Álıa Masalımova[/caption]
Álıa MASALIMOVA, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Saıasattaný jáne fılosofıa fakúltetiniń dekany, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor
– Buryn álemde fılosofıaǵa, fılosoftarǵa kózqaras bólek edi. Olar qoǵamnyń aqyl-oıynyń kórsetkishi ǵana emes, damý baǵytyn anyqtaıtyn, zaman men bolashaqtyń qaýip-qaterine úńilip, adamı qundylyq pen mádenı jarasymdylyq uǵymdarynyń anyqtamalaryna negiz bere otyryp, aqyl-oı parasatynyń kemeldiligin kórsetetin. «Danalyqqa qushtarlyq» bar edi. Sondyqtan da fılosofıadaı bedeldi ǵylym salasy kemde-kem edi. Qazir bul tendensıa joq, keri úrdis bar sekildi, fılosofıalyq oı-tujyrymnan góri, tehnokrattyq oılaýǵa basa mán beretindeı kórinedi. Osy úrdistiń shyǵý qaınary nede dep oılaısyz?
– Fılosofıa erte dáýirde paıda boldy, ony adamnyń paıda bolýyn túsindiretin, álemniń, tabıǵattyń qalaı qalyptasqanyn uǵyndyratyn ǵylymdardyń ǵylym dep eseptegen. Qarapaıym adamnyń ómir súrýi úshin de, tutas qoǵamnyń durys baǵytta damýy úshin fılosofıa kerek. Árıne, qarapaıym adam úshin fılosofıa degenim aýyr, qabyldaýǵa qıyn, túsiniksiz qubylys. Bastysy erte dáýirdiń oıshyldary aıtqandaı fılosofıa durys oılaýdy, durys sóıleýdi jáne durys áreket etýdi úıretedi. Fılosofıa ózińdi, óz bolmysyńdy durys taný úshin kerek. Odan ary adam – qoǵam – memleket – álem bolyp tizbektelip kete beredi. Eldiń damýyn, ulttyń órkendeýin onyń ishki dúnıetanymy – fılosofıalyq tujyrymy, alǵa qoıǵan maqsatynyń anyqtyǵy hám durystyǵy belgileıdi.
Bir shyndyq bar. Fılosofıaǵa kózqaras burynǵydaı aktýaldy emes, buǵan da túisinistikpen qaraǵan jón. Qazir bilim alýshylar: «Men óskende kim bolam? Qandaı orynda qyzmet etem?» degen suraqty ózine qoıady. Sondyqtan olardyń kóbi naqtyly mamandyqqa umtylady. Bul túsinikti jaıt. Degenmen, fılosofıaǵa suranys múldem tómendep ketti dep aıtýǵa bolmaıdy. Álem damýy úshin onyń baǵdaryn anyqtaıtyn oılaý mádenıeti qashan da qajet. Óz basym osy mamandyqty tańdaǵanyma esh ókingen emespin. Ustazdarymyz fılosoftar kez kelgen jumysty isteı alady, eń qarapaıym jumysshydan mınıstrge deıin» deýshi edi. Biz soǵan sendik. Qazirgi stýdentterge de sony aıtqym keledi. Fılosofıamen aınalasqan adam eń bastysy ómirdegi kez kelgen nárseni túsinýge, uǵynýǵa jeteleıdi.
– Sońǵy kezeńde gýmanıtarlyq pánderge yqylasymyz báseńdep barady. Jyl saıyn gýmanıtarlyq sala mamandaryna grant sany azaıyp, tipti tehnıkalyq mamandyqtarǵa mádenıettaný, fılosofıa, saıasattaný, tarıh sekildi pánderdi oqytýdyń qajeti joq degendeı pikirler de aıtylyp júr. Gýmanıtarlyq pánderdiń kún sanap ekinshi satyǵa syrǵýy qoǵam damýyna keri áserin tıgizbeı me?
– Bári suranysqa baılanysty. Joǵaryda aıtqanymdaı, jastar qoǵamda qandaı mamandyqqa suranys bar, soǵan beıimdeledi. Grant sandary suranystardy saraptaı otyryp, bólinedi. Shyndyǵynda, búgingi kún tehnıka men tehnologıanyń zamany. Biz ılansaq ta, ılanbasaq ta, ómirimizdiń negizgi barysy tehnıkalarmen ózara til tabysý arqyly ótedi. Oǵan jatsyna, úreılene qaraýdyń qajeti joq.
Qoǵam bir óriske basymdyq berip, ekinshi óriske den qoımasa, teńdik buzylady. Biz úshin gýmanıtarlyq pánderdi jańa júıe arqyly tereńdete, búgingi suranysqa saı jastardy qyzyqtyra oqytý mańyzdy dep oılaımyn.
