«Tártip» óz tarıhyn 1999 jyly qazynalyq memlekettik mekeme retinde bastaǵany esimizde. Shynyn aıtsaq, ol jyldar Almatyda búgingideı tazalyk atymen joq bolatyn. Qoqysqa arnalǵan konteınerler aýzy-murnynan shyǵyp, aýlalarda aptalap jatatyn kezderi jıi bolatyn. Qala shetindegi jańadan ashylǵan yqshamaýdandardyń aınalasy men Úlken Almaty ózeni boıy qoqys alańyna aınalyp, túrli zıandy jándikter qaptap, aıtarlyqtaı qıyndyqtar týǵyzǵan qalaqorjynyndaǵy qarjy tapshylyǵy men kóptegen shaǵyn kásiporyndardyń qoqyspen kúresýge kúshi jetpeı jatqany kúni keshe sıakty edi.
Atalmysh kásiporynnyń basqarma tóraǵasy Ǵalym Sádibekovtyń aıtýyna qaraǵanda, óz moıyndaryna alǵan aýqymdy jumysty oıdaǵydaı atqarýǵa tolyq múmkindikteri bar kórinedi. Kásiporyn balansyndaǵy 152 birlik tehnıka túgeldeı iske qosylǵan jáne jumys jaǵdaıyna qaraı arnaýly qondyrǵylarmen jaraqtalǵan. Ujymda 800-den astam jumysshy turaqty eńbek etedi. Eń bastysy, eńbek aqyny ýaqytynda, tolyq kóleminde tólep turady. Kásiporynnyń qarjy kózi qalalyqtarǵa kórsetetin qyzmetinde.
Jer úılerde baý-baqsha, qora-qopsy bolǵandyqtan qoqys anaǵurlym kóp shyǵatyny belgili, soǵan baılanysty baǵanyń sál qymbattaý bolýy oryndy sıaqty. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, túsken tabystyń teń jartysynyń ıesi – qalalyq ákimdik. Iaǵnı, qala qorjynyna quıylady dep túsinýimiz kerek.
Al, jeke shaǵyn kásiporyndar qosymsha qunnan túsken paıdanyń tek belgili bir paıyzyn ǵana salyq retinde tóleıtinin eskersek, «Tártip» AQ-y qala búdjetine qomaqty úles qosyp jatyr.
– Jumys barysynda bizderde de qıyndyqtar kezdesip turady, – deıdi Ǵalym Zaıyruly. – Jasyratyny joq, keıde aýlada qoqysqa toly konteınerdi kórýge bolady. Ol bizdiń múmkindigimizdiń joqtyǵynan emes. Turǵyndardyń ózderi konteınerge barar jerge kólikterin qoıyp ketedi nemese keıbir qurylys mekemeleri komýnıkasıalar júrgizbek bop or qazyp bizdiń tehnıkalardyń jolyn bógeıdi. Bir núkte úshin bekitilgen qatań jumys kestesin buza almaımyz. Sizder kezdeısoq kýáger bolǵan ájeıdiń ýáji durys. Naqty qansha adam bolsa solarǵa ǵana tóleýi kerek. Ol úshin ózderiniń páter ıeleri kooperatıvinen anyqtama alyp kelse bolǵany, artyq tólengen aqshasy qaıtarylady nemese aldaǵy aılardyń tólemaqysyn jabady. Keıde osyǵan kerisinshe jaǵdaılar da jıi kezdesedi. Mysaly, páterde eki adam tirkelgenmen shyn máninde 5-6 adam turady. Birinshiden, ony anyqtaý óte qıyn. Árbir úıdi bas salyp tekserý zańǵa tompaq keledi. Sondyqtan, tirkeýden tys turyp jatqan adamdarǵa tegin qyzmet kórsetýge týra keledi. Qazir kásiporyndarǵa bara qalsań «kóz jastaryn kól etip» bastan keship otyrǵan qıyndyqtaryn aldymen aýyzǵa alady. Bizdiń qalanyń tazalyǵyna úlken úles qosyp otyrǵan «Tártiptiń» «jylap-syqtaýshylardyń» qatarynan emestigi kýantty.
