تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ۋاحابشىلدىقتىڭ قازاقستانعا كەلگەنى بۇگىن ەمەس. زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنسەك، بۇگىندە ساۋد ارابياسىنىڭ ءدىني يدەولوگياسىنا اينالعان وسى ءبىر كەرەعار ءىلىم ورتا ازيا جەرىنە 1952-1982 جىلدار ارالىعىندا، ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىنىڭ (ورىس ءتىلدى دەرەكتەردە قىسقارتىلىپ، سادۋم دەپ بەرىلەدى) ءمۋفتيى بولعان زياۋيددين باباحانوۆتىڭ (1908–1982)  كەزىندە بەرىك ورنىعا باستاعان. بەلگىلى وسى سالا عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، باباحانوۆتىڭ ءاۋ باستان ۋاحابشىلدىق رۋحىندا قالىپتاسۋىنا  ونىڭ ۇستازى، تاشكەنتتىك ءدىندارلار اراسىندا «شامي داموللا» اتىمەن تانىمال سايد يبن مۋحامماد اش-شامياد-ديماشكيات-تارابلۋسي (1867–1932) اسەر ەتكەن. كايردەگى «ءال-ازحار» ءدىني وقۋ ورنىنان ءدارىس العان شامي داموللا حانافيتتىك-سوپىلىق داستۇرلەر تامىر جايعان فەرعانا القابى مەن سامارقاند قالاسىنداعى يسلام عۇلامالارى ۇستانعان ءدىني تارتىپتەردى تارك ەتكەن ارەكەتتەرىن باستايدى. اۋليەلەردى قۇرمەتتەۋگە قارسى شىققان ول قۇران مەن «ساحيح» («شىنشىل») حاديستەرگە عانا سۇيەنگەن بولىپ، «تازا يسلام» كونسەپسياسىن ناسيحاتتايدى. قاشقاردا ءدىن ۋاعىزداپ ءجۇرىپ، پەكين تۇرمەسىنە تۇسكەن ونى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كونسۋلى قىتايلاردان اتتاي قالاپ، بوساتىپ الىپ، ورتا ازياداعى جەرگىلىكتى عۇلامالاردىڭ يدەولوگيالىق قارسىلىعىن باسىپ-جانشۋعا پايدالانباق نيەتپەن، ارنايى تاشكەنتكە الدىرعان ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە، 1917 جىلى ورىس پاتشاسى ءىى نيكولاي تاقتان تايدىرىلادى. ەڭ قىزىعى، پاتشا پايدالانۋدى كوزدەگەن ءشامي داموللانى ەندىگى جەردە كەڭەستەر بيلىگى قولداي باستايدى. ول كەزدە كەڭەستەردىڭ يسلام ءسوسياليزمىن پايدالانۋ تۋرالى يدەيالارى كەلمەسكە كەتكەن ەدى. سوعان قاراعاندا، پاتشا بيلىگى مەن كەڭەستەردىڭ ورتالىق ازياداعى جەرگىلىكتى ءدىني ەليتانى تالقانداۋ ءۇشىن «سىرتقى كۇشتى» پايدالانۋ تۋرالى ۇستانىمى بىردەي بولعانعا ۇقسايدى. ال حالىقتى بىرىكتىرۋ قۋاتى مول ءداستۇرلى يسلامنىڭ كەڭەس ۇكىمەتى ءۇشىن باسەكەلەس كۇش رەتىندە قابىلدانعانى ءسوزسىز. ءسويتىپ 1943 جىلى سادۋم قۇرىلعاننان كەيىن، شامي داموللانىڭ يدەيالارى، ءىس جۇزىندە، وسى كەڭەستەردىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسقان. ەندىگى جەردە، كەڭەستىك مەملەكەتتىڭ اپپاراتتىق كۇشىمەن «جەرگىلىكتى»، «ۇلتتىق» يسلامدى قارالايتىن ماتەريالدار جاپپاي تاراتىلا باستايدى. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ءدىندى رەتتەۋ ءۇشىن قۇرىلعان كەڭەستىك قۇرىلىمداردىڭ باستى مۇراسى دا وسى دىني-فۋندامەنتاليستىك اعىمنىڭ، ياعني  «ۋاحابشىلدىقتىڭ» وڭىرگە تارالۋى بولدى.