Gýmanıtarlyq pánderdi birjola ysyryp tastaý múmkin emes. Bilimdi adam degenimiz – bir salanyń mamany bolý ǵana emes, sondaı-aq, ózge salalardyń da shyǵý tarıhy men damý jolyn túsiný arqyly ózindik paıym qalyptastyrǵan, kópmádenıetti ortada ózin qalaı ustaýdy, ózgelermen jarasymdy ómir súrýdi ıgergen, ózgeniń oıy men pikirine qurmet kórsete alatyn, óziniń oıyn júıeli jetkizýdi meńgergen, ár isinen mádenıetti kisi ekeni ańǵarylatyn tulǵa. Mundaı qasıetterdi boıǵa sińirý úshin tek tehnokrat bolý azdyq etedi. Qoǵam bir óriske basymdyq berip, ekinshi óriske den qoımasa, teńdik buzylady. Biz úshin gýmanıtarlyq pánderdi jańa júıe arqyly tereńdete, búgingi suranysqa saı jastardy qyzyqtyra oqytý mańyzdy dep oılaımyn.
Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń rektory Ǵalymqaıyr Mutanov myrzanyń bastaýymen «Al Farabi University Smart city» jobasy qolǵa alynyp otyr. Qazaqshalaǵanda «aqyldy qala» degendi bildiredi. Ál-Farabı babamyzdyń «Qaıyrymdy qala» uǵymyn qaıta jańǵyrtý dep túsinsek te bolady. Mundaǵy maqsat ǵylymı-tehnologıalyq platforma jáne gýmanıtarlyq platformany birdeı qolǵa alyp, eki jaqty jarasymdy kemeldendire túsý, stýdentterdiń jan-jaqty bolyp shyǵýyna múmkindik týǵyzý.
– Antıkalyq grek fılosofıasyn aıtpaǵan kúnniń ózinde, ortaǵasyrlyq Shyǵys jáne Batys fılosofıasy, Jańa dáýir fılosofıasy, tipti bertingi postmderndik kózqarastaǵy fılosoftar kezinde álemdik damýdyń baǵyt-baǵdaryn anyqtaýǵa oıshyldar yqpal etti. Hantıngton men Fýkýıamany aıtsaq, búgingi álem týraly barlaý jasaý, oı túıý álemdik órkenıetter men saıası-mádenı ózgeristerge yqpal etip otyr. Olardyń paıymynyń negizinen durystyǵyn, 20-30 jyldan keıin boljamdarynyń dál kelip jatqanyn kórip otyrmyz. Dál qazirgi qazaq fılosoftarynyń kózqarasy, paıymdary elimizdiń damýyna yqpal ete ala ma?
– Fılosoftar magıamen aınalysatyn kóripkelder emes, olar saraptaýshylar, qoǵamdaǵy túrli tendensıalardy baqylaı otyryp, tujyrym jasap, jańa kózqaras usynatyndar. Biriniń tujyrymy dál kelse, ekinshisi qatelesýi múmkin. Biraq, báribir qoǵamdyq ortaǵa óz áserin tıgizedi.
Qazaq fılosofıasy Táýelsiz eldiń damýyna negizgi tirek bola alady. Ulttyq jáne memlekettik ıdeologıa týraly aıtqanda, mindetti túrde ózimizdiń fılosofıamyzǵa júginemiz. Ulttyq jaratylystyń túp qaınaryna zer salyp, búgingi bolmys-bitimimizge úńilý arqyly bolashaqqa qadam basý kerek.
Mysaly, Astana bir kúnde salynǵan joq. Eń áýeli, onyń ıdeıasy sanaǵa ornyqty. Osydan 17 jyl buryn Arqa tósinen búgingideı Astanany kóremiz dep armandadyq pa? Tek nıet boldy, umtylys boldy. El damýynyń áleýmettik-fılosofıalyq mán-mańyzyn bekiter tusta, qoǵamdyq pikirmen qatar, osy eldiń tizginin ustar kóshbasshylary Astana turǵyzýdyń halyq úshin, jas memlekettiń damýy úshin qandaı áseri baryn keńirek oılady. Asan qaıǵynyń Jeruıyqty izdeýi jańa zamandyq sıpatta kórinis taýyp, naqtyly júzege asty.
Budan bólek, osydan onshaqty jyl buryn belgili fılosof Ǵarıfolla Esimniń uıtqy bolýymen «Qazaq eli – Jeruıyq» ǵylymı-zertteý jobasy aıasynda biz keń aýqymda zertteý júrgizdik. Mundaǵy ıdeıa – ulttyq sanany jańǵyrtý, otanshyldyqty túletý, jaı uranmen emes, naqty ózekti dúnıelerdi arshyp, ulttyq tanymdy qalyptastyrý boldy. Sol jumystardyń negizgi tujyrymy máńgilik el qurý ekenin aıtpasaq bolmas. Halyq erteńine, osy eldiń baıandy damýyna, máńgilik táýelsiz ǵumyr kesherine senimdi bolýy tıis. Bizdiń fılosoftar kótergen bastama bıliktegilerden de qoldaý tapty. «Máńgilik el» jaı uǵym emes, saıası-fılosofıalyq mańyzdy tujyrymǵa aınaldy. Mundaı mysaldardyń birnesheýin keltirýge bolady. Aıtpaǵym, qazirgi qazaq fılosoftary bos júrgen joq, eldiń damýyna ózindik oılaryn arnap, eńbektenip júr.
