[caption id="attachment_15525" align="alignleft" width="176"]
Arman Jumadil[/caption]
Jumadil Arman Qabdeshuly, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń dekany, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent:
– Ózińizge málim, bilim salasy san alýan reformaǵa toly. Taǵy bir tolqyny úsh tilde bilim berýge baǵyttalýda. Onyń ishinde dúnıejúzi tarıhyn barlyq mektepte tek qana oryssha oqytý degen jospar da bar. Bul qanshalyqty tıimdi? Qandaı qajettilikten týyndap otyr? Nátıjeli qadam ba?
– Búgingi kúni oqý, bilim salasyndaǵy reformalar óte úlken qarqynmen alǵa ketip bara jatyr. Biraq, kóp jaǵdaıda balalardyń jas, fızıologıalyq erekshelikteri eskerilmeıdi. Sonymen qatar, táýelsizdgimizge 25 jyl bolǵanyna qaramastan tilimizdiń áli oısyrap turǵany ókindiredi. Bir ǵana mysal aıtaıyn, Almaty qalasynyń Bostandyq aýdanynda 48 mektep bar. Sonyń tek 10-y qazaq mektebi. Qalǵan aýdandar da sondaı. Qazaq mektepteri ashylyp jatyr dep qýanamyz, biraq olar áli de kóp emes, mardymsyz. Osyndaı jaǵdaıda qazaq mektebinde taǵy bir pándi oryssha oqytýdyń nege kerek bolǵanyn ózim de túsinbeımin. Meniń oıymsha, dúnıejúzi tarıhyn tek qana oryssha oqytýdyń bir-aq maqsaty bar: ol halyqaralyq qatynastarda, halyqaralyq quqyqta, halyqaralyq dıplomatıada mamandardyń bári osy saladaǵy bilimderdi oryssha ıgeredi degen sóz. Nege ony qazaqsha ıgermeske? Nege tarıhymyzǵa jáne saıası prosesterge qazaqtyń múddesi turǵysynan qaramasqa? Biz qashanǵy óz tarıhymyzǵa orystyń, eýropalyqtardyń kózimen qarap baǵa beremiz? Quldyq noqtadan , psıhologıadan arylatyn kez baıaǵyda-aq keldi. Munyń bári táýelsizdik alǵanymyzben boıymyzdy áli kúnge erkin, tik ustaı almaı jatqanymyzda. Ekinshi jaǵynan, biz áli otarsyzdandyrý prosesinen ótken joqpyz. Bul úlken proses. Ol úshin 2-3 urpaq aýysý qajet. Qazaqı ıdeologıa sodan keıin ǵana paıda bolatyn shyǵar.
– Qazirgi ǵylymnyń jaǵdaıy, halyqaralyq deńgeıge kóterilýge baǵyttalǵan áreketterdiń nátıjesi men bereri qandaı?
– Aýylda aǵylshyn tilin bile qoıatyn fızıka, hımıa mamandary qanekı? Dúnıejúzi tarıhyn oryssha biletin mamandar bar ma? Osynyń bir jaǵy kópe-kórneý qıanat ádeıi istelip jatqan sekildi. Ǵylym týraly zań bar. Sol zań boıynsha ózimizdiń búgingi ǵylymymyzdy túgeldeı batys elderiniń múddesine baılap berdik. Bir ǵana dısertasıa qorǵaý úshin ınpakt faktory joǵary basylymdarda 2-3 maqala shyǵarý kerek. Ol úshin taǵy da sheteldik basylymdarǵa táýeldi. Olardyń quny 500-3000 dollar ony bylaı qoıǵanda saraptamadan ótýiniń ózi 2-3 jylǵa sozylady. Ýaqytynda sheteldiń belgili bir jýrnaldarynan maqalań shyqpasa, qorǵaýdan qalyp qalatyn jaǵdaılar kóp. Ǵylymı dáreje, ataq alý úshin de sheteldik basylymdarǵa baılap qoıdy. Buny bireýler ǵylymdy halyqaralyq deńgeıge shyǵýdyń bir joly dep oılaıdy... Al qazaq tili, qazaq fılologıasy, qazaq tarıhy mamandarynyń halyqaralyq deńgeıge shyǵýy ekitalaı. Sheteliń tarıhyńa da, tilińe de qyzyǵyp jatqan joq. Buryn ǵylymı jańalyqty bir elden alyp shyǵý úshin eń bolmaǵanda jansyzdaryn jiberetin nemese aqshaǵa satyp alatyn. Al búgingi kúni «jańalyǵymdy jýrnalyńa basshy, aqshańdy qosyp bereıinshi» dep kóringenge ózimiz jalynamyz.