شامي داموللادان العان تاربيەسى مەن 1947-1948 جىلدارى ساۋد ارابياسىندا العان بىلىمىنە سۇيەنگەن باباحانوۆ، سالافيلىك ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تاكياددين احماد يبن تايميانىڭ «تازا يسلامعا ورالۋ» ۇرانىن ورتا ازيا جەرىندە جۇزەگە اسىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالدى. باباحانوۆ باسقارعان سادۋم سوپىلىقتى دىنگە قوسىلعان جاساندى جاڭالىق، ياعني «بيدعات» دەپ تانىعان، اۋليەلەردىڭ مولالارىنا زيارات ەتۋ سياقتى ءدىني داستۇرلەردى يسلامعا جات قىلىقتار دەپ جاريالاعان ءپاتۋالاردى كوپتەپ شىعارادى. سادۋم ءپاتۋالارىنداعى «سالافيلىك» مازمۇندى ەرتە اڭعارعان جەرگىلىكتى ءدىن عالىمدارى سالافيلىك-ۋاحابشىلدىققا قارسى يدەولوگيالىق كۇرەس جۇرگىزدى. ونداي عالىمدار قازاقستاندا دا قىزمەت ەتتى. سولاردىڭ ءبىرى – ۇزاق ۋاقىت بويىنا سادۋم-نىڭ قازاقستانداعى قازيى (ۋاكىلەتتى وكىلى) قىزمەتىن (1952–1972) اتقارعان ءسادۋاقاس عىلماني ەدى. عىلماني يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى عۇلامالارىنىڭ ۋاحابشىلدىقتىڭ يدەولوگيالىق پلاتفورماسىن تەرىستەيتىن ەڭبەكتەرىن اۋداردى. ماسەلەن، عىلماني ءتارجىمالاعان حۋساين مۋحامماد ماحلۋفتىڭ «سافۋات-ۋل بايان ليماعاني-يل قۇران» («قۇران سوزدەرىنىڭ ماعىنالارىنا جاسالعان تازا اشىقتاما») اتتى ەڭبەكتە يمام تايميا پىكىرلەرىنىڭ قاتە ەكەنى تاپتىشتەپ تۇرىپ دالەلدەنەدى. قولجازبادا سالافيلەردىڭ قۇران كارىمنىڭ 53-سۇرەسىنىڭ 39-اياتىن تەرىس تۇسىندىرگەن ءتاپسىرىن سىنعا الادى. ءبىر قۇدايدان باسقانى مويىنداماۋعا شاقىراتىن ءسالافي-دىندارلار وسى اياتقا ارقاۋ بولعان «ادامنىڭ پايداسىنا ءوزىنىڭ قىلعان ەڭبەگى عانا قىزمەت ەتەدى» دەگەن ۇستانىمدى وزدەرىنشە تۇسىندىرەدى. اتالعان ەڭبەكتىڭ كىرىسپەسىندە: «جوعارىداعى اياتتى تارجىمالاپ-تاپسىرلەپ، اشىقتاپ، ويىن ءتۇيىپ، ۇكىم شىعارعان شايحۋل-يسلام احماد يبن تايميا:«ادام ءوزىنىڭ عانا ەڭبەگىمەن پايدالانادى، باسقانىڭ ەڭبەگىمەن ەمەس»، –دەيدى. ال ءبىزدىڭ شاريعاتىمىزدا باسقانىڭ ەڭبەگىن پايدالانۋ كىتاپ (قۇران)، سۇننەت (حاديس) جانە يجمامەن (عۇلامالاردىڭ پىكىر بىرلىگى) دالەلدەنىپ، بەكىتىلگەن. يبن تايميانىڭ كوزقاراسى بويىنشا، يلانعان ادام يجمانى جىرتقان – حاركيليجما بولادى، ياعني دۇرىس كوزقاراستان اۋىتقىپ اداسقان. يبن تايميانىڭ بۇل كوزقاراسى شاريعاتقا تەرىس ەكەنىن مۋفتي عۇلاما ناقتى دالەلدەرمەن باتىل قىلىپ، جوققا شىعارعان»، –دەلىنگەن. بۇدان سوڭ، س.عىلماني ماحلۋفتىڭ يبن-تايميانىڭ ۇستانىمىن جوققا شىعاراتىن 21 دالەلىن ءتىزىپ، كورسەتەدى. ونىڭ ىشىندە: «ەگەر ادام باسقا بىرەۋدىڭ ەڭبەگىنەن ەشقانداي پايدا الا المايتىن بولسا، پايعامبار س.ع.س. نەگە ۇممەتتەرىنە شاپاعات قىلادى؟ ولارعا توزاق وتىنان قۇتىلۋىنا كومەكتەسەدى؟ نەلىكتەن نامازدى جاماعاتپەن وقۋدىڭ ساۋابى جەكە وقىعاننان ارتىق بولادى؟» – دەگەن ۋاجدەردى كەلتىرەدى

سالافيلىك-ۋاحابشىلدىق يدەولوگيانىڭ يسلاممەن ەش ورتاقتىعى جوق ەكەنىن باسقا دا ءدىندارلار كورسەتەدى. سولاردىڭ ءبىرى – تۇركىمەن جۇرتىنان شىعىپ، يرانداعى يرفاناباد مەدرەسەسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ءابدۋراحمان احۋن تاڭلي تانا. بىزگەعۇلامانىڭ ولەڭ جولدارىمەن ورىلگەن وسيەت ناقىلدارى جەتتى.

ماقشار كۇنى ايان – ازاپ كەشەرى،

ءادىل حاقتىڭ قيىن بولار ەسەبى، –

ازعىنداردى «ۋاھھابشىلار» دەسەدى، –

حاباردار بول، ۋاھھابشىلار قولىنان،–

دەپ جىرلاعان احۋن وسى ءبىر تەرىس ءىلىمنىڭ شىعۋ تەگىن دە ءسوز ەتەدى:

ابدۋل ۋاھھاب ءناجديدى ەستىپ كوردىڭ بە؟ –

دۇرىس ونى وڭنان، سولدان تانىعان.

تۋدى ول لاعين ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز ون بىردە،

حاباردار بول، لاس، ناستىڭ حالىنان.

