QazUAÝ rektory, T.I.Espolovpen kezdesýindegi tapsyrmasy boıynsha!
Elbasymyzdyń Qazaqstanda júrgizip otyrǵan agrarlyq saıasaty aýyl sharýashylyq salasyn jańǵyrtý, agrarlyq bilim, ǵylym men óndiris ıntegrasıasyn damytý arqyly agroónerkásiptik keshende básekege qabiletti, eksportqa baǵyttalǵan ónimder kólemin arttyrýdy, elimizdegi taǵam qaýipsizdigin qamtamasyz etýdi talap etedi.
Ústimizdegi jyly 15 tamyz kúni men Aqordada Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń qabyldaýynda boldym. Kezdesý barysynda otandyq agrarlyq ǵylym men bilimniń búgingi damýy jáne osy saladaǵy kúrdeli máseleler men ony sheshý joldary týraly málimdedim.
Kezdesýde memleket tarapynan agrarlyq ǵylym, bilim salasyna kórsetiletin kómek, serpindi ınovasıalardy júzege asyrý úshin megagrantar bólý, ǵylymı-zertteý jumystaryna qarjy kólemin ulǵaıtý, jobalardy tehnologıalyq ekspertıza men synaqtan ótkizetin iri ortalyqtar qurý sıaqty kóptegen ózekti máselelerdi sheshý joldary talqylandy.
Atalǵan baǵyttardy damytý úshin AQSH, Fransıa, Argentına, Brazılıa, Izraıl, Qytaı syndy damyǵan elderdiń ozyq tájirıbeleriniń jan-jaqty taldaýyna negizdelgen. Bul memleketterdegi iri ýnıversıtetter bilim berý men ǵylymı úrdisiniń bıznes qurlymdarmen baılanystyratyn orta bolyp tabylady. Mundaı joǵary oqýoryndary zertteý ýnıversıtetteriniń mártebesine ıe.
Bilim, ǵylym men bıznestiń ıntegrasıasyn júzege asyratyn ǵylymı-zertteý ınstıtýttary dál osy oqýo ryndarynyń bazasynda jumys jasaıdy. Ýnıversıtet quramynda jumys jasaıtyn Strategıalyq agrobıznesti taldaıtyn ortalyq Qazaqstannyń agroónerkásip kesheniniń qazirgi jaǵdaıyna tolyqqandy saraptama júrgizip otyrady.
Osy ortanyń aqparaty boıynshabúginde Qazaqstanda 23 ǵylymı-zertteý ınstıtýty, 14 tájirıbeli sharýashylyq jáne 10 bilim taratý– Ekstenshn ortalyǵy qyzmet atqarady. Al AQSH-ta – 10 ǵylymı-zertteý ınstıtýty, 91 tájirıbe sharýashylyqtary, 2900 bilim taratý ortalyǵy, Argentınada – 4 ǴZI, 47 tájirıbe sharýashylyǵy, 320 bilim taratý ortalyǵy bar. Ózge elderde de osyndaı kórsetkishter tirkelgen.
Ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, tájirıbe sharýashylyqtary jáne bilim berý ortalyqtarynyń sanyna baılanysty bizdiń elde basqa memlekettermen salystyrǵanda «tóńkerilgen pıramıda» baıqalady. Qazaqstan ǵylymı-zertteý ınstıtýttary sany boıynsha kóptegen shet elderden ozyq tur, biraq bilim taratý ortalyqtarynyń sany anaǵurlym az. Bul ǵylymı-zertteý jumystary nátıjeleriniń óndiriske is-júzinde engizilmeı jatqanyn, al bilim berý ortalyqtary agroónerkásip kesheni qyzmetkerleri úshin tek biliktilikti arttyrý kýrstaryn ótkizýmen ǵana shekteletinin kórsetip otyr.