Budan syrt, sizdiń suraǵyńyzdyń astarynan «Qazaq fılosoftary nege beıqam? Olar qandaı jańa oı, ózekti máseleni kóterdi?» degen oıdy da ańǵaryp otyrǵandaımyn. Fılosofıa búgin aıtylyp, erteń oryndalatyn nemese iske asatyn naqty ǵylym emes. Shyn oıshyldy zamany kesh túsinedi. Abaıdy óz zamany tolyq túsindi deı almaıtynymyzdaı, búgin qaǵaz betine túsken irgeli oılardy kádege jaratý bolashaqtyń enshisinde bolýy yqtımal. Jańa kózqarastar qashanda eski tujyrymdardyń qysymyna ushyraıdy. Qalyptasqan daǵdy men birqalypty oılaý júıesin buzý bir kúnniń sharýasy emes, birte-birte oryndalatyn uzaq proses.
Eger túptep kelsek, ár adam ózinshe margınal. Ulttyq, dindik, tildik, dástúrlik bólinisten bólek, tanymdyq, tutynýshylyq, kózqarastyq bógdelený ár adamda bar.
– Sizdiń doktorlyq dısertasıańyz margınaldyq toptar jáne olarǵa kózqaras týraly dep estidim. Ádette, margınaldar dese biz áleýmettik sıpattamaǵa saı, qoǵamnan oqshaý, bólek ómir súretin, ózge ortaǵa beıimdele almaıtyndar dep túsinemiz. Qazaqstandyq margınaldardy Siz qandaı tujyrymdarǵa saı bólesiz?
– Margınaldyq – aýqymy keń uǵym. Áleýmettik negizde mysaly bomjdardy, nashaqorlardy, jezókshelerdi, belgili bir dástúr sheńberinde tuıyqtalǵan toptardy aıtyp jatamyz. Bir aımaqtan ekinshi aımaqqa kóshkenderdi de margınaldar deýge bolady. Margınaldar qoǵamdyq ortada, kúndelikti qasyńyzda júrýi de múmkin. Oıy bólek, tanymy ózge, dini men dástúri qalypty ortaǵa syıymsyz jandardy da margınaldar dep qarastyrýǵa bolady. Rýshyldyq pen jershildikti de osy qatarǵa jatqyzatyndar bar. Men marıgınaldyqty belgili bir mádenıettiń tolysý shaǵynda óz shekarasynan asyp, ózgege yqpal ete bastaýy dep qaraımyn. Oń jaǵy da, teris jaǵy da bar. Kóp jaǵdaıda margınaldyqty jaǵymsyz qubylys retinde qarap, tiksine qaraıtyndar kóp. Menińshe, bul ońdy kózqaras deýge kelmeıdi. Eger túptep kelsek, ár adam ózinshe margınal. Ulttyq, dindik, tildik, dástúrlik bólinisten bólek, tanymdyq, tutynýshylyq, kózqarastyq bógdelený ár adamda bar. Burynǵy geroılar, sal-seriler, jyraýlar da qalypty ortadan bólektenip júrdi. Olar da sol kezeńniń margınaldary deýge bolady. Búgingi kúni de sala, kásip, óner, ǵylym, bılik, bıznes deńgeılerine saı qat-qabat margınaldyq qubylystar qoǵamymyzda bar. Óziniń kásibimen ǵana aınalysyp, kópshilik ortadan jyraqta kún keshetin, óz isimen ózi áýre, kóp jaǵdaıǵa bas qatyrmaıtyn, qoǵamdyq qubylystardy ózgelerdiń isi dep uǵatyn qara da, buqara halyqtan bólek, bárine joǵarydan qaraıtyn, syrttaı baqylaıtyn, bólek ǵumyr keshetin han da – margınal. Biz, áýeli, osyǵan túsinistikpen, tózimdilikpen qarap úırenýimiz kerek. Jatsyný, jatyrqaý, olaı etýge bolmaıdy, bulaı júrýge bolmaıdy dep, únemi shetke ysyrý – qoǵamdyq damýdy tejeıdi. Margınal adamdar paıda bolýyna stereotıpter, ártúrli jalǵaýlar, mádenı tyıymdar áser etedi. Biz shekarany, qarym-qatynas erejesin ózimiz bekitemiz. Endeshe, ana bir bógdelengen jan da siz sekildi, ózine unaıtyn erejemen kún keshedi. Dástúrli mádenıet – eshkimmen aralaspaý, oqshaý kún keshý, qatyp qalǵan dúnıe emes, ózgermeli, túlemeli. Búgingi jańasha ómir salty – erteńgi dástúr. Árıne, qoǵamdy retteıtin, júıege túsiretin tártiptiń bolǵany jón. Áıtkenmen, tym shekten shyǵyp ketpeý kerek.
Áńgimelesken T. ÓSKENBAI