بۇعان دەيىن ءبىز ءسوز ەتكەن يبن تايميا دا ءابدۋراحمان احۋننىڭ نازارىنان تىس قالماعان:

بۇل، “ماقساتپەن” يبن تايميا ازدى دا،

يبن قاييم دامىتتى ونى باعزىدا.

ءناجدي لاعين تاراتتى ەلگە جازدى دا،

حاباردار بول، شايتانداردىڭ توبىنان.

ۋاحابشىلاردىڭ كەسىرلى يدەيالارىن احۋن بىلايشا اشكەرەلەيدى:

«قابىرلەردى ەتۋ كۇنا زيارات،

ءبىر اللادان باسقانى اتاۋ – قيانات.

راسۋل دە بولا المايدى تياناق». –

حاباردار بول! – سولاي دەيدى ول ىلاڭ.

ايتادى ولار: «تەك اللانى شاقىر، – دەپ، –

ايتپا ءنابي، ۋاليلەردىڭ اتىن، – دەپ. –

داۋرە، يسقات، ءپىدياعا حاقىڭ جوق!» –

حاباردار بول، بۇزىقتاردان مولىنان.

قۇرىدى، – دەر، كىسىلەردى داۋرە ەتكەن،

مۇسىلماندى جىككە ءبولىپ اۋرە ەتكەن.

قابىرلەردى بىت-شىت قىلدى!

جاۋ نەتكەن! –

حاباردار بول، شايتانداردان جولى قان (ادەبي اۋدارما)

باس-اياعى 17 شۋماق ولەڭدە عۇلاما ۋاحابشىلدىقتىڭ تاريحىن، ءدىني ۇستانىمدارى مەن ۋاجدەرىن سيپاتتاپ، تەرىستەگەن. احۋننىڭ بۇل ولەڭدى ءدىن جولىندا جۇرگەن باۋىرلارىن ۋاحابشىلدىقتىڭ شىرماۋىنا تۇسۋدەن ساقتاپ قالۋ نيەتىمەن شىعارعانىن بايقايمىز.

اقىن ۋاحابشىلاردى اشكەرەلەۋدە پايعامبارىمىزدان (س.ع.س) حازىرەتى ومار ارقىلى جەتكەن مىنا ءبىر ءحاديسىن دە ولەڭ جولىنا قوسادى. ءحاديستىڭ مامۇنى مىناداي: «پايعامبار س.ع.س. دۇعا قىلىپ وتىرىپ، «اللا، ءوز بەرەكەڭدى شامعا، يەمەنگە ەنگىزە كور!» – دەيدى. سوندا ساحابالاردىڭ ءبىرى تۇرىپ: «ۋا، راسۋلۋللا، ءناجدىنى قوسپادىڭىز»، – دەپ ەسكەرتەدى. پايعامبار س.ع.س. ەكىنشى مارتە دۇعاسىن تاعى دا: «اللا، ءوز بەرەكەڭدى شامعا، يەمەنگە ەنگىزە كور!» – دەپ جاسايدى. ساحابالار تاعى دا سۇرايدى: «ءناجدى قالىپ قويدى عوي»، – دەپ. سوندا پايعامبار س.ع.س.: «كۇمانىم بار، ول جاقتان ءزىلزالا، فيتنا (ازدىرۋ) شىعادى جانە شايتاننىڭ ءمۇيىزى شىعادى»، – دەپ جاۋاپ قايتارادى».كەڭ تارالعان وسى ءحاديستى ءابدۋراحمان احۋن بىلاي جىرلايدى:

“شايتان ءمۇيىزى شىعار، – دەگەن، ناجدىڭنەن،” –

راسۋل ءسوزىن ەستىمەگەن از، مۇلدەم.

بار مۇسىلمان، كۇرەس الگى ازعىنمەن،

حاباردار بول، ەرگەندەردەن سوڭىنان!

ءدىندى ىشتەن ىرىتكەن اعىم وكىلدەرىن وسى سياقتى وتكىر تۇردە سىناۋ ۋاقىت وتكەن سايىن كەڭ ەتەك جايا باستادى. مۇنىڭ سەبەبى دە ايقىن، ۋاحابشىلدىق يدەولوگيا جەرگىلىكتى ءدىني داستۇرلەرگە عانا ەمەس، سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر مەن مادەنيەتكە دە كەرى اسەرىن تيگىزدى. ۋاحابشىلار ءدىندى ءار ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ەتنومادەني، تاريحي، الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن بارلىق «جات»، «كىرمە» تۇسىنىكتەر مەن تاجىريبەلەردەن تازارتۋ جولىندا جويقىن كۇرەس جۇرگىزۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتىپ قويدى. ولار يسلامداعى بارلىق جاڭالىقتان باس تارتۋدى، اۋەلگى دوگمالارعا قايتا ورالۋدى، ونىڭ قاتاڭ تۇردە، دالمە-دال  ورىندالۋىن تالاپ ەتەدى.

