaqta ony ózindik kelbeti, bolmysy, ustanymy, Taıaý Shyǵystaǵy jalǵyz demokratıalyq memleket bolyp qala ma, álde sol aımaqtaǵy avtorıtarlyq, ekonomıkasy qansyraǵan memleketke aınala ma degen oı mazalaıdy. Oǵan kúdik te joq emes.Túrkıanyń ishki máselesi jetip jatyr: kúrd máselesi, aımaqtyq dısproporsıalar, teńsizdik, separatızm máseleleri bar. Kelip jatqan 2-3 mln. sırıalyq arabtar bar. Munyń ózi osyǵan deıingi kúrdeli kartınanyń ózin odan saıyn kúrdelendirip, túrlendirip jiberdi. Ekinshiden, ekonomıka men saıasat qashan da tyǵyz baılanysty. Buryn da solaı bolǵan, qazir de solaı. Keshegi «tóńkerissymaqtan» keıin qanshama myń adam jumystan shyǵaryldy. Ekonomıkany órkendetetin qundylyqtardy qalyptastyrǵan adamdar bılikten, qoǵamnan shettetildi. Jazyqsyz nanynan aıyrylyp jatqandar barshylyq. Áskerlerdi aıtpaǵan kúnniń ózinde olar — muǵalimder, bilim salasynyń qyzmetkerleri, ǵalymdary, dekandary, sot, prokýror, polısıa, dárigerler, táýelsiz Túrkıanyń jan daýysyna aınalǵan jýrnalıser. Qarap otyrsańyz, onyń ishinde «gúlenshi» deıtin de adam joq. Júıeli túrde avtorıtarlyq bılikti, ekonomıkadaǵy olqylyqtardy, jemqorlyqty synap kelgen adamdar. Bul belgili bir dinı baǵyttyń ustanymy emes, shyn mánindegi Erdoǵannyń jeke psıhıfızıkasynan týyndaıtyn syndy kótere almaý, synaýshylardyń barlyǵyn jaý kórý sıaqty kek alý, óshtesý. Basqasha aıtyp túsindirý múmkin emes. Sebebi Erdoǵannyń artynda eshqandaı júıeli oı-tujyrym, keremet órkenıettik ıdeıa, qısyndy saıası konsepsıa joq. Kóbine-kóp bunyń astarynda ótkendi ańsaý, jón-josyqsyz saıası ambısıa ǵana jatyr.
Erdoǵannyń úlken qateligi
— Bul nege aparady?
— Budan buryn Túrkıada azdy-kópti jalpyulttyq, memleketshildik kompromıss oryn alǵan bolatyn. Kompromıss, ol — eldiń zaıyrlylyǵy, ol — eldiń eýropalyq vektory, ol — túrik halqynyń ulttyq memleketi bolýy. Sol arqyly túrki dúnıesiniń kóshbasshylyq rólin atqarý Atatúrik zamanynan beri saqtalyp kele jatqan dúnıe bolatyn. Búgingi kúni Erdoǵannyń úlken qateligi óziniń ǵana bıligin kúsheıtemin dep, óziniń aıtqanyna ǵana jetemin dep, 70-80 jyldyq tarıhy bar memlekettiń konstıtýsıalyq jáne qoǵamdyq ınstıtýttaryn qurtýmen, qıratýmen keldi. Jaqsy-jaman bolsyn, parlamenttik júıesi bolatyn. Onyń ózi búgingi kúni «oıynshyqqa» aınalyp ketken sekildi. Bul jerde shynaıy saıasattan góri jemqorlyq pen ózara ymyraǵa kelý basym sekildi. Sońǵy 10 jyl ishinde armıaǵa istemegeni joq. Gallıpolı soǵysyn kórgen, odan keıingi shaıqastarǵa qatysqan kónekóz ardagerlerine deıin qýdalady. Shynyn aıtalyq, búgingi dáýletti de dármendi Túrkıany jasaǵan áskerıler, solardyń jigeri men rýhy.
Baıqasam, bizdegi jurt kóp nárseni shatastyratyn sekildi. Búgingi ekonomıkalyq ósim dál osy 80-jyldaǵy áskerı tóńkeristen keıin ǵana múmkin boldy. Oǵan deıingi sosıalısik baǵyttaǵy adamdardy áskerıler ysyryp, demokratıany, ekonomıkany qamtamasyz etti. Al Erdoǵan Túrkıanyń eń jaqsy kezderinde kelip, sonyń jemisin kórip otyr dep aıtýǵa bolady.
Memleketti qurtatyn nárse — jalǵan popýlızm
— Turǵyt Ózaldyń kezinde de el ekonomıkasy álem boıynsha 16-17- oryndarda bolǵan desedi. Alaıda Erdoǵan barlyq jetistikti ózine menshiktep alǵan ba, qalaı?
