Sońǵy kezderi baǵamy qubylyp turǵan dollar kóptiń yǵyryn shyǵara bastady. Dúdamalyqtan sharshaǵan keıbiri depozıttegi teńge túrindegi aqshasyn dollarǵa aıyrbastaýǵa kóshken. Mundaıda "turaqty shegendelgen bir baǵam tásiline nege kóshpeıdi ekenbiz" degen saýal kóptiń sanasynda bir jylt eteri sózsiz. Týra arab Ámirlikterindegideı.Elimizdiń bas bankıri Tımýr Súleımenovten suqbat alǵan Armanjan Baıtasov ta osy suraqty oǵan qoıyp kórdi,dep jazady Dalanews.kz.
"Birikken Arab Ámirlikteri, sol sekildi Saýd Arabıasynyń jóni bólek. Olar bir aqsha baǵamyn qansha jyl ustanyp keledi? 30 jyl ma?.. Buǵan makroekonomıkalyq alǵysharttar, ıaǵnı halyq pen el rezervteri kóleminiń araqatynasy turǵysynda qaraý kerek. Bul arada mıgranttar emes, eldiń barlyq áleýmettik ıgiligine ıe jergilikti azamattary týraly aıtyp otyrmyn. Al bul araqatynasty alyp qarastyrsaq, olar bir aqsha baǵamyn qalaǵan ýaqytyna deıin ustaı alady. Bul - birinshiden. Ekinshiden, Ámirlikter ekonomıkany ártaraptandyrýda óte úlken progreske qol jetkizgen. BAÁ - bul qarjylyq hab, sondaı-aq ondaǵy qaryshtap jatqan týrızmdi esepke almaǵanda, is júrgizý, jyljymaıtyn múlik jáne bıznes qyzmetteri boıynsha habtar. Sonyń arqasynda arab elderi tabıǵı resýrstar tabysyna qatty táýeldi emes, ıaǵnı shıkizat sıklderiniń yqpalyna áldeqaıda az ushyraıdy, sondyqtan olar baǵamdy ustap turý úshin qordaǵy aqshasyn "jaqpaıdy". Úshinshiden, olarda munaıdyń bir barrelin óndirýdegi ózindik qun 7-10 dollardy quraıdy. Al bizde bul kórsetkish joǵary. Onyń ústine bizdiń shıkizatty tutynatyn naryqtardan da óte alshaq jatyr, ıaǵnı buǵan tasymal shyǵyndary kelip taǵy qosylady. Iaǵnı, bizdiń munaı bıznesiniń jáne onymen baılanysty rezervterdiń marjasy áldeqaıda tómen, bul óz kezeginde shegendelgen (fıksırovannyı) aqsha baǵamyn engizýge múmkindik bermeıdi", - deıdi Ulttyq banktiń tóraǵasy.
Sonymen qatar, Súleımenovtiń pikirinshe, teńge baǵamyn shegendep bekitý degen "turaqtylyq ıllúzıasy".
Kúshti aqsha baǵamy ekonomıkany "jalqaý" etedi
"Esterińizde bolar, 2010-shy jyldary teńge eki márte ákimshilik turǵyda devalvasıaǵa ushyraǵany. Rezervterdi ysyrap etpeı, aqsha baǵamyn belgileý múmkin emes. 2014-2015 jyldary aqsha baǵamyn ustap turǵan kezde naryq kórip-bilip otyrdy, qalyptasqan jaǵdaılardyń naryqtyq emes ekenin, al biz adamdardy rezervterimizben "azyqtandyryp", bul rette Ulttyq qordyń, tipti Ulttyq banktiń altyn-valúta rezervterinen 30 mlrd teńgeden astam aqshany jumsadyq. Biraq, eń bastysy, keıin sol aqshalardyń ornyn toltyrmadyq, áli úńireıip tur", - dedi bas bankır teńge devalvasıaǵa ushyrap, 1 AQSH dollar 180 teńgeden 360-380 teńgege deıin qymbattaǵan kezdi eski alyp.
Sondaı-aq Ulttyq bank basshysy aqshanyń shegendelgen baǵamyna kóshý ekonomıkany damytpaıdy, kerisinshe ımportqa qumar etip, kez kelgen jaǵdaıǵa beıimdelý qabiletinen aıyrady dep sanaıdy.
"Aqsha baǵamy kúshti bolyp tursa, "bárin shetelden satyp ala salaıyq, óndirip qaıtemiz ony ( ... )", dep shyǵamyz ǵoı ondaıda. Onsyz da solaı boldy ǵoı bizde. Indýstrıalandyrýdyń birinshi jáne ekinshi besjyldyqtarynyń nátıje bermeýi kóbinese jasandy túrde "nyǵaıtylǵan" ári shegendelgen teńge baǵamymen baılanysty, - dep túsindiredi Súleımenov.
Shegendelgen (fıksırovannyı) aqsha baǵamy jaǵdaıynda kez-kelgen ishki ekonomıkalyq sheshimder qaýqarynan aıyrylady.
"Óıtkeni "Ulttyq bank bar ǵoı, aqsha baǵamyn ýáde etken jaǵdaıǵa keltire salady" dep qarap otyrady bári. Al bul degenimiz, ulttyq quzyrettilik sheshimderi AQSH-tyń Federaldy rezervi quzyretine ótkenmen teń jaǵdaı. Aıtalyq, evroǵa shaqqanda AQSH dollary 10%-ǵa nyǵaıdy delik, demek, baǵamymyz dollarǵa baılanǵandyqtan, biz teńgeni de nyǵaıtýymyz qajet bolady".