سالافيلىك-ۋاحابشىلدىق يدەولوگياعا قارسى ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ جۇرگىزگەن ىستەرى ەرەكشە اتاپ ءوتۋدى قاجەت ەتەدى. ورتا ازياداعى ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ ۋاحابشىلارمەن كۇرەسى وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىنان باستاۋ الادى. ءبىر مۋفتياتقا قارايتىن ورتا ازياداعى مۇسىلمان قاۋىمىنا ىندەتە ەنىپ، ىرىتكى سالعان اعىمعا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەندەردىڭ ءبىرى – مۇحامەدجان حيندۋستاني. حانافيلىك ۇستانىمدارعا قارسى فەرعانا القابىندا پايدا بولعان جاڭا ءدىني كوسەمدەرگە العاش رەت «ۋاحابشىل» دەگەن اتاۋدى بەرگەن دە وسى حيندۋستاني بولعان. عۇلاما ءوز قارسىلاستارىنىڭ ساياسي تالاپتارىنىڭ، عۇرىپتىق جانە دوگماتتىق ۇستانىمدارىنىڭ ساۋديالىق ارابستانداعى ۋاحابشىلارعا ۇقسايتىنىن باستى نازارعا الدى. حيندۋستانيدىڭ ساۋديالىق ۋاحابشىلدىقپەن تانىستىعى ونىڭ 1929 جىلعى وسى ەلگە بارعان قاجىلىق ساپارىنان باستالعانعا ۇقسايدى. حيندۋستاني ۋاحابشىلاردى اشكەرەلەيتىن بىرنەشە ەڭبەكتەر جازىپ، فەرعانا القابىنداعى مۇسىلمانداردىڭ تەرىس اعىم اسەرىنەن جىك-جىككە ءبولىنۋىن توقتاتۋعا تىرىستى.

1989 جىلى حيندۋستاني قايتىس بولعاننان كەيىن بۇرىنعى مۋفتي مۇحامماد سادىق مۇحامماد ءجۇسىپ مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا تەرەڭدەپ بارا جاتقان جىكتەلۋدى توقتاتۋعا تالپىندى. الايدا 1991 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ءدىني باسقارمانىڭ عيماراتىندا وتكەن پىكىرتالاستا ۋاحابشىلدار مەن حانافيتتەردىڭ اراسىن ءبىتىستىرۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەستىگى ايقىن كورىندى.

كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن، باقىلاۋسىز قالعان توقىراۋ جىلدارى اراب ەلدەرىنە بارىپ ءدىني ءبىلىم العان جاستاردىڭ ىقپالىمەن قازاقستانعا دەندەپ ەنگەن سالافيلىك-ۋاحابشىلدىق يدەولوگيا 2000 جىلداردان كەيىن ەرەكشە كۇشەيە باستادى. جاڭا كەزەڭدەگى ءدىني فۋندامەنتاليزم يدەيالارىنىڭ، ۋاحابشىلدىقتىڭ ۇدەۋىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن زيالىلار باسپا ءسوز ارقىلى ءۇن قاتىپ، ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. نەگىزىنەن، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شىرماۋىندا ءجۇرىپ، يسلامنىڭ نەگىزدەرى، ۇستانىمدارى، دوگماتتارى تۇرماق، جالپى ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولى تۋرالى جارىتىمدى ءبىلىم الماعان قازاقستاندىق شىعارماشىل ينتەلليگەنسيا ۇزاق ۋاقىت بويىنا ەلدىڭ يسلامدانۋ پروسەسىنىڭ باعىت-باعدارىن ءدال پايىمداي الماي كەلدى. وسى كەزدەگى ءبىرلى-جارىمدى ماقالالار كوبىنە ساۋال تۇرىندە جازىلىپ، وندا اۆتورلاردىڭ ءوز قاۋىپ-كۇدىكتەرىنىڭ قانشالىقتى ورىندى ەكەنىنە ىشتەي سەنىمسىزدىگى سەزىلىپ تۇردى. (ءسوز ورايىنا قاراي ايتا كەتەيىك، باسىم كوپشىلىك زيالى قاۋىمنىڭ بۇل ءحالى بۇگىنگى كۇندە دە ونشا كوپ وزگەرە قويعان جوق.) تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا، اسىرەسە، 2000 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ءدىني-پالساپالىق تاقىرىپتا تۇشىمدى جاريالانىمدارىمەن تانىلعان «التىن وردا» اپتالىعى بۇل باعىتتا بەلسەندى پوزيسيا ۇستاندى. وسى تاۋەلسىز باسىلىمدا ءدىن تاقىرىبىندا قۇندى-قۇندى ماقالالار جاريالانىپ تۇراتىن. 2002 جىلدىڭ 25 قازانىندا «التىن وردادا» زاۋرەش ساماتتىڭ «ۇستانعانىمىز «تازا» يسلام با، الدە ارابتىڭ ءسالت-داستۇرى مە؟» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. مادەنيەتتانۋشىلار اراسىندا ەلەۋلى سەرپىلىس تۋعىزعان بۇل ماقالادا كوپتەن بەرى ايتىلۋى كۇتىلىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى ءدىنى قانداي دەگەن ساۋال ايقىن قويىلدى. ماقالا اۆتورى ءوزى قويعان ساۋالىنىڭ ورىندىلىعىنا دەگەن سەنىمسىزدىگىن: «(…) ءبىز ءۇشىن اتا-بابا ءدىنى – يسلام. سوندىقتان، مەن ءوزىمدى ۇلگىلى مۇسىلمان ايەلى ساناماسام دا، يسلام دىنىنە قاتىستى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ ءبارى مەنى قىزىقتىرادى… دەگەنمەن، مەن ءوزىمدى تولعاندىرعان كوپ ماسەلەلەردىڭ جاۋابىن تابا المادىم»، – دەپ تۇسىندىرەدى (التىن وردا 25.10.2002، 8-بەت). اۆتوردى تولعانتقان ساۋالداردىڭ دەنى ۋاحابشىلدىق سيپاتتارىنا قاتىستى. حات اۆتورى: «تازا يسلامدى» ۇستاناتىندار قازاق ءتىلى مەن سالت-داستۇرلەرىنە بوگدەلىكپەن قارايدى. مۇنداي مۇسىلماندارمەن ارالاسقان كەزدە تاعى ءبىر ۇنامايتىنى، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن باسى ارتىق سانايتىندىعى. مىسالى، شىلدەحانا، قايتىس بولعان ادامنىڭ جەتىسى، قىرقى، اس بەرۋ. جاس مۇسىلمان قىز ءبىر جولى كورشى اجەسىن جەرلەۋگە بارۋعا جينالعان ماماسىنا مۇنىڭ ءبارى جاسايتىن تۇگى بولماعاسىن، ويلاپ تابىلعان قازاقى اقىماقشىلىق ەكەنىن ايتىپ سالدى»، – دەپ جازادى. ز.سامات ءوز ماقالاسىندا باس مۋفتيگە قانداي ناقتى ەلدەر، قاي كەزدەن بەرى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە حانبال ماسحابىن ۇستانادى؟ بۇل اعىم بارلىق ارابتارعا ورتاق پا؟ ۋاحابشىلارمەن تاليباندار يدەولوگياسىن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ۋاحابشىلاردىڭ الەۋمەتتىك ادىلدىككە كوزقاراسى، ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولى، ۇلتتىق  مادەنيەتكە، تىلگە اسەرى ت.ب. قانداي؟» – دەگەن ساۋالدار قويادى. ز.ساماتتىڭ تەرەڭ تەولوگيالىق تارتىستىڭ تاقىرىبى بولارلىق سۇراقتارىنا مۋفتيات تا، باسقا دا جاۋاپ قايىرعان جوق.

مۇنداي دوگمالىققا قارسى ءۇن قاتىپ، پىكىر بىلدىرگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى از بولمادى. اسىرەسە، قوعامداعى قانداي وزگەرىستەرگە بولماسىن بەي-جاي قارامايتىن شىعارماشىل ورتادا ۋاحابشىلدىق ارەكەتتەر اشىق تالقىلاندى. ماسەلەن، بەلگىلى ايتىسكەر اقىن داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى وسىدان توعىز جىل بۇرىن مۇحامەدجان تازابەكوۆپەن بولعان ايتىسىندا ونىڭ تەرىس ءدىني ۇستانىمىنا قاتىستى ءوز پىكىرىن بۇكپەسىز جەتكىزگەن ەدى. سول كەزدە-اق «ەرەكشە» ءدىني ۋاعىزعا دەن قويىپ جۇرگەن مۇحامەدجاننىڭ ۇستانىمىن داۋلەتكەرەي بىلايشا سىنعا الادى:

حاق جولىن جاراتقاننىڭ ءسۇيىپ ءجۇرمىن،

بول ادام، پەندەلىكتەن بيىك جۇرگىن.

وتكەندە ورال بارىپ تەاتردا

شاريعات جايىندا جيىن قىلدىڭ،

استانادا مۋزاكادەميادا

زىكىر قىلعان جاستارعا تيىم قىلدىڭ.

يگىلىكتى ءىس قىلىپ ەل ارالاپ،

ارينە، جالپاق جۇرتتى ءسۇيىندىردىڭ.

ءبىراق تا قوجا احمەت بابامىزدىڭ

جولىن جوققا شىعارىپ قيىن قىلدىڭ

ونىڭ دۇرىس ەل ءارۋاققا باعىنباسىن،

باسقانى ءبىر اللاعا سيىندىردىڭ.

سەنەن باسقا بىلەتىن ءدىندارلار بار

نەگە سونشا اسىعىس ءتۇيىن قىلدىڭ،

ءدال وسىلاي شالاعاي شەشىمدەرمەن

مۇحامەدجان، بىزدەردى كۇيىندىردىڭ…

اركىم ءوز بەتتەرىنشە اڭگىمە ايتىپ،

ۇلتىمنىڭ ۋاقىتىن ۇتتىرماسىن!

قازاقتى قاي ۇشپاققا شىعارادى،

سالدەمەن ساندەگەندەر سىرت تۇلعاسىن؟!

يسلامدى قىرىق ءتۇرلى ۋاعىزداپ،

قاتىرىپ قويدىڭدار عوي جۇرتتىڭ باسىن!

داۋلەتكەرەيدىڭ بۇل سوزىنە مۇحامەدجاننىڭ جاۋابى تازا سالافيلىك سارىندا بولدى:

… ياساۋيگە مەن قارسى شىققامىن جوق،

جالعىز اللا بولعان سوڭ تابىنعانىم.

ياسساۋي دە پەندە عوي، ونى قايدام،

مەن ءوزىم ءبىر قۇدايدىڭ جولىندامىن.