— Birinshiden, Erdoǵan — óte talantty pıarshy. Ásirese bizdiń qazaqy ortada, túrki memleketterinde osy Erdoǵannyń birdeńe dep qatty aıtyp qalǵany, evreılerdi synaǵany, samıtterde jerde jatqan túrik jalaýyn kóterip alýy, bir jetimniń baryp mańdaıynan ıiskep, basynan sıpaǵany, meshitke baryp azan shaqyrýy sekildi pıar-hodtardy talqyǵa salyp, Erdoǵandy aspandatyp áspettep jatady. Ony osy úshin jaqsy kóretin bolsaq, bul degeniń túrik elindegi áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası úderisten múldem habarymyz joq ekenin kórsetemiz. Árıne, syrt kózge ádemi bolyp kórinýi múmkin. Tarıhta Erdoǵan munysymen qalmaıdy. Álemde budan da ótken sumdyq pıarshylar bolǵan. Kaddafıdi bilesiz. Óziniń qanymen Quran jazýdan da sheberler bolǵan. Mundaı arzanqol dúnıe halyqqa ne beredi? Meniń oıymsha, jalǵan popýlızmdi jáne ulttyń shynaıy muratyn túsinýdi bizdiń halyq shatastyryp jatyr. Bul Qazaqstan qoǵamyna qatysty, árıne, al túrikter ózderi biledi. Taǵy bireýler Erdoǵan demokratıalyq saılaýda jeńiske jetken dep aıtady. Ras, qazir ol kez kelgen saılaýda jeńip shyǵa alady. Biraq kezinde Gıtler de bılikke demokratıalyq jolmen saılaýda jeńip kelgen. Artynan, esińizde bolsa, ol demokratıalyq ınstıtýttardyń barlyǵyn typ-tıpyl etti. Ókinishtisi, ásirese búgingi qoǵamda, Eýropanyń ózinde burynǵy saıası partıalardyń bedeli, kúshi joq. Kóbine tulǵalarǵa baılanyp qalǵan. Myqty tulǵa bolsa jeńedi, álsiz tulǵa bolsa utylady. Qundylyqtar zamany ketip bara jatyr. Sondaı kezde sahnaǵa Erdoǵan sıaqty popýlıser shyǵady. Sebebi kópshilikke unaıtyn sózderdi, jalǵan tezısterdi aıtady. Jurtqa nemen jaǵýdy jaqsy biledi. 70-80 mln. túrik azamatynyń múddesi turǵysynan qaraıtyn bolsaq, olarǵa keregi ne, eń negizgi qajettisi ne degen suraq týady. Ol ekonomıkalyq, áleýmettik ósim, jeke jáne qoǵamdyq qaýipsizdik degendeı. 80 jyldardan beri qaraı salystyratyn bolsaq, sońǵy bes jyldaǵy teraktilerdiń sany kúrt ósip ketti. Kez kelgen elde osynshama teraktiniń bolýy sol eldiń prezıdentiniń taqtan taıýyna amalsyz alyp keletin edi. Buryn bul máseleni túrik armıasy rettep otyratyn. Jaman da bolsyn, qalyptasqan dástúr. Armıanyń dástúri bar, ishki etıkalyq kodeksi bar. El aldynda jaýapkershiligi bar armıa qashanda osyndaı shekten shyqqan jalǵan popýlızm, solaqaı lozýngtermen bılikke keletin toptardy ysyryp, belgili bir ýaqyttan keıin demokratıa úrdisin bastap, qoǵamdyq, kapıtalısik, lıberaldyq baǵytqa ıtermelep otyratyn. Árıne, búgingi demkoratıalyq standarttar turǵysynan «áskerı tóńkeris» degen shekten shyǵý. Erdoǵan paıdasyn kórip otyrǵan Túrkıanyń búgingi ekonomıkalyq ósimi Ózal, Demırel kezinde qolǵa alynǵan reformalar, orta jáne shaǵyn bıznesti qoldaý, Eýropamen jáne basqa da damyǵan memlekettermen jaqsy qarym-qatynas ornatý saıasatynyń nátıjesi endi ǵana berip kele jatqan edi. Kez kelgen reformanyń nátıjesi búgin emes, erteń emes, 10 jyl, 20 jyldan keıin beretini anyq qoı. Muny ǵylymda ınstıtýsıonaldy, ınstıtýttyq reforma deıdi. Iaǵnı sol kezde jasalǵan ınıstıtýttardyń sapasy ózin de ózgeni dep qamtamasyz etti dep aıtýǵa bolady. Al endi Erdoǵan óziniń bıligin qamtamasyz etý úshin armıany qurtyp jatyr. Sırıalyq bosqyndardyń tankiden áskerlerdi shyǵaryp alyp basyn kesip jatqany, jerge jatqyzyp alyp áskerlerdi tepkileýi armıa degen ınstıtýtty ezip, qorlaý degendi bildiredi. Endigide armıa zor jaýapkershilikti ózine ala almaıdy, sebebi ózine degen moraldyq seniminen, elge degen jaýapkershiliginen, basqa da etıkalyq máselelerinen aıyrylyp qalǵan sekildi.
Bilimin, ilimin soldyryp, kitaphanasy órtelgen el uzaqqa bara ma?
