[caption id="attachment_12701" align="alignleft" width="229"]
نۇرجان قۋانتاي ۇلى[/caption]
الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى كوممۋنيستىك قىزىل رەجيمنىڭ ىزعارلى سەڭىن قاقىراتىپ سوگۋگە ءدۇمپۋ بەرگەنى ايداي الەمگە انىق. ءبىراق وسى وقيعانىڭ ءمانى، شىندىعى تۋرالى تاريحشىلارىمىز ءالى دە ارحيۆ دەرەكتەرىمەن تۇجىرىمداپ، تۇبەگەيلى باعا بەرە العان جوق. مۇندايدا، قاي زاماندا دا بولسىن، جاسقانشاق تاريحشىلاردان گورى، ۇشقىر سەزىم يەسى ادەبيەتشىلەرىمىز الدىمەن ساڭقىلداپ ءۇن قاتىپ، حالىقتى ادىلەت نارىمەن سۋسىنداتىپ، كوپ نارسەگە كوزىن اشىپ جاتادى. جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى اقيقاتتى اقىندارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز الدىمەن ەلگە ەستىرتىپ، ءوزىنىڭ قالامگەرلىك پارىزىن حال-قادەرىنشە ورىندادى.
وسى تاقىرىپتا اعا بۋىن جازۋشى ب.تىلەگەنوۆتىڭ «سەكسەن التىنشى جىل»، ساقا قالامگەر ت.ساۋكەتايدىڭ «ايقاراڭعىسى» سەكىلدى روماندارى كەشەگى كۇنى وتكەن تاريحتى كوركەمدىك بوياۋمەن جەدەل يگەرۋدىڭ وزىندىك ۇلگىسىن تانىتتى. ب.تىلەگەنوۆتىڭ شىعارماسىندا دەرەكتىك سارىن، ساياسي وقيعالار كەزىندەگى بيۋروكراتتىق سىرەسكەن جۇيەنىڭ استىرتىن ويىنى، شەنەۋنىكتەردىڭ توڭمويىن ايار مىنەز-قۇلقى نانىمدى سيپاتتالسا، ت.ساۋكەتايەۆتىڭ رومانىندا شىتىرمان وزگەرىستەر كەزەڭىندەگى ادام جانىنىڭ قۇبىلىسى، ۇلت ار-نامىسىنىڭ بەبەۋلەگەن جانايقايى، بەيۋاز جانداردىڭ سەنىمىنىڭ شىلپارا كۇيرەۋى، ادالدىق پەن ساتقىندىق تارازىعا تارتىلادى. جازۋشى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان كەيىپكەرىنىڭ جان ءدىرىلىن قالتقىسىز قوپارىپ، اقتارىپ جازۋى قولتاڭباسىنداعى وزگەشە لەپتى تانىتادى. «ايقاراڭعىسى» رومانى قازاقتىڭ ساياسي-قوعامدىق، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءومىر-بولمىسىنىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىنىڭ جۇگىن ارقالاعان كەسەك دۇنيە دەۋگە ابدەن بولادى.
ن.قۋانتاي ۇلى جەلتوقسان وقيعاسىنا ەشقانداي ماقساتسىز، تەك قانا جاستىققا ءتان قىزىعۋشىلىقپەن وقىستان ارالاسىپ كەتىپ، جەتى جىلعا جازاتايىم سوتتالىپ، «ۇلتشىل» دەگەن ايدار تاعىلعان بوزبالا حاقاننىڭ كوزىمەن قازاقتىڭ ەلدىك ءومىرىن قۇرساعان توڭ ەرىسە دە، جادىراپ كوكتەمى شىعا الماي تۇرعان قاراوزەك شاقتى سۋرەتتەيدى. مۇندا ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانعانى تۋرالى پافوس، ازاتتىق تۋرالى داۋرىقپا سەزىم، الاڭداعى جاستاردىڭ اتوي سالعان ۇراندارى تۋرالى لەپىرمە سوزدەر مۇلدە جوق.
ادەبيەتكە 1990 جىلدارى كەلگەن جاڭا بۋىن اراسىنان رومان جانرىمەن ءسوز ونەرىنىڭ تابالدىرىعىن باتىل اتتاعان، سونىڭ ىشىندە قايشىلىعى مول جەلتوقسان وقيعاسىنا كوركەمدىك تۇرعىدان ءۇڭىلىپ، ساۋلە تۇسىرگەن جازۋشىنىڭ ءبىرى – ن.قۋانتاي ۇلى. ن.قۋانتاي ۇلىنىڭ «قاراوزەك» رومانى اتاپ وتكەن ەكى تۋىندىدان ەلەۋلى وزگەشەلىككە يە. مۇندا باس كەيىپكەر حاقنازار ارقىلى 1986 جىلدان تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتا تەڭگە ومىرگە كەلىپ، قازاق قوعامى نارىقتىق دەپ اتالاتىن جاڭا بازارلىق جۇيەگە وتكەن الاساپىران تۇستاعى ەلىمىزدىڭ ومىرىندە ورىن العان جايتتار شىنايىلىقپەن سۋرەتتەلەدى. الدىڭعى ەكى اعاسىنا قاراعاندا ن.قۋانتاي ۇلى باسقاشا جولدى تاڭداعانى اڭدالادى. ن.قۋانتاي ۇلى جەلتوقسان وقيعاسىنا ەشقانداي ماقساتسىز، تەك قانا جاستىققا ءتان قىزىعۋشىلىقپەن وقىستان ارالاسىپ كەتىپ، جەتى جىلعا جازاتايىم سوتتالىپ، «ۇلتشىل» دەگەن ايدار تاعىلعان بوزبالا حاقاننىڭ كوزىمەن قازاقتىڭ ەلدىك ءومىرىن قۇرساعان توڭ ەرىسە دە، جادىراپ كوكتەمى شىعا الماي تۇرعان قاراوزەك شاقتى سۋرەتتەيدى. مۇندا ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانعانى تۋرالى پافوس، ازاتتىق تۋرالى داۋرىقپا سەزىم، الاڭداعى جاستاردىڭ اتوي سالعان ۇراندارى تۋرالى لەپىرمە سوزدەر مۇلدە جوق. ءتىپتى وسى وقيعاعا تۇرتكى بولعان قونايەۆ پەن كولبيننىڭ ءاتى-جونى دە شىعارمادا اتالمايدى. سەبەبى، ن.قۋانتاي ۇلى جەلبۋاز ۇراندار ەمەس، ناعىز قاراپايىم ومىر-تىرشىلىكتىڭ قايناعان يىرىمىنە تەرەڭدەپ كىرە وتىرىپ، سابىرلى پروزا ارقىلى باس كەيىپكەر حاقنازاردىڭ تانىمىنىڭ ءوسۋ ديالەكتيكاسىمەن ساباقتاستىرىپ، وتپەلى قوعامىمىزدىڭ بوياماسىز پورترەتىن جاساۋدى قولعا الىپ، ايتارلىقتاي تابىسقا دا جەتكەن.