وسى ايتىستا ۋاحابشىلىق ۇستانىمدار جايى العاش رەت ءسوز بولىپ، ول شىعارماشىل توپتىڭ بۇل ماسەلەنى قىزۋ تالقىلاۋىنا جول سالىپ بەردى.

وسىدان كەيىنگى جىلدارى ۋاحابشىلاردىڭ بەلسەندى جۇرگىزگەن ۇگىت-ناسيحاتتارى ءوز «جەمىسىن» بەرمەي قويمادى. باسپا ءسوز بەتتەرىندەدە قاجىلىققا بارىپ قايتقان كەيبىر مادەنيەت، ادەبيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ساپاردان العان اسەرىن بولىسكەن جازبالارىندا ۇلتتىق دۇنيەتانىمداعى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ «قاتە ەكەنىن» اشىق ءسوز قىلا باستادى. ماسەلە قابىرگە زيارات، اۋليەلى جەرلەر، كەسەنەلەرگە قاتىستى بولدى. قازاق دالاسىندا عاسىرلار تەزىنەن ءوتىپ قالىپتاسقان ءدىني-تانىمدىق ءۇردىس پەن حانافيلىك جانە سوپىلىق ۇعىمداردان حابارى از شىعارماشىل ينتەلليگەنسيا وكىلدەرى ەلدەگى ءدىني احۋالدى تەرەڭ تانىم تەزىنەن وتكىزبەي جاتىپ، مەككەدەگى جاعدايمەن سالىستىرا باستادى. يسلام ءدىنى تۋراسىندا ەداۋىر ءبىلىمى بار ازاماتتاردىڭ ءوزى اڭعارماعان ۋاحابشىلدىق ۇگىتتىڭ جاي-جاپسارىن ەش دايىندىعى، ومىرلىك تاجىريبەسى جوق جاستاردىڭ مۇلدە اجىراتا الماسى انىق ەدى. كەزىندە سول اراب ساحاراسىندا ساحابالاردىڭ، اۋليەلەردىڭ باسىنا جۇرت زيارات ەتەتىن مازارلار سالىنعانىن، 1805 جىلى ۋاحابشىلاردىڭ الدىمەن مەككەگە، كەيىنىرەك مەدينەگە شابۋىلى كەزىندە پايعامبار تۇرعان حۋجرا-ساعاداتتاعى بارلىق ءدىني كىتاپتار ورتەلىپ، تالان-تاراج بولعانىن، اقىرى بارلىق ساحابالار مەن اۋليەلەردىڭ قابىرلەرى بۇزىلىپ، جەرمەن-جەكسەن بولعانىن ءبىر بىلسە الدىڭعى بۋىن بىلەر ەدى-اۋ؟ مۇنىڭ ءوزى كەڭەستىك اتەيزمنىڭ ۇگىتىنەن سالافيلىك-ۋاحابشىلدىق ۇگىت-ناسيحاتقا بىردەن ۇرىنعان، ءداستۇرلى ءدىني-تانىمنان قۇر قالعان بۋىننىڭ كۇيىن بايقاتادى.

قازاق جەرىنە تونگەن قاۋىپكە دەر كەزىندە قارسىلىق قىلىپ، ۋاحابشىلدىقپەن  كۇرەستى تۇبەگەيلى قولعا العان – يسماتۋللا قاري مەن ونىڭ شاكىرتتەرى بولدى.

يسماتۋللا اقساقال – اۋعانستان جەرىندە تالىبتەردىڭ ويران سالىپ، بەيبىت ەلدى شىم-شىتىرىق سوعىس الاڭىنا اينالدىرىپ جىبەرگەنىن كوزبەن كورگەن ادام. ۋاحابيلىك يدەولوگيامەن ۋلانعان تالىبتەردىڭ، يسلامنىڭ ادامسۇيگىش قاسيەتتەرىن ۇمىت قالدىرعانىن بايقاعان ماقسىم، بۇل بالەنىڭ قازاق جەرىندە قايتالانۋىنان بارىنشا ساقتاندىردى. 1998 جىلدان باستاپ جۇرگىزگەن ۇگىت-ناسيحاتتارىندا يسماتۋللا قاري سىرتتان اعىلىپ كەلىپ جاتقان ءدىني اعىمدارعا ساقتىقپەن قاراۋعا، كەرىسىنشە، قازاقتىڭ وزىنەن شىققان اۋليە-عۇلامالاردىڭ مۇراسىن مەڭگەرۋگە شاقىردى. ول: «ءاي قارىنداس، باۋىرىم! قاسيەتتى توپىراقتا پيعىلى جات، ماقساتى كۇڭگىرت، ۋاعىزداۋشىلار قاپتاپ كەتتى…ءبىزدىڭ ءال-فارابي، ياساۋي، اباي، شاھكارىم، اقمىرزا داموللا يشان سياقتى، ءوز توپىراعىمىزدان وسىپ-ونگەن، حاقتىڭ ءىلىمىن تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزىپ كەتكەن بابالارىمىز بار»، – دەپ ۋاعىزدادى. يسماتۋللا قاريدىڭ شاكىرتتەرى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان كونفەرەنسيالار، كەزدەسۋلەر وتكىزدى. بۇل ۇگىت «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى اتقارعان ءار ءتۇرلى مادەني ءىس-شارالارىنىڭ اياسىندا جۇرگىزىلدى. كەيبىر وبلىستاردا ىشكى ساياسات وكىلدەرى مەن ۇقك ماماندارى قاريدىڭ شاكىرتتەرىن وزدەرى شاقىرتىپ، ۋاحابشىلدىق، ءدىني ەكسترەميزم ءقاۋپى جايىندا دارىستەر ۇيىمداستىردى، كىتاپتار شىعارىلدى. ول كىتاپتاردىڭ باسقا ءدىني ادەبيەتتەن باستى ەرەكشەلىگى – قۇران اياتتارى مەن پايعامبار سوزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى عۇلامالار (اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ابۋباكىر كەردەرى، قاشاعان، بالماعامبەت بالقىباي ۇلى جانە ت.ب.)  شىعارمالارىمەن قوسا ورىلۋىندە بولدى.