Onyń ústine demokratıalyq ınstıtýttardyń da shamasy bitti. Baspasóz, partıa, birneshe myńnan astam uıymdy jaýyp tastady. Qanshama bilim oshaqtary jabyldy. Qazaqstanda Túrkıanyń ishki máselesin kóp adam durys bilmeıdi. Mysaly, Túrkıanyń maqtanatyn tusy bilim salasy edi. Búgingi ósimdi qamtamasyz etken bazarda júrgen arbakeshter emes. Bular birneshe «Nobel» syılyǵyn hımıa, fızıkadan alyp úlgerdi. Mentaldy matematıkany oılap tapqan — túriktiń azamaty. Túrkıa úshin baryn bergen osy azamattar emes pe? Túrikter arzan taýar nemese shetel taýarlarynyń etıketkasyn qaıta jasap shyǵaratyn ult emes. Intellektýaldy dárejege shyqqan ult. 1870 jyldary Sadovyı degen mekenniń qasyndaǵy soǵystan qaıtqan Bısmark: «Bul soǵysty jeńgen nemistiń áskeri emes, qarapaıym nemistiń muǵalimi» degen. Túrkıada buryn jasalǵan qadamdar, ásirese bilim salasyndaǵy reformalar, halyqtyń óresi, sanasyn kóterdi. Búgingi kúni «túrik menendjmenti» degen uǵym paıda boldy. Qazir álemniń kez kelgen qonaqúıine, meıramhanasyna, ǵylymı ne tehnologıalyq ortalyqtaryna barsańyz, kem degende bir-eki túrik azamatyn kóresiz. «Túrik menejmenti myqty» degen túsinik qalyptasqan. Osyǵan jetkizgen keshe ǵana jumystan shyǵarylǵan túriktiń ǵalymdary, dekandary emeı kim sonda?! Ekinshiden, bul reformalar «túrik menejmentin» eksportqa shyǵardy. Mysaly, myqty ınjenerlerdi shetelden shaqyryp alsaq, Túrkıa kerisinshe álemge shyǵarady. Álemdegi kez kelgen qıyn, óte kúrdeli qurylystyń basynda túrik kompanıalary júredi. Olar Reseı, AQSH, Eýropa, Afrıkada da bar. Kezinde qalyptasqan bilim berý salasy Túrkıa ekonomıkasynyń ósimine naqty jemisin berdi. Mysaly, Qazaqstanda JOO-n bitirgen mamandy álemniń alpaýyt kompanıalary «ınjener bol, bas ınjener bol, ekonomıs bol, zańger bol» dep shaqyra ma? Joq. Túrkıadaǵy adam kapıtaly bazarda júrgen arbakesh nemese juma namazyna jınalatyn «saqaldylar» sanymen emes, ulttyq elıtanyń, bilim men ǵylymnyń, sóz ben oı erkindiginiń sapasymen ólshenedi. Búgingi kúni kóptegen isker túrik azamattary, azamatshalary, bilim, ǵylym salasynda qyzmet atqarǵan mamandar Eýropaǵa ketip jatyr. Azamattyq alyp jatqandar bar. Islamdandyrý saıasaty dinı máseleni ýshyqtyra beretin bolsa, keshegi bar bostandyqtan, erkindikterden bas tartatyn bolsaq, ketemiz degen talaı tehnokrattar otyr. Shyn máninde, eldi damytyp jatqan solar. Sharttaryn jasaǵan, oıyn erejesin qalyptastyrǵan, Túrkıaǵa ınvestısıa tartý múmkindik jasaǵan solar. Erdoǵan óziniń saıasatyn júzege asyrý úshin kóbine aýyldy jerden qalaǵa kelip jatqan margınaldy toptarǵa, dinı toptarǵa, bosqyndarǵa arqa súıep otyr. Munyń ózi teris sapa beretini anyq. Óıtkeni Erdoǵan — popýlıs saıasatker. Ol eń aldymen óziniń elektrotyna unaıtyn qadamdarǵa baratyny anyq. Sońǵy aı ishinde azan shaqyryp, kitaphanalardy órteıik degen moldalardy estidik. Sodan keıin kitap dúkenderi de órteldi. Ol neni kórsetedi? Elde reaksıa bastalyp jatyr. Shyn mánindegi reaksıa. Keshegi tyrnaqshanyń ishindegi jeńiske jetken toptar kóshede júrgen sırıalyq bosqyndar, ǵylymǵa, bilimge, órkenıetke qarsy toptar basqa qoǵamdyq ınstıtýttarǵa qysym kórsetip otyr. Keshegi qýylǵan 100 myń adam ne isteıdi?
— Baıqasańyz, ózińiz aıtpaqshy, «tóńkerissymaqtyń» kesirinen 100 myńnan astam adam jumystan shyǵaryldy, tutqyndaldy. Barlyǵyn «gúlenshi» degen jeleýmen shettetti. Jazyqsyz jeıtin nanynan aıyrylyp otyr. Alaıda eshqaısysy Úkimetke qarsylyq tanytyp, tártipsizdik jasaǵan joq. Alańǵa, mıtıńilerge shyqqan joq.