Elimizdiń agroónerkásip kesheniniń ekonomıkalyq tıimdiligin joǵarylatý úshin Qazaqstandaǵy ǵylymı zertteýlerdin nátıjesin óndiriske engizý, agrobızneske ozyq tájirıbe men bilimdi tartýǵa, aýyldyq kásipkerlerdiń bilimderinkóterý úshin tájirıbe sharýashylyqtarymen ozyq bilimdi taratýdyń zamanaýı júıesin kóbeıtý qajet. Sondyqtan, Qazaqstanda ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń sanyn kóbeıtýden kóri ınovasıaǵa beıimdelgen tájirıbe sharýashylyqtary men bilim taratý ortalyqtarynyń sanyn arttyrý tıimdi bolar edi. Sebebi, qazirgi tańda eldiń aýyl sharýashylyǵy salasynda jumys jasaıtyn kásipkerlerdiń 12% ǵana ortadan joǵary jáne joǵary bilimi bar.
Qazirgi kezde elimizde ǵylymı-zertteý jumystaryna bólinetin 66,0 mlrd. teńgeniń 4,2 mlrd.tenge (6,4 %) ǵana aýylsharýashylyq salasyndaǵy ǵylymı zertteýlerge bólinedi. Mysaly, IýNESKO-nyń aqparaty boıynsha Ońtústik Koreıada ǵylymǵa bólinetin qarjynyń mólsheri ishki jalpy ónimniń kóleminen – 4,3%, Izraılde – 4,1%, Shvesıada – 3,6% paıyzdy quraıdy. Al TMD elderimen salystyrsaq Reseıde – 1,2%, Ýkraınada – 0,7 % al Qazaqstanda – 0,2 % ǵana bolyp otyr.
Qazirgi ýaqytta transulttyq kompanıalar ǵylymdy damytýǵa óz salasynyń ǵana sheńberinde qarjy bóledi. Osy ýaqytqa deıin aýyl sharýashylyq salasynda iri transulttyq kompanıalardyńjoqtyǵynan agroónerkásip keshenindegi ǵylymǵa mundaı qarjylar bólinbeı keledi. Osy jerde elimizdegi agrarlyq ǵylymnyń damýynda kedergi bolyp otyrǵanózekti problemalar týraly aıta ketken durys bolar. Ol:
- agrarlyq ǵylymnyń mártebesiniń, sondaı-aq ǵylymı-tehnıkalyq baǵyttaǵy eńbekke degen suranystyń tómendigi;
- ǵylymǵa bólinetin qarjynyń jetispeýshiligi;
- jańa formasıadaǵy bilikti mamandardyń tapshylyǵy, (jas ǵalymdardyń agrarlyq ǵylymǵa qyzyǵýshylyǵynyń tómendeýi). Bunyń sebebi eńbekaqy mólsheriniń azdyǵy, áleýmettik-ekonomıkalyq, turmystyq jaǵdaılardyń durys sheshilmeýi t.b.;
- ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men tájirıbe stansıalarynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasynyń eskirýi, ǵylymı nátıjelerdiń óndiriske engizilmeýi.
Memleket basyshysy ǵylymǵa jańalyq alyp keletin jastar ekenin únemi aıtyp keledi. Olarǵa memleket tarapyna úlken qoldaýlar kórsetilýde. «Bolashaq» baǵdarlamasy osynyń aıqyn kórinisi. Biraq,osy salada shet memleketterden ınovasıalyq tehnologıalar men ozyq bilim transfertin tartatyn jańa formattaǵy ǵalymdardyn sany óte tómen. Aıta ketsek, Táýelsizdik alǵan 25 jylda aýylsharýashylyq salasy boıynsha «Bolashaq» baǵdarlamasymen 70 ǵana jas maman shet elderde oqyp, biliktiligin arttyryp kelgen.
Básekege qabiletti, zamanaýı ozyq bilimmen qarýlanǵan, jańasha oılaıtyn kásibı mamandardyń tapshylyǵynan aýyl sharýashylyǵy salasynda ınovasıalyq tehnologıalardy ıgerý úrdisi baıaý júrgizilýde.