يسماتۋللا قاري شاكىرتتەرىنىڭ ۋاحابشىلدىقتى تەرىستەگەن، ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا ۇگىتتەگەن باستاماسى رەسمي ءدىندارلار تاراپىنان تەك تەرىس باعالاندى دەۋ دە جاڭساق پىكىر. سوپىلىقتىڭ رۋحاني الەۋەتىن، ونىڭ تازا حانافي ماسحابى اياسىنداعى ءىلىم ەكەندىگىن تەرەڭ تۇسىنگەن قمدب شەڭبەرىندەگى ءبىرقاتار ءدىني قايراتكەرلەر، سوپىلار مەن ءمۇفتياتتىڭ بىرلەسۋى – اراب ەلدەرىنىڭ كولەمدى قارجىسىنىڭ كومەگىمەن لاپ قويعان ۋاحابيلىك توپاننان قورعانۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى ەكەنىن اڭعاردى. بۇعان مۋفتيات پەن سوپىلاردىڭ جەرگىلىكتى مەشىتتەردە بىرلەسىپ وتكىزگەن «ماۋلىتتەرى» (پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) تۋعان كۇنىن مەرەكەلەۋ شاراسى) دالەل. ءمۇفتياتتىڭ ءبىرقاتار شارالارىنا يسماتۋللا قاري شاكىرتتەرىنەن قۇرالعان «ياساۋي» ۆوكالدى توبى شاقىرىلىپ  ءجۇردى. وكىنىشكە وراي، ەل بولاشاعى ءۇشىن اسا پايدالى بۇل ارىپتەستىك ۇزاققا سوزىلمادى. ءمۇفتيات قۇرامىنداعى سالافيلەردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋى جانە باس مۋفتي مەن يسماتۋللانى ارازداستىرۋشى كۇشتەردىڭ ارەكەتى «جەمىسسىز» كەتپەدى. بىرتە-بىرتە باس ءمۇفتيدىڭ «سوپىلار – ءدىني ءداستۇردى جالعاستىرۋشىلار» دەپ جاريا ەتكەن ۇستانىمى وزگەرىسكە ۇشىراي باستادى. كەيبىر مولدالار «سوپىلار» اتاۋىن «زىكىرشىلەر»، «يسماتۋللاشىلار» دەگەن ايدارمەن الماستىرۋدى ۇسىندى. وسىلايشا،  يسماتۋللا ءقاريدىڭ ءدىني پراكتيكاسىن ياساۋي ىلىمىنەن، سوپىلىقتان اجىراتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلىس بايقالدى. مۇنىڭ ارتى ءمۇفتياتتىڭ سوپىلارعا قارسى ءپاتۋا شىعارۋىنا اكەلدى. بۇل وزگەرىستەردىڭ سەبەبى دە سالافيلەردىڭ ايلا-شارعىسىندا جاتتى. اشىق يدەولوگيالىق كۇرەستە سوپىلاردان جەڭىلىس تابا بەرگەن سالافيلىك كوسەمدەر ءوز قارسىلاستارىن تۇقىرتۋ ءۇشىن رەسمي قۇرىلىمداردى ولارعا قارسى ايداپ سالۋعا كوشتى. مۇنىڭ ارتى ءقازىر ءبىز باقىلاپ وتىرعان جاعدايعا اكەلدى. يسماتۋللا قاري مەن ونىڭ بىرنەشە شاكىرتى تۇتقىندالدى. سوپىلىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتى توقتاتىلدى. كۇشتەۋ قۇرىلىمدارىن سوپىلىققا قارسى ايداپ سالۋشىلاردىڭ شىن نيەتى ەلدەگى ءداستۇرشىل كۇشتەرگە، حانافيلىك پلاتفورماعا سوققى بەرۋ ەكەنى ەسكەرىلمەدى. ۋاقىت وتە، زيالى قاۋىم توپ-توپ بولىپ، ۋاحابيلىك قاتەرگە قاتىستى ءوز الاڭدارىن ەلباسىعا ارنالعان اشىق حاتتارىندا (قاراعاندى، وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا) بىلدىرە باستادى. ەلباسىعا جولدانىپ، باسپاسوزدە جاريالانعان تاعى ءبىر اشىق حاتتاردا يسماتۋللا ماقسىم مەن ونىڭ شاكىرتتەرىن قۋعىنداۋدىڭ قاتە ەكەنى اشىق كورسەتىلدى.