— Bulardy óte jumsaq ıntellıgensıa dep aıtýǵa bolady. Bulardyń eki reaksıasy bar: ne tuıyqtalyp qalady, ne shetelge ketedi. Jumystan shyǵarylǵan profesorlar shetelde op-ońaı jumys taba alatyn azamattar. Tipti ózimizdiń Qazaqstanda da jumys taba alady. Túrkıanyń búgingi ıntellektýaldyq ahýalyn tómendetip jibermese, artyq qylmasy anyq. Qashan da ǵylymy qýdalaýǵa túsken el ekonomıkalyq, saıası turǵydan quldyraıtyny belgili. Erdoǵan — ınstınktili saıasatker. Óz bıliginiń qaı jerde bastalyp, qaı jerde aıaqtalatynyn jaqsy biledi. Ol óziniń armandaǵan bıligin qurýǵa qarsy kedergi keltiretinderdi túsindi. Armıa edi, ony qurtty. Sonymen qatar joıylǵan ınstıtýttyń biri — sýdıalar men zańgerler. Joǵarǵy sot, Konstıtýsıalyq keńes Atatúrik ıdeıalaryn iske asyrǵan toptar bolatyn. Qoǵamnyń bir qozǵaýshy kúshi bolatyn. Dálelsiz jumystan shyǵarý, qara tizimderge engizý, túrmege qamaý — úlken dástúr qalyptastyrýshy, urpaq qalyptastyrýshy tapty alyp aıaqqa taptaý, eń margınal degen toptardyń bılikke jetkendiginiń kórinisi. Esińizge sala keteıin, 17-jyly tóńkeristen keıin bılikke kelgen mujyqtar ne istedi? Ulttyq elıtasy bolyp tabylatyn keshegi eń myqty degen baı, shonjar, ǵalym degenderdi qýdalap, joqqa shyǵardy. Ol keshegi Reseı ımperıasyn aspanǵa shyǵaryp jibergen joq. Stalınniń qatqyl, kúshpen jasaǵan modernızasıasy Lenınniń qatelikpen jasaǵan modernızasıasyn orynǵa qoıý úshin jasaldy ǵoı. Ózine qarsy kelgenderdi qyryp joıý, aıaqtan basý taǵysyn taǵy. Stalın modernızasıasy túptiń túbinde atom bombasyn jasaýǵa múmkindigi jetti. Biraq onyń qandaı qıanatpen, qandaı qanmen kelgenin jaqsy bilemiz. 50 mln. adamdy joq qylýmen jetetin modernızasıa modernızasıa emes. Sonyń nátıjesinde Keńes odaǵy ydyrady, aldamshy dúnıelerge aınaldy. Ǵylym men mádenıetin ustap otyryp damý men kúshpen damý ekeýi eki túrli nátıje beredi. Ekonomıkalyq turǵysynan Túrkıa Saýd Arabıasynan da asyp túsken bolatyn. Ol taza bıznestiń, ol taza kásipkerlerdiń jeke yntasynyń arqasy bolatyn. Túrkıada eshqandaı shıkizat kózi joq. Týrızm durys jolǵa qoıylǵan. Endi terorızm qaıta-qaıta oryn alar bolsa, ol da joıylady.
«Terorızm oıyny» memleketke jaqsylyq ákelmeıdi
— Túrkıada bir jyldyń ishinde birneshe terrorlyq aktiler oryn aldy. Ótken jyldyń maýsym aıynda bastalyp, sońǵysy «Atatúrik» áýejaıynda boldy. Jastar uıymy uıymdastyrǵan ári opozısıalyq partıanyń mıtıńilerinde qarapaıym halyqqa qarsy jarylys boldy. 97 adam ólgen Ankaradaǵy teraktyny bilemiz. Osydan keıin opozısıalyq partıalar saılaýaldy jıyndaryn da ótkizgen joq. Qoryqty. Al 1 qarashada Parlament saılaýy ótken edi. Stambuldaǵy «Sultan Ahmet» meshitiniń aldynda bolǵan ári Taksımde bolǵan terrorlyq oqıǵalar týrıserge (Germanıa, Anglıa) baǵyttaldy. Túrkıa Uly Ulttyq májilisinde opozısıalyq partıalar 21 ret terrorlyq aktilerde zerttep, zerdeleý úshin usynys jasaǵan. Tipti kúrdterdiń partıasynyń ózi 7 ret usynys jasaǵan. Alaıda «Ak partıa» depýtattary daýysynyń kópshiligimen bul usynystar keri qaıtarylǵan. Nege? Endi osy kúnderi Túrkıanyń alańdary adamdarǵa toly. Alaıda terrorlyq aktiler tirkelgen joq. Fransýz barlaý qyzmetkerleri Túrkıadan Sırıaǵa júzdegen ISHIM terrorısteriniń ótkendigin málimdedi. Terorızm óz mısıasyn aıaqtady ma?