روماندا ەكى كەزەڭ سۋرەتتەلەدى: الدىمەن حاقنازاردىڭ جەتىجىلدىق تۇرمە ءومىرى، ودان كەيىن ازاتتىققا شىققان سوڭ قارا بازاردا ءناپاقا ءۇشىن ساندالعان كۇندەرى. حاقنازار وزىمەن بىرگە سوتتالعان جەلتوقسانشى الدوڭعارعا بازاردا كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالادى، ول اعاسى بوبەكارباسى كولياسكاعا شەمىشكە تيەپ اپ، ەلگە ساۋدالاپ، ءناپاقا تاۋىپ جۇرەدى. مىنە، باجايلاپ قاراساڭىز، تۇرمەدەگى حاقنازار تەرگەۋشىلەر مەن اباقتىداعى سۇراعاندارعا جەلتوقسان تۋرالى بىلگەنىن تام-تۇمداپ ايتىپ بەرۋمەن شەكتەلەتىن. ال بەيبىت ومىردە وسى الدوڭعارعا عانا كەزدەسكەندە ءوزىن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ كۋاگەرى رەتىندە ءبىر مەزەت قانا سەزىنەدى. ول اقىرى الدوڭعاردىڭ ايەلىنە قارا بازارداعى قىتايلاردان تاۋار الىپ بەرەم دەپ ءجۇرىپ، قىسىقكوز جاتجۇرتتىق بيزنەسمەننىڭ پىشاعىنان قازا تابادى. وعان سەبەپ، حاقنازاردى جالعان دوللار بەرىپ، كلاستاس دوسى ەرنار بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن سول قىتايلىقتى الداۋعا ماجبۇرلەگەن بولاتىن. وسىلايشا رومان تراگەديامەن اياقتالادى. نەگە بۇلاي بولدى؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن وقىرماننىڭ ءوزى تابۋعا جازۋشى اشىق قالدىرعان سەكىلدى.
[caption id="attachment_12704" align="alignright" width="307"]
نۇرجان قۋانتاي ۇلىنىڭ جاڭا كىتابى[/caption]
ءيا، حاقنازار – ءبىزدىڭ زامانداسىمىز. ول – سحي-عا كەلىپ وقۋعا تۇسكەن، اۋىلدا وسكەن ادال جىگىتتەردىڭ ءبىرى. بوزبالاعا ءتان قىزىعۋشىلىقپەن الاڭعا شىعىپ، ونداعى قازاق قىزدارىنىڭ شاشىن جۇلعان اسكەريلەردى كورىپ، تاياق جەگەن بويجەتكەندەردى اراشالاعالى العا ۇمتىلىپ، اقىرى جازىقسىز سوتتالادى. ونىڭ جەلتوقسان وقيعاسىندا بار كورگەنى نەبارى وسى ون بەس مينۋتقا قانا سياتىن وقيعا دەۋگە بولادى. ءبىراق وعان جابىلعان ۇلتشىل، دەكابريست، انتيسوۆەتشىل سەكىلدى جالاقور – نەبىر اتاقتار ناردىڭ بەلىن قايىستىراتىن قاسىرەتتى ازاپ. ادامنىڭ باسىنا سىيمايتىن جالعاندىق، ون بەس مينۋت ەمەس، ون عاسىرعا جۇك بولاتىن اۋىر ۇكىم، تەجەۋسىز ايىپ. نەبارى وقيعاعا كۋاگەر بولعان بالاڭ جىگىت حاقنازاردىڭ بۇعاناسى قاتپاي جاتىپ سوۆەتتىك قاتال رەجيمدى تۇرمەگە قامالۋى، قاراڭعى اباقتىنىڭ اۋىر ەسىگىن اتتاۋى – ءبىر قيامەت قايىم. جازىقسىزدان جازىقسىز وسىلايشا جاس ءومىرى اباقتىدا شەرمەن ءوتىپ، بوستاندىققا شىققان سوڭ دا «مەن باتىرمىن!» دەپ كەۋدە قاعىپ، بىرەۋگە ءبىر اۋىز ءتىس جارماي، شