Қазақстанда ерекше қажеттіліктері бар азаматтардың құқықтары мен өмір сапасын жақсарту – мемлекеттік саясаттың маңызды бағытына айналды. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің дерегінше, елде 732 мыңға жуық адам мүгедектікпен тіркелген. Бұл – халықтың шамамен 3,7 пайызы. Оның 15 пайызы балалар болса, 57 пайызы – еңбекке қабілетті, ал 27 пайызы – зейнет жасындағы азаматтар.
2015 жылы Қазақстан БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы конвенциясын ратификациялап, тең құқық пен мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге міндеттеме алды. Бұл Конвенцияда барлық салада – білім, еңбек, медициналық көмек, көлік, ақпаратқа қолжетімділік сияқты маңызды бағыттар қамтылған.
2023 жылы қабылданған «Әлеуметтік кодекс» әлеуметтік көмек жүйесін жаңартуға және автоматтандыруға бағытталды. Онда отбасының цифрлық картасы, мүгедектікті сырттай белгілеу, әлеуметтік қызметтер порталы сияқты жаңашылдықтар енгізілді. Бұл қадамдар көмекті проактивті етуге, қағазбастылықты азайтуға және жүйені жеңілдетуге бағытталған.
Инфрақұрылым мен қолжетімді орта қалыптасып үлгерді
Инфрақұрылым мәселесі – ерекше қажеттілігі бар азаматтардың күнделікті өміріндегі басты кедергілердің бірі. Қазақстанда қазіргі уақытта әлеуметтік маңызы бар нысандардың тек 45 пайызы ғана бейімделген. Салыстыру үшін айтатын болсақ, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының елдерінде бұл көрсеткіш 60-70 пайыз аралығында. Үкімет 2029 жылға дейін барлық нысандарды бейімдеуді мақсат етіп отыр.
Премьер-министр Олжас Бектенов 2024 жылғы Үкімет отырысында бұл мәселеге арнайы тоқталып, нысандардың техникалық бейімделуінен гөрі – сапалы бейімдеу мен нақты нәтиже талап етілетінін атап өтті. Бұл ретте Халыққа қызмет көрсету орталықтары, мектеп, аурухана, дәріхана сияқты нысандарға ерекше назар аударылуы тиіс.
Инфрақұрылым ғана емес, ақпараттық орта да бейімделуі керек. Осыған байланысты "Цифрлық инклюзия" бағдарламасы енгізіліп, көру және есту қабілеті бұзылған жандарға арналған ассистивті технологиялар әзірленуде.
Тұрғын үй және көлік инфрақұрылымы көңілден шыға ма?
Мүгедектігі бар адамдар үшін баспана – тек тұратын жер ғана емес, сонымен бірге қауіпсіз әрі бейімделген орта. Қазіргі таңда І және ІІ топтағы 56 мың мүгедектігі бар азамат пен 25 мыңға жуық ерекше бала тәрбиелеп отырған отбасы тұрғын үй кезегінде тұр.
Оларға мемлекет тұрғын үй сертификаттары мен жалға алынған баспанаға төлемдер ұсынады. Мәселен, 2022-2023 жылдары 700-ден астам отбасы тұрғын үй сертификатымен қамтамасыз етілсе, 9 955 отбасы жалдамалы тұрғын үй үшін субсидия алды.
2023 жылдан бастап мемлекет І топтағы мүгедектігі бар азаматтарға күтім жасайтын адамдарға да жәрдемақы тағайындады. Бұған дейін бұл төлем тек мүгедек бала тәрбиелеп отырған ата-аналарға ғана берілетін. Қазір күтушіге төленетін жәрдемақы көлемі – шамамен 65 мың теңге.
Еңбекпен қамту және инклюзивті экономика – игіліктің бастауы
Мүгедектігі бар азаматтардың әлеуметтік өмірге қатысуының басты шарты – еңбекке араласу. Қазіргі уақытта еңбекке қабілетті әрбір 4 мүгедектігі бар адамның тек 1-еуі ғана жұмыспен қамтылған. Бұл – өте төмен көрсеткіш.
Заң бойынша, әрбір мемлекеттік және жекеменшік мекеме қызметкерлердің 2-4 пайызын мүгедектігі бар жандардан алуы тиіс (квота жүйесі). Бірақ бұл талап көп жағдайда орындалмайды. Осыған байланысты 2023 жылдан бастап квота жүйесі ақпараттық бақылау жүйесімен автоматтандырылды.