— Tarıhta eshnárseni jasyryp ustaý múmkin emes. Erte me, kesh pe barlyǵy shyǵady. Bılikke jetý úshin, óz bıligin saqtaý qalý úshin qıanatqa daıyn adamdar bolady. ISHIM-ge keletin bolsaq, onyń artynan birneshe alpaýyttar shyǵady. Túrkıa, Reseı, Batys elderiniń arnaıy qyzmetterine tireletini anyq. Biz mynany túsinýimiz kerek. Memlekettik ıdeologıa bir bólek bolady, arnaıy qyzmettiń psıhologıasy men fılosofıasy basqasha bolatyn sıaqty. Olardyń óz oıyndary, túsinik paıymdary bar. Ashyq emes, astyrtyn júrgiziletin sharýalar. Keıbir elder terorızm arqyly óz máselesin sheshkisi keledi, basqa eldi muqatqysy keledi. Mysaly, Sırıadaǵy halyqty, onyń úkimetin, tarıhyn, mádenıetin, ekonomıkasyn elep, eskerip otyrǵan bireý joq. Mundaı oıynǵa basyńdy tyqtyń ba, ol seni basyńmen qosyp jutady jáne sol oıynnyń erejesimen, psıhologıasymen ómir súre beresiń. Bul kez kelgen memleket úshin jaqsylyq ákelmeıdi. Al Túrkıa sekildi áskeri myqty eldiń shekarasynan ISHIM terrorısteriniń Sırıaǵa emin-erkin ótýi, kirip-shyǵýy bul oıynǵa qatystylyǵyn bildiredi. Túrkıanyń Asadqa qysym kórsetemin degen oıyny aınalyp kelgende osy ǵoı.
— Túrkıa elshiligi Túrkıa arqyly Sırıaǵa ketkisi keletin qazaqtardy toqtatý úshin áreket etýdiń ornyna, búginge deıin eldiń ımıjine jumys istep kelgen, 25 jylda tıtteı jamanshylyq jasamaǵan Qazaq-túrik lıseılerin japqysy keledi. Buǵan qalaı qaraısyz?
— Buny endi taza shızofrenıa deýge bolady. Atalmysh «tóńkerissymaqty» ázázil-jyndar jasaǵan dep jatyr ǵoı. Buny Ankaranyń ákimi aıtyp otyr. Bul degeniń ırasıonaldy, qısynǵa kelmeıtin, rasıonaldy
bilimnen tys dúnıeler ǵoı. Bular Gúlendi ata jaý qylyp alǵan. Soǵan bola búkil saıasatyn ózgertip, sony kináli etip qoıý, sol arqyly saıasatyn júrgizý, bıligin uzartý aqyldy saıasatkerdiń tirligi emes. Tırandardyń jasaıtyn jumysy. Stalınóziniń kinásin Troskııge japty. Artynan nemisterge japty degendeı. Sol sekildi Gúlen men Erdoǵannyń máselesi de ırasıonaldy formaǵa aýysyp ketti. Qazaqstan Túrkıaǵa jaý memleket emes. Ótkende ózderi de moıyndap jatyr. Pýtınmen tabystyrǵan eki adam bolsa, bireýi Nazarbaev ekenin aıtty. Syrtqy saıasaty jekelegen jekemenshik kek alýǵa baılap qoıǵannan keıin basqa ne kútýge bolady? Baryp AQSH-pen aıtyssyn, Eýropadan jabýdy surasyn, Qazaqstanda ne jumysy bar? QTL — memlekettik standartpen oqytylatyn oqý orny. Bireýlerdiń janyna batyp bara jatsa, atyn «Alash lıseıleri» dep aýystyrsyn dep jatyrmyn. Keler jyly Alashtyń 100 jyldyǵy ǵoı. Jalpy, saıasat tabyspaıtyn adamdy tabystyrady. Al sen óziń aqyldy, sanaly adam ekenińdi joqqa shyǵaryp, syrtqy saıasatyńdy, ekonomıkalyq múddeńdi jeke basyńnyń múddesine baılap qoıý — úlken qıanat. Eki adamnyń arasyndaǵy problemany memlekettik saıasattyń ózegine aınaldyrý búgingi bılikke kelgen saıası elıtanyń sapasyn jaqsy kórsetip otyr.
— Qanshalyqty Gúlendi tanıtynyńyzdy bilmeımin, álem jurty Gúlenniń terorızmdi qoldamaıtynyn, ony teriske shyǵaratynyn jaqsy biledi. Eń alǵash «Musylman terrorıst bola almaıdy, terrorıst musylman bola almaıdy» dep aıtqan ǵulama. HHİ ǵasyrdyń eń ózekti problemalarynyń biri terorızm ekeni belgili. Terorızmdi sózimen de, isimen de aıyptaýshy tulǵaǵa baǵyttalǵan qarsy shabýyl bolýy múmkin be?