Shegendelgen aqsha baǵamyna EAOE elderi de kóshkisi joq
Súleımenov, eń bastysy, Qazaqstanmen ekonomıkalyq odaqtaǵy bir elder "ulttyq valúta baǵamyn shegendegisi" joq ekenin basa aıtady: qyrǵyzdardyń somy erkin aqsha baǵamyna, reseılikterdiń rýbli de erkin, ıaǵnı ózgermeli, ózbekterdiń sýmy da ishinara ózgermeli baǵamǵa súıenedi.
"Máselen, biz teńgeni dollar baǵamyna baıladyq delik, al rúbl erkin keńistiktegi ózgermeli baǵamda bolsa, onda rúblge qarsy qatań kúsheıtý sharalaryn qoldaný kerek bolady. Mysaly, Reseıde taýarlar arzandap, qazaqstandyqtar shekaralas aımaqtarǵa lap qoıǵan 2014-2015 jyldardaǵydaı jaǵdaı ǵoı. Eger, kerisinshe bolsa, onda bizdiń aktıvter ózgelerge tartymdy bolady. 2022 jyly mundaı jaǵdaı boldy emes pe?..", - dep sýretteıdi bul jaıtty Súleımenov.
Qarasha aıyndaǵy jaǵdaıdan Ulttyq bank qandaı sabaq aldy?
"Biz aqsha baǵamyn qolmen rettemeımiz. Qarashadaǵy jaǵdaıǵa deıin Ulttyq bank tek 2022 jyldyń kókteminde aralasqan. Al buǵan deıin, ıaǵnı 2,5 jyl aralaspadyq. Aqsha baǵamy naryqtyq suranys pen usynystyń áserinen qalyptasady. Men buǵan óz atymnan kýálik ete alamyn. Biz qor bırjasynda oıynshy retinde qatysamyz, onda da Ulttyq qordan transfertterdi alyp, aıyrbastaý jónindegi Úkimettiń agenti retinde. Biz bul transfertterdi naryqta satamyz. Kepildendirilgen jáne nysanaly transferttiń mólsherin parlament aldyn ala bekitedi. Biz transfertterdi árqashan teńdeı etip satýǵa tyrysamyz, máselen aı saıyn bekitilgen somanyń 1/12 bóligi. Ári qaraı, biz bul "bólikti" bir aıdaǵy bıznes kúnder sanyna baılanysty 21 nemese 22 bólikke bólemiz. Tipti bir bırjalyq kúnniń ishinde biz birkelki satýǵa tyrysamyz: bizde bırjalyq robot bar, ol [somalardy] ýaqyt aralyqtaryna qaraı birdeı bólip eseptep "engizedi"", — deıdi Súleımenov.
Ol EAEO boıynsha seriktesterdiń Qazaqstan ekonomıkasyna áseri bar ári zor dep sanaıdy.
"Ónerkásiptik kooperasıa, Qazaqstannyń iri kásiporyndarynyń Reseıdiń iri kásiporyndarymen baılanysy degen bar, bizdiń kómir Reseıdiń JEO-na jetkiziledi, temir jolymyz Reseıge barady, shetelge munaıdy aıdap jatqan KQK Reseı arqyly ótedi. Taýarlardyń, qyzmetterdiń, kapıtaldyń jáne jumys kúshiniń erkin qozǵalysyn qamtıtyn ekonomıkalyq odaqtyń qatysýshysy bola otyryp, biz seriktes elderde bolyp jatqan oqıǵalardan tysqary qala almaımyz",- deıdi bas bankır.
Onyń aıtýynsha, ekonomıkalardyń osylaı qoıan-qoltyq aralasyp jatýynan, árıne, bir-birine áseri bolady, biraq teńgemiz rúbl baǵamyna baılanbaǵan.
"Osy rúblden keteıikshi" deıtinderdi men túsinbeımin. Jalpy, osy sózdi. Óıtkeni teńge rúbl baǵamyna baılanbaǵan. Iá, ekonomıkalar arasynda baılanys bar. Bizdiń [Reseımen] aramyzdaǵy saýda-sattyq kólemi 30 mlrd teńgege jýyqtaıdy (27-28 mlrd teńge, 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha qansha bolatynyn kóreıik), úlken ınvestısıalyq baılanystar bar, reseılik kapıtal Qazaqstanda [bar], qazaqstandyq kapıtal Reseıde degendeı, qarjylyq qatynastardyń da kólemi zor jáne t.b. Bul - burynnan solaı, bizdiń geografıamyzdyń ajyramas bóligi. Bizdiń ekonomıkamyzdyń baılanysyn, valútalardyń baılanysyn osylar anyqtaıdy. Rúblge qandaı da bir "baılaný" degen joq",-dedi Súleımenov.
Ol EAEO elderiniń syrtqy saýda saıasatyn qazir Eýrazıalyq ekonomıkalyq komısıa basqaratynyn, biraq aqsha-kredıt saıasaty "múldem táýelsiz" ekenin aıtty.
"Biz bazalyq mólsherlemeler týraly, mınımaldy rezervtik jáne prýdensıaldyq talaptar jáne t.b. sheshimderdi ózimiz qabyldaımyz. Ony ulttyqtan joǵary quzyretke ıe organǵa ótkizip berý nıetimiz joq", — dep sózin qorytyndylaıdy Súleımenov.
Aıta ketsek, atalǵan máselege qatysty Dalanews.kz saıtynda "Búdjet qurylymyn zerdelegen sarapshy: Bizdiki tek satý men shashý" degen maqala jarıalanǵan bolatyn.