Resmı derekterge nazar aýdarsaq, Almatydan kúnine orta eseppen 2000 tonnaǵa deıin qoqys tazartylyp, shyǵarylady eken. Al, kóktemgi jáne kúzgi senbilikter bul kórsetkishter barynsha eselenetin kórinedi. Osynshama qoqys qaıda ketip jatyr? Onyń barar jeri – qaladan otyz shaqyrymdaǵy ortalyq polıgon. Aldynda atap ótken qoqys shyǵarýshy irili-ýaqty kásiporyndar, oǵan qosa Qaskeleń qalasy men aýdandaǵy aýyldar polıgonmen kelisimshartqa otyryp, qalanyń da, dalanyń da qoqysyn osynda ákelip tógedi. Polıgon Qarasaı aýdanyna qarasty Áıteı aýylynyn dál irgesinde «Almaty-Bishkek» tasjolynyń boıynda ornalasqan, arasy nebári úsh-tórt shaqyrym. Batysynda «Araı» aýyly da alys emes. Tabıǵaty tamyljyǵan Jetisý óńiriniń kóktemdegi kórinisi tym erekshe. Bir kezderde taýdan taramdanyp quldılap aǵatyn taý ózenderi tartyp ketken keń arnalar bul mańda jıi kezdesedi. Biz aıtyp otyrǵan polıgon da osyndaı ańǵarǵa ornalasqan. Ózen qurǵap, tartylǵanymen jasyl jelek jamylǵan alqaptyń ajary aıtarlyqtaı. Jaqyn mańdaǵy aýyldyń maly da osynda jaılady. Syrttaı qarasań jaılaýdy eske túsiredi. Biraq, osynshama ádemi kórinistiń shyrqyn ár jerde tógilgen qoqs buzyp jatyr. Soǵan qaraǵanda taıaq tastam jerdegi polıgonǵa jetpeı, tabıǵatqa jany ashymastar osy jolaı tastap, jónine ketetinge uqsaıdy.
Polıgon men Áıteı aýylynyń arasyn jelmen ushyp jetken kaǵaz, selofan kaldyqtary jalǵap jatyr. Alystan kóz júgirtken adamǵa jasyl teńiz betine myńdaǵan shaǵala kelip qonǵandaı áser qaldyrady. Bul óńirdiń tabıǵatyna tamsana turyp, polıgon jasaýǵa basqa jer tabylmady ma dep eriksiz oıǵa qalasyz. Qoqystyń aty qoqys, quramyndaǵy metan, etılen, fosfıl sıakty túrli zıandy zattar jerda emes, jerasty sýlaryn da ýlap jatyr. Búgin ańqyǵan aýasymen demalyp, erteń lastanǵan sýynyń zardabyn shegip júrmesimizge kim kepil? Sondyqtan alyp megapolıs Almatyǵa qoqys tógetin polıgon emes, qoqysty óńdeıtin zaýyt kerek. Sol kezde jer asty sýlary da lastanbas edi. Búginde damyǵan elder qoqystyń ózin kádege jaratyp, paıdaǵa belsheden batyp otyrǵanyn bilemiz. Bizdiń solardan qaı jerimiz kem. Iá, osyǵan deıin qoqys zaýytyn salýǵa talypystar boldy. Biraq sonyń bári aıaǵyna deıin jetken joq. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń ózi elimizdegi ekologıa máselesin kóterip, jergilikti bılik pen Úkimetke tıisti tapsyrmalar bergenin bilemiz. Osy rette Almaty qalasy men Almaty oblysy ákimdigi birlesip, bir qoqys óńdeıtin zaýyt salýy kerek-aq. Áıtpese Almatynyń ásem tabıǵatyn qurytyp bitemiz.