— Gúlendi jeke basym tanymaımyn. Bir-eki kitabyn, 20-ǵa jýyq maqalalaryn oqyǵanmyn. Tipti ony maqtaǵan da, synaǵan da eńbekterdi oqydym. Men ony saıasatker emes, oıshyl, fılosof retinde qabyldap otyrmyn. Gúlenniń negizgi ıdeıasy Orta Azıada bastaý alǵan, sosyn álemge taralǵan jádıdtik mektepke jaqyn. Bilim salasyn jetildirý, álemniń zamanaýı bilim ǵylymyn meńgerý kerek, álemge ashyq bolý kerek, bilim júıesi dinge qaıshy emes, bilim men dindi ushtastyrýǵa bolady, jańa elıtalyq sapa jasap shyǵarý bolady, bilimi dinine, dini bilimine, bolmysyna qaıshy kelmeıtindeı bilimdi urpaqty, osyndaı bilim júıesin arqyly tulǵany daıyndap shyǵarýǵa bolatyn elıtokratıalyq ıdeıa dep aıtýǵa bolady. Meniń jaqsy kóretin baýyrlarym, qaryndastarym QTL bitirip shyqty. Túrli kompanıalarda, baspasózde, memlekettik qyzmetterde júr.Araq ishpeıdi, temeki shekpeıdi. Mádenıetti. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi QTL ǵylymı bilimi jetistikterin jyr ǵyp aıtyp jatyr. Búgingi kúni búkil álemdegi halyqaralyq, dúnıejúzilik olımpıadalarda hımıa, fızıka, bıologıa, ınformatıka, matematıka boıynsha Qazaqstandy álemge tanytyp júrgen osy QTL oqýshylary. Ujymdyq turǵysynan alsaq, óte jaqsy bilim tehnologıasy dep aıtýymyzǵa bolady. Osyny jasap shyǵýǵa Gúlenniń tikeleı qatysy bolsa, Gúlenge eskertkish qoıýǵa bolady. Ásirese Túrkıada. Odan uıalatyn eshnárse joq. Bilim men tárbıeni ushtastyra bilgen oqý júıesin joqqa shyǵaratyn bolsaq, Túrkıanyń ózin de jaqsylyqqa aparmaıdy. Túrkıa Taksım alańdarynda turǵan agressıvti kópshiliktiń aıtarymen júre berse, uzaqqa barmaıdy. Alańda oınap júrgen «saqaldylar» sekildi tobyrdyń ózderine jaqqan kezde aspan qylady, jaqpaı qalǵan kezde jer qylady. Jasamaǵandy jasaıdy.
«Tóńkerissymaqtyń» artynda arandatý turýy múmkin
— Túrkıadaǵy sońǵy oqıǵany «tóńkerissymaq» dep baǵa berip otyrsyz. Osy jaıly ne aıtasyz?
— Saıasattyń basty mindeti — bolǵan múmkindikti paıdalaný. Erdoǵan osy múmkindikti jaqsy paıdalandy. Meniń jeke nusqam bylaı: áskerlerdi arasynda eki-úsh polk pa, ary ketse 10-15 myń adam shyǵar, orta ofıserler tusynda áńgime júrgen. Erdoǵannyń jasap jatqan isterine óz qarsylyqtaryn aıta bastaǵan. Orta deńgeıli ofıser degenimiz — tártippen júretin adamdar. Olardyń uıymdastyrý qabiletteri joǵary bola bermeıdi. İshinde generaldar bolǵan joq, kóbinese polkovnık maıorlar. Buny Túrkıanyń barlaý qyzmeti bilip qoıyp, Erdoǵanǵa jetkizgen. Ary ketse úsh polktyń bılikti alyp qalýy yqtımal degen. Erdoǵannyń osy búlikti kazarmadan shyǵarmaı tunshyqtyrýǵa tolyq múmkindigi boldy. Tek osyny paıdalanyp, barlyq máselemizdi sheship almaımyz ba dep oılaǵan bolý kerek. Áskerı tóńkeris bolmaı jatyp, myńdaǵan adamdy arnaıy daıyndaǵan, qysqasy, búkil júıesin jasap qoıǵan. Áskerlerdiń kóbi tóńkeris jasaýǵa, halyqqa oq atýǵa shyqpaǵandyǵy kórinip tur. Oqtarynyń kóbi jasandy. Tipti buny provokasıa jasaýǵa bolady. Áskerlerge «Sender ne istep júrsińder, Atatúriktiń ıdeıalaryn qoldamaısyńdar ma!» dep arandatýǵa da bolady. Ony da joqqa shyǵarmaımyz. Munyń artynda úlken arandatý turǵany anyq. Ol erte me, kesh pe, báribir shyǵady. Kez kelgen saıası ekonomıkalyq úrdiste kimge paıdaly, jemisin kim kórdi degen suraqty qoıýǵa bolady ǵoı. Birden-bir ǵana jaýap, ol — Erdoǵan. Búkil armıa qosylyp jasaǵan bolsa, Erdoǵannyń tyrp etýge múmkindigi bolmas. Kóbine-kóp genshtabtyń nemese qurlyq kúshteriniń basqarýshysy jasaıtyn. Bolmaı qalǵan tóńkeristiń nátıjesinde Erdoǵan óziniń barlyq jaýlaryn jermen jeksen etti. Kishkene de bolsa qarsylyq tanytqan ınstıtýttardy taratyp jiberdi. Zańgerler ketti, sýdıalar joq, armıa bitti. Baspasózi qalmady. Al Erdoǵannyń ózi jek kóretin áleýmettik jeliler arqyly bıligin saqtap qalǵany kúletin jaǵdaı. Kertartpa kúshterdiń elıtanyń basyna, bilim, ǵylymnyń basyna kele beretin bolsa, búgingi ekonomıkalyq ósim armanǵa aınalady. Al
Erdoǵannyń óz bıligin kúsheıtý qadamy Túrkıa qoǵamyndaǵy bólinisterdiń bireýin de joıǵan joq. Sol bólinister, araǵa túsken syna qaıta tereńdeı bastady. Bul memlekettiń ydyraýyna, memlekettiń ishindegi separatıstik, ekstremıstik kúshterdi jandandyratyn sekildi. Budan keıin de ádil saılaý bolady dep aıtý qıyn.