Abilympics кәсіби шеберлік сайысы, қашықтан жұмыс істеу, IT-фриланс – ерекше жандарға жаңа мүмкіндіктер ашуда. Мемлекет 2024 жылдан бастап жалақының 50 пайызын субсидиялауды қолға алды. Бұл жұмыс берушілер үшін үлкен ынталандыру болып отыр.
Кей өңірлерде ерекше қажеттілігі бар адамдарға арналған шағын несиелер мен гранттар ұсынылуда. Бірақ бұл тәжірибе әлі де жүйелі емес. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бұл бағытты кеңейтуге ниетті.
Инклюзивті білім беру бәріне қолжетімді ме?
Инклюзивті білім беру – ерекше білім қажеттілігі бар балалардың жалпы орта мектептерде білім алуын қамтамасыз ету. Қазіргі уақытта елде 161 мыңнан астам бала ерекше білім қажеттілігімен тіркелген. Оның 95 497-сі – жалпы мектептерде, 38 мың шамасында – балабақшада, 3500-ден астамы – ЖОО-ларда білім алуда.
Үкімет 2030 жылға дейін мектептердің 80 пайызын инклюзивті етуге күш салмақ. Қазір бұл көрсеткіш – шамамен 20 пайыздың айналасында. Жаңа стандарт бойынша әр мектепте ресурстық кабинет, педагог-ассистент, психолог, логопед мамандары болуы тиіс. Алайда, маман тапшылығы осы шаруаның басты кедергісі болып тұр.
Ата-аналар тарапынан да түсінбеушілік кездеседі: кейбіреулері өз балаларын ерекше балалармен бір сыныпта оқытқысы келмейді. Осыған байланысты ақпараттық-түсіндіру жұмыстары, құқықтық сауат ашу және үкіметтік емес ұйымдармен серіктестік кеңейтіліп жатыр.
Құқық қорғаушы Вениамин Алаев мүгедектігі бар жандардың пандемия кезінде ерекше осал топқа айналғанын айтады. Оның айтуынша, көптеген адам карантин кезінде қажетті ем-дом мен оңалтудан тыс қалған. Бұған қоса, цифрлық жүйелерге қол жеткізе алмай, тіркеу немесе көмек алу мүмкіндігінен айырылған.
Instagram блогері Арман Борисов пен паралимпиада чемпионы Ардан Ғалымұлы ерекше жандардың қоғамда белсенді өмір сүруіне үлгі болып отыр. Олар өз тәжірибелерімен бөлісіп, көпшілікке ерекше жандарға аяушылық емес, тең мүмкіндік қажет екенін үнемі айтып келеді.
Мысалы, 2023 жылы қоғамдық көлікте аутизмі бар баланың басынан өткен оқиға қоғамның назарына ілікті. Бұл оқиға қоғамда инклюзия тақырыбының өзектілігін қайта көтерді.
Халықаралық тәжірибеден қандай үрдістерді алу керек?
БҰҰ Конвенциясын ратификациялаған мемлекеттер арасында Қазақстан көптеген елдерден кеш бастаса да, айтарлықтай ілгеріледі. Дегенмен, антидискриминациялық арнайы заң әлі қабылданған жоқ. Бұл мүгедектігі бар азаматтардың сот арқылы құқықтарын толық қорғауға мүмкіндік бермейді.
АҚШ, Канада, Швеция сияқты елдерде ерекше қажеттілігі бар азаматтарға жеке көмекші, арнайы бейімделген көлік, үйді бейімдеу гранттары, арнайы білім платформалары ұсынылады. Қазақстанда бұл қызметтер енді ғана жолға қойылып жатыр.
Италия мен Финляндия білім беру жүйесінде инклюзияны 1990 жылдары бастап кеткен. Онда арнайы мектептерден бас тартып, барлық баланы жалпы орта мектепке бейімдеу тәжірибесі енгізілген.
Қазақстанда инклюзивті қоғам құру жолында заңнамалық, цифрлық және инфрақұрылымдық негіз қалануда. Әлеуметтік кодекс, цифрлық карталар, оңалту қызметтері мен тұрғын үй көмегі – маңызды қадамдар. Бірақ:
Ауылдық жерде инфрақұрылым мен көлік әлі бейімделмеген;
Жұмысқа орналасудағы кедергілер мен стереотиптер жойыла қойған жоқ;
Инклюзивті білімге дайын мектептер мен мамандар жетіспейді.
Инклюзивті қоғам – тек заң мен бағдарлама емес, бұл – қоғамдық сана мен мәдениеттің көрсеткіші. Ерекше қажеттіліктері бар азаматтар – аяушылықтың емес, құрмет пен тең құқықтың иесі.