Elbasy «Inovasıalyq Qazaqstan – 2020» forýmynda ınovasıanyń 4 baǵytyn anyqtap bergen bolatyn: eleýli, serpindi, túbegeıli, absolútti ınovasıa. Osy baǵyttardaǵy ınovasıalyq bastamalar elde jańadan qalyptasyp keledi. Mysaly, jalpy ishiki ónimniń 0,92% ǵana ınovasıalyq ónimniń úlesinde. Sondyqtan, jańalyq ashqan ǵalymdarǵa, ǵylymı ınstıtýttar men agrobıznes qurylymdaryna memlekettik-jekemenshik seriktestik arqyly nátıjeli jumys atqarǵan jaǵdaıda maqsatty túrde ınovasıalyq grant bólinýi qarastyrylǵany jón.
Oqý ornymyz 2010 jyldan bastap zertteý ýnıversıtetine transformasıalaný boıynsha strategıalyq baǵytta júıeli jumystar atqaryp keledi. Bul jerde aıtatyn jaǵdaı, transformasıalaný tájirıbesine sheteldiń jetekshi joǵary oqý oryndarynyń 13 bilikti ǵalymdary oń baǵalaryn berip, eksperttik tujyrymdamalaryn usyndy.
Transformasıa shenberinde, 2016 jyly ýnıversıtette Agrotehnologıalyq Hab quryldy. Onyń qyzmeti agroóndiris keshenine ınovasıalyq tehnologıalardy, startap-jobaldardy, ıdeıalardy tartýǵa, olardy óndiriske engizýge, sondaı-aq memleket-jekemenshik seriktestiginiń tetikterin iske asyryp, ýnıversıtettiń ózin-ózi qarjylandyrýyn jáne derbestigin qamtamasyz etýge arnalǵan. Sol arqyly jalpy respýblıkanyń aýyl sharýashylyǵy salasynyń básekege qabilettiligin arttyratyn bolady.
Qazirgi kezde Agrotehnologıalyq hab negizinde AQSH, Eýropa jáne Azıa memleketterindegi 36 ǵylymı ortalyqtarmen tyǵyz áriptestik baılanys ornatyp, álemniń 13 bedeldi joǵary oqý oryndarymen qos dıplomdyq bilim berý baǵdarlamasyn iske asyrýda.
Búginde agroqurylymdar óndiriste úlken jetistikke tek ǵylym arqyly jetýge bolatynyn jaqsy túsinýleri tıis. Osy maqsatta biz stýdentterimizdiń, magıstrantranttar men PhD doktorantarymyzdyń óndiris oryndarynda tájirıbeden ótý máselesine basa nazar aýdaryp, búgingi kúni oqý jospary men akademıalyq kúntizbeni qaıta qarap, bilim alýshynyń óndiristik tájirıbeden ótý merzimin 7 aıǵa deıin uzarttyq. Bul jerde aıtatyn bir másele, ýnıversıtette bilim alýshylar 2-kýrstan bastap agrobıznesti uıymdastyrý páni boıynsha ózderi shyqqan óńirlerdegi sharýashylyqtarda tájirıbeden ótip, bıznes-josparlaryn jasaý úshin, naqty málimetter jınap, daıyn jobalaryn komısıa aldynda qorǵaıdy. Stýdentterdiń oryndaıtyn barlyq dıplomdyq, magıstrlik jáne doktorlyq dısertasıalaryndabir bólimi zerttelip otyrǵan baǵyttyń ekonomıkalyq tıimdiligine, arnalýy tıis. Bul talaptar keleshekte mamandardyń tájirıbege beıimdelýin jáne agrarlyq naryqta suranysqa ıe bolýyn joǵarylatyp, kásibı biliktiligin arttyrýǵa yqpal etedi.