— Reseı ushaǵy qulaǵan kezde aldymen Erdoǵan, keıinnen Dáýitoǵly «buıryqty men berdim» dep birinen soń biri jarysa aıtyp jatty. Erdoǵan Ázirbaıjanda «Áýe keńistigin qaıta buzsa, qaıta qulatamyz» dep málimdeme jasady. Reseı jaqtan ekonomıkalyq qysym kúsheıgennen keıin Erdoǵan «Bilmeı qaldyq, bilsek, basqasha qadamǵa baratyn edik» dep, raıynan qaıtty. Keshegi «tóńkerissymaqta» búlikti jasaǵandardyń arasynda sol ushqyshtar da bar dep aıtyldy. Mınıstr Chımchek buıryqtyń Dáýitoǵly bermegenin aıtty. Keıinnen eks-premer-mınıstri Dáýitoǵly «buıryqty men berdim» dep qaıta málimdedi. Qysqasy, Túrkıa bıliginde prınsıpsizdik, jaltaqtyq, ekijúzdilik baıqaldy. Al ushaq qulaǵan sátte qazaq qoǵamynyń ishinde Túrkıany jaqtaıtyndardyń kóp bolǵany, zıaly qaýymnyń ishinen qoldaý tabylǵany kórindi. Alaıda «keshirim suraǵandaı» amal jasap, Reseımen qaıta til tabysty. 8 tamyzda Pýtınmen Reseıde kezdesetini jaıly aıtylyp jatyr.
— Dáýitoǵly qansha degenmen memleketshil adam. Erdoǵannyń qasyndaǵy aqyldy adamdardyń biri edi. Osy oıynǵa erip kete berse, aldymen eldiń, áskerdiń qadirin túsirip alatynyn túsindi. Óıtkeni memlekettiń zańy boıynsha áskerge, bas shtabqa buıryq beretin — premer-mınıstr. Ekiniń biri ózi qalaǵandaı oq atyp, ushaqtardy qulata berse, ne bolady? Qansha degenmen bul el NATO-nyń múshesi. Erteń NATO eldegi jaǵdaıdy biraz elderdi seskendirip otyr ǵoı. Mundaı saıasatpen túrik armıasynda adam qalmaıdy. Dáýitoǵly osynyń barlyǵyny eskerip otyr. Jáne buny azamattyq dep aıtýǵa bolady.
— Túrik elin bolashaqta qalaı elestetesiz?