وسىلايشا، وسى قازىرگى ۋاقىتتا ءدىني ارەنادا قۇرامىندا سالافيلىكتىڭ دە وكىلدەرى بار مۋفتيات پەن سالاف-ۋاحابشىلاردىڭ جەكە توبى عانا قالدى. ونىڭ ارتى اقتوبە، شۇبارشي، كەڭقياق، استانا، بالقاش، اتىراۋ وقيعالارىنا سوقتىردى. اشىق قارۋلى قاقتىعىس جاعدايىندا ءبىرقاتار قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرى مەن ۋاحابشىلاردىڭ قۇربان بولۋى ولارمەن كۇرەستى باسقا ساپاعا اۋىستىردى. ەندىگى جەردە سالافيلىك-ۋاحابيلىك كۇشتەرمەن كۇرەسكە جاڭا تۇلعالار (ساياساتتانۋشىلار، دەپۋتاتتار، كەيبىر ءدىن عالىمدارى) شىقتى. ءبىراق ول كۇرەس شاشىراڭقى، ەكىۇداي كۇيدە جۇرگىزىلۋدە. ەڭ باستىسى، سالافيلىك ءىلىمنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزدەرىنە سوققى بەرىلىپ جاتقان جوق. ماسەلەنىڭ سەبەبى، قاتەردىڭ وزەگى نازاردان تىس قالىپ، تەك سالدارمەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ۋاقىتقا دەيىن ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسىندە كۇشتەۋ قۇرىلىمدارىن ءوز يدەيالىق قارسىلاستارىنا ايلاكەرلىكپەن باعىتتاي العان ۋاحابيلىك لوببي السىرەگەنىن بايقاتتى. ەلدەگى ءدىني سيپاتتاعى قاقتىعىستاردىڭ ورشۋىنە بىردەن-بىر سەبەپكەر كۇش ءسالافيزمنىڭ ءوزى ەكەنى اشكەرە بولدى. وسىدان كەيىن بۇعان دەيىن كونبىس ءرولىن شەبەر ويناپ كەلگەن ۋاحابيلىك كۇشتەر ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ جولىندا اشىق شابۋىلعا شىعىپ وتىر.

پارلامەنت ماجىلىسىندە «ءدىني قىزمەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» جاڭا زاڭ تالقىسى كەزىندەگى دەپۋتات بەكبولات تىلەۋحان مەن ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى ءتوراعاسى قايرات لاما ءشارىپتىڭ جەكپە-جەگى ءبىراز جايدىڭ بەتىن اشتى. ب ا ق وكىلدەرىنىڭ الدىندا اگەنتتىك باسشىسى: «ناماز ماسەلەسىن ءبىز حانافي ماسحابى بويىنشا تۇسىندىرەمىز. دەپۋتات ب.تىلەۋحان باسقا كوزقاراستا… سول سەبەپتەن دە ءبىز دەپۋتات ب.تىلەۋحاننىڭ تۇسىنىگىن ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءداستۇرى مەن سالتىنا سايكەس كەلەدى دەپ سانامايمىز» – دەپ مالىمدەدى. (تەنگرينيۋس اگەنتتىگى، «31 ارنا»، ت.ب.) وسىلايشا، بيلىك تارماقتارىنا يسلام ماسەلەسى بويىنشا حانافيلىك ۇستانىمنان بولەك «باسقا كوزقاراستىڭ» ەنىپ كەتكەنى مويىندالىپ وتىر. ول قانداي كوزقاراس؟ دىنگە جاۋاپتى مەكەمە باسشىسى، كاسىبي ديپلومات قايرات لاما ءشارىپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي وتىرعان «باسقا كوزقاراستاعىلار» جايى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا اينالىپ-اق تۇر.

تەك ءدىني ماسەلەدە عانا بەلسەندى ءقايسىبىر قوعامدىق ۇيىمدار جەتەكشىلەرى اگەنتتىك ءتوراعاسىنىڭ وتستاۆكاسىن تالاپ ەتسە، كەيبىر سايتتار مەن جەكەلەگەن جۋرناليستەر «نامازحانا» جانە «حيجاب» تاقىرىبىن اشىق ساياسيلاندىرۋعا كوشتى. جاڭا زاڭعا قارسى شىعۋشىلار ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي «الەۋمەتتىك تولقۋ» ءقاۋپى تۋرالى ەسكەرتىپ جاتىر. بۇل ارەكەتتىڭ استارىنان مەملەكەتتى بوپسالاۋ پيعىلى قىلاڭ بەرەتىندەي. سالافيلىك اعىم جاقتاستارى وسى ماسەلەلەردى ۋشىقتىرۋ ارقىلى قوعام الاڭىن تۋعىزۋدى كوكسەۋدە. سوڭعى وقيعالار تىزبەسى ولاردىڭ ەشتەڭەدەن تايىنبايتىندىعىن كورسەتىپ بەردى. وسى سەبەپتەن دە جوعارىدا باياندالعان قازاقى ءدىني تانىمنىڭ سالافيلىككە (ۋاحابيلىككە) قارسى كۇرەسىنىڭ تاريحي تاجىريبەسى مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوز كەلبەتىن ساقتاۋ جولىنداعى باستامالارىنا تابان تىرەر تاعىلىم دەۋگە بولادى.

تورەعالي جۇماتاي