Ýnıversıtetimizdiń dińgegi sanalatyn Agrotehnologıalyq hab qyzmeti aıasynda búginde Kornel ýnıversıtetimen «Jergilikti almanyń perspektıvti sorttarynyń gendik qoryn zertteý», Kolýmbıanyń NASA ýnıversıtetimen, AQSH-tyń Mıchıgan shtaty ýnıversıtetimen «Klımattyq modeldeý arqyly dándi daqyldardyń ónimdiligin josparlaý», Malaızıanyń Pýtra ýnıversıteti mamandarymen «Halal ónimder óndirisi tehnologıasy», Fındlándıa ǵalymdarymen «Taǵam qaýipsizdigi jáne veterınarıa»máseleleri boıynsha birlesken jumystar júrgizilýde. Sonymen qatar, Amerıka, Qytaı, Reseı ǵalymdarymen birge «Zıankester men sortańdardy aldyn ala anyqtaý» boıynsha, «Geoskan» men NASA ǵalymdarymen «Agroónerkásip keshenindegi táýekelderdiń ortaq júıesin qurý» jobalary júzege asýda.
Mundaı aýqymdy jobalar elimizdegi ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda da júrgizilýde. Mysaly: «Nan ónimin shyǵarýǵa arnalǵan mıkroorganızmder túrleriniń jıyntyǵy», «Organıkalyq aýylsharýashylyq ónimderin óndirý», «Aral teńiziniń qurǵatylǵan jerinde fıtomelıoratıvtik ósimdikterdiń tehnologıasyn qalyptastyrý», «Arnaıy mal azyǵyn daıyndaýdyń otandyq reseptýrasyn jasap, óndiriske engizý», «Qoıdyń «Ordabasy» tuqymynyń ónimdiligi joǵary, ekologıalyq taza etin shyǵarý» t.b.
Aldaǵy ýaqytta QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń qoldanystaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń tıimdi jumys jasaýy úshin, salalarǵa baılanysty toptastyryp, qurylymdaryn qaıtadan qarastyryp, olardyń bazalarynda 10-12 salalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn qurý qajet. Óńirlik sıpattaǵy basqa ǵylymı ınstıtýttar tájirıbe sharýashylyqtarymen biriktirilip, qaıta qurylady da, mynadaı baǵytta jumys jasaıtyn bolady:
- otandyq ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardy komersıalandyrý;
- sheteldiktehnologıalardysynaýjánebeıimdeý;
- biregeıtuqymóndirý;
- ımporttyq jabdyqtar, tehnologıalar, asyl tuqymdy mal jáne tuqym sorttaryn, kóshet materıaldaryn sertıfıkattaý;
- magıstranttar men doktoranttardyń dısertasıalyq zertteý júrgizýine qatysý;
- stýdentterdiń bilim berý praktıkasynuıymdastyrý;
- aldyńǵyqatarly bilim taratý.
Memlekettik-jekemenshik áriptestik aıasynda ozyq sharýa qojalyqtarynyń bazasynda kem degende 160 bilim taratý ortalyqtaryn qurý (aýyldyq jerlerdiń sanyna baılanysty). Bul ortalyqtarda:
- «Fermer-fermerge» tálimgerlik ozyq tájirıbesi boıynsha damyǵan sharýshylyqtyń tájirıbesin berý;
- Agroónerkásip keshenin damytý boıynsha ózekti taqyryptar tóńireginde semınarlar ótkizý;
- Aýyl turǵyndary arasynda zańnama jáneme mlekettik baǵdarlamalar,sonyń ishinde, aýyl sharýashylyǵy kooperatıvteri týraly túsindirý jumystaryn júrgizý júzege asady.
Bilim taratý júıesi aýylsharýashylyq taýarlaryn óndirýshilerden memlekettik organdar, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, joǵary oqý oryndary men qoǵamdyq uıymdarǵa keri baılanys quraly bolmaq.