— 10 jyl buryn Túrkıany maqtanyshpen aıtatyn edik. Atatúriktiń muraty — myzǵymas murat. Máńgilik murat dep keldik. Endi búgingi jaǵdaıdy qarańyz. Eń aldymen ol álem elderimen teń dárejede ıyq teńestirip turatyn demokratıaly memleket bolatyn. Osyndaı túrki memleketi bolýy basqa da túrki memleketterge baǵdarsham bolatyn. Túriktegi parlamenttik júıeni nege qura salmaımyz dep oılaıtyn edik. Baspasóz bostandyǵyn nege alyp kele salmaımyz deıtin edik. Al endi búgingi kúni ony nemen maqtaımyz? Baltyq elderiniń birden demokratıalyq jolǵa túsip ketýi Shvesıa, Fınlıandıasekildi ózderine týys elderdiń bolýy áser etti. Modernızasıa teorıasynda osyndaı erekshelikter bar. Meniń túsinigimde Soltústik Koreıa men Ońtústik Koreıa birigedi. Bir ult qoı. Ońtústik Koreıanyń úlgi bolatyny anyq. Damýdyń kilti sonda sebebi. Sol sekildi Túrkıaǵa kezinde bizdiń de qyzyǵýshylyǵymyz bolǵan. Kezindegi Aýǵanstandy, Irandy alyńyz. Zaıyrly memleket boldy. Qazirgi Aýǵanstan men Irannyń jaǵdaıy múldem bólek. Túrkıa dál búgingi jolymen ketetin bolsa, túbi bir teokratıalyq jaǵdaıǵa alyp keledi nemese kóterilis bolyp, taǵy da daǵdarysqa ushyraıdy, ıa Iran sekildi damýy múmkin. Irannyń elıtalary jaqsy. Ol bireýge unaýy, bireýge unamaýy da múmkin. Al búgingi Iran 85-jylǵy Keńes Odaǵyn elestetip tur. Ary qaraı ne bolary belgisiz. Áıteýir Irannyń álemge ashylyp kele jatqany baıqalady. Al Túrkıa kerisinshe tórt topqa bólinip alǵan sekildi: jıhadshylar, kúrdter, solshyldar jáne ultshyldar. Erteń bir jaǵajaıda bir jarylys bolsyn, búgingi týrısiń bireýi de qalmaıdy. Basqa bir nárse bolsyn, bıznes qasha bastaıdy. Búginniń ózinde ǵylymı sapasy tómendep jatqanda bıznes jasaý qıynǵa túsedi. Búgingi Túrkıaǵa janym ashıdy. Qazirgi baǵyty kóńilime qonbaıdy. Bolashaǵyna degen úlken qorqynysh pen alańdatý týǵyzyp otyr.
— Túrki álemi degende eki memleket kózge túsedi. Birinshisi — Qazaqstan. Oǵan sebep Elbasynyń atqaryp jatqan jumystaryn aıtýǵa bolady. Túrik ıntegrasıasy úshin biraz isterge muryndyq boldy. Ekinshisi osy Túrkıa edi. Abdýllah Gúldiń kezinde biraz qadamdar jasaldy. Qazir she? Bolashaqta túrki dúnıesi, túrki ıntegrasıasynyń bolashaǵy týraly sóz qozǵaı alamyz ba?
— Túrkıada ótetin túrli forýmdarda Erdoǵan men Dáýitoǵlyny synaıtynmyn. Dáýitoǵlynyń syrtqy saıası doktrınasy joqqa shyqty. Aınalasyndaǵy kórshilerimen urysyp bitti. Aqyryndap dostyq qarym-qatynas ornatýǵa tyrysyp jatyr. Ol qanshalyqty Túrkıanyń múddesinen týyndaıdy degen oı ǵoı. Meniń túsinigimde neoosmandyq ıdeologıa degen — ýtopıa.Túrkıa keshe ǵana arab elderine otarshy boldy. Qazirgi arabtar basqa. Eńsesi kóterilgen, elıtasy, minezi qalyptasqan, ekonomıkasy damyp kele jatqan elder. Qaısysy keshegi otarshyny basyna kóteredi? Qaısysy neoosmanızmdi qoldaıdy? Osyndaı elderge rýhanı kóshbasshy bolamyz deýi artyq nárse. Eger Túrkıa álemniń kóshbasshysy bolǵysy kelse, álemdik derjavalardyń qataryna qosylǵysy kelse, aldymen óziniń aǵaıyn-týǵandaryn túgendep alýy kerek qoı. Siz ózińiz sońǵy kezderi Erdoǵannyń túrki máseleleri boıynsha durys sóılegen sózin estip kórdińiz be?
— Joq, álbette.
— Abdýllah Gúldiń kezinde azyn-aýlaq pikirlerdi estip qalatynbyz. Al búgingi saıası elıtanyń, saıası úkimettiń túrki máselesine shorqaqtyǵyn jaqsy bilemiz. Túrkıa úshin túrki dúnıesi máseleleri syrtqy saıasattyń margınaldy bólshegi bolyp qaldy. Aldymen aǵaıynyńdy túgendep al, óz dárejeńe deıin kóter, túrki dúnıesi úshin úlken naryq ornat, sol arqyly álemniń derjavalarymen, saıası bloktarymen tıimdi qarymqatynas jasaýǵa bolatyn edi. Al aǵaıyndy ysyryp qoıyp, ózińdi ǵana joǵary sanap, neoosmandyq saıasatpen álemge áńgir taıaq oınatamyn deý úlken bir tragedıaǵa aparýy múmkin. Túrki halqy baýyrymyz, janymyz ashıdy. Bizdiń elıtamyzdyń basty maqsaty — Túrkıanyń búgingi baǵytynan keri qaıtarý, qaýipti jolynan qaıtarýǵa tyrysý. Bul bizdiń aǵaıynshylyq, baýyrlastyq paryzymyz. Óıtkeni búgingi betalys erteńgi kúni qıanatqa, nasyrǵa shabatyn joldarǵa aparýy múmkin. Sol úshin yqpal etetin adamdarǵa aıta berýimiz kerek, jaza berýimiz kerek. «İshimizben emes, syrtymyzben jazalap» aıtýymyz kerek.
— Suhbatyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan — Baýyrjan Karıpov,
«Qazaqstan-ZAMAN» gazeti.