– Qazaqstan tarıhyn barlyq mektepte qazaq tilinde ǵana oqytýǵa daıynbyz ba? Bul ózi qazaqshany durys bilmeıtinderdi tarıhymyzdan múldem habarsyz etýge ıtermelemeı me?
– Qazaqstan tarıhyn qazaqsha oqytý ıdeıasy durys. Biraq, buǵan da orys mektepteri daıyn emes. 25 jylda 25 sóz úırene almaǵan ózge ulttyń ókilderi oǵan qandaı nıetpen kirisedi eken. Olar da ózderinshe qarsylyq bildirýi múmkin. Budan ult aralyq jaǵdaı shıelenisip ketpesine kim kepil? Sondyqtan da, Qazaqstan tarıhy qazaq mektepterinde qazaq tilinde oqytylsa, basqa tilderde oqımyn degenderge aǵylshyn nemese orys tilinde qatar oqytyla berýi kerek dep oılaımyn. Árkimniń qaı tilde oqý týraly óz erki, óz quqyǵy bolýy kerek. Balanyń óziniń týǵan tilinde bilim alýǵa degen konstıtýsıalyq quyǵy nege shektelý kerek?
Biz alash zıalylaryn dáripteımiz. Biraq, alash zıalylarynyń ár máselege baılanysty ustanymdaryn ómirde qoldanbaı kelemiz. Mysaly, Alash partıasynyń saıası baǵdarlamasy bar. Sonyń bir babynda mektep salasyna arnalǵyn. Onda mektep muǵalimi saılanýy kerek delingen. Bylaısha aıtqanda, bala óziniń jaqsy kóretin muǵalimine baryp sabaǵyna qatysýy kerek. Bul ustanym, mysaly, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń barlyq fakúltetterinde qoldanylady. Ár-bir stýdenttiń ózi qalap oqıtyn pánderdi jáne oqytýshylardy tańdaýǵa quqyly. Pán men ustazda tańdaý quqyǵy ázirshe tek joǵary oqý oryndarynda iske asyp otyr. Osy ustanymdy orta mektepke nege mektepke ákelmeske? Akelý kerek. Biz sóz etken Alash partıasynyń baǵdarlamasynda «Bastaýysh synypta oqýshylar mindetti túrde tek óz ana tilinde oqý tıis» degen bar. Al endi biz mektepten qandaı dúbaralardy shyǵarmaqshymyz? Búgin mátindi mánerlep oqyp beretin stýdent kemde kem. Mınótine 150 sóz oqyp bere alatyn shyǵar. Biraq ne oqyǵanyn uqpaıdy. Zyryldatyp beredi. Oqyǵanyn qaıtalyp aıtyp bere almaıdy. Baıaǵy biz kórgendeı sapa joq. Árıne bala ózi oqysyn, ınternetten ózi taýyp alsyn deımiz. Biraq, oǵan baǵyt-baǵdar berip otyratyn adam kerek. Internette neshe túrli málimet jazylýy múmkin. Qaısysy durys, qaısysy burys, oqýshynyń kózin ashyp beretin adam kerek pe, joq pa?! Qur sýdyratyp mátin oqyǵannan balanyń oı-órisi damymaıdy. Oılanatyn urpaq ketip bara jatyr. HİH-ǵasyrda jyraýlardyń biri aıtqan eken: «Ashpasa kórmeıtin, aıtpasa bilmeıtin urpaq kele jatyr» dep. Sol bizdiń zamanymyzǵa saı keldi. «Aýmaly tókpeli zamanda ómir súr» degen jaman qarǵys bar. HİH-ǵasyrdan beri reformadan bir kóz ashpadyq qoı. Halyq qansha Ǵylym jáne bilim mınıstrleriniń aýysqanyn sanaýdan jalyqty. Biletinim eger biz bilim salasyn bir oısyratyp alsaq onda eldiń bolashaǵy bulyńǵyr...
Suhbattasqan Jarqyn Sálenuy