Aýylsharýashylyqkásipkerleriniń biliktiligin arttyrý úshin úsh birdeı Baǵdarlamany paıdalanýǵa múmkindik bar:
- «Nátıjeli jumyspen qamtý» Baǵdarlamasy - jańadan kásip bastaǵan fermerler men jeke qosalqy sharýashlyqtar, kooperatıvter úshin aýyl sharýashylyǵy bıznesiniń negizderin oqytý ( «Bastaý»);
- AÓK damytýdyń memlekettik baǵdarlamasy - qoldanystaǵy fermerlerge arnalǵan jáne ónimdiliikti arttyrýǵa baǵyttalǵan( «Demeý»);
- «Bıznestiń jol kartasy» – tájirıbeli fermerlerdiń marketıńtik saýattylyǵyn arttyrý, olardyń ishki jáne syrtqy naryqtarǵa qatysýyn keńeıtýge baǵyttalǵan baǵdarlama ( «Sheber»).
Semınarlardy uıymdastyrý jáne basqa da is-sharalarǵa sheteldik sarapshylar, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men joǵary oqý oryndarynyń jetekshi ǵalymdary, «Atameken» UKP aımaqtyq fılıaldary qatysatyn bolady.
Ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystar júrgizýge basymdylyq ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men joǵary oqý oryndaryna beriletin bolady. Jergilikti jaǵdaılarǵa baılanysty tehnologıalardy anyqtaý jáne onyń beıimdelýi maqsatynda jasalynǵan zertteýler nátıjesi tájirıbeli sharýashylyqtarǵa beriledi.
Qazaqstan ázirge jahandyq tehnologıalyq keńistikke kirýge tolyq daıyn emes, sebebi ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardy qarjylandyrý kólemi, ǴZI men tájirıbeli sharýashylyqtardyń ǵylymı áleýeti boıynsha álemdik tehnologıalyq tizbekke enbedi dese de bolady. Barlyq ǵylymı-zertetý ınstıtýttaryn sandyq júıege kóshirip, «Agroınnovasıalyq parkter» quryp, jańa formasıadaǵy jas ǵalymdardy daıyndaý úrdisin kúsheıtý kerek.
Qazirgi kezde kóptegen jańa ınovasıalyq jobalar óndiriste qoldaý tappaı keledi. Onyń sebebi: qarjylyq kedergiler, ekspertızanyń joqtyǵy, jobalardyń tehnologıalyq synaýdan ótpeýi, ǵalymdardyń ǵylymı-zertteý nátıjelerin óndiriske engizýge deıingi jaýapkershiliginiń bolmaýy jáne ınovasıalyq jobalardy yntalandyrý mehanızmderiniń jetildirilmeýi.
Kezdesý qorytyndysy boıynsha Memleket basshysy búgingi tańda zertteýshilik baǵytqa basymdyq berip otyrǵan Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń jumysyna oń baǵa berip, bilim sapasyn arttyrý, ony jańa halyqaralyq deńgeıge kóterý, jańa formasıadaǵy mamandar men ǵalymdardy daıyndaý, ǵylymı jobalardyń tıimdi nátıjesin óndiriske engizý, (komersıalandyrý) agroónerkásiptik kesheninde básekege qabiletti, eksportqa baǵyttalǵan aýyl sharýashylyq ónimderiniń kólemin ulǵaıtý, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý, jańa jumys oryndaryn ashý máseleleri boıynsha naqty tapsyrmalar berdi.
Aǵymdaǵy jyldyń qyrkúıek aıynda ýnıversıtet bazasynda QR Premer-Mınıstiniń orynbasary – QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń qatysýymen respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótedi. Konferensıa agroónerkásip keshenin damytýdyń Memlekettik baǵdarlamasyn júzege asyrý aıasynda agrarlyq ǵylym men bilimniń ózekti máselelerine arnalatyn bolady.
Tilektes ESPOLOV,
Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń rektory, UǴA vıse-prezıdenti, akademık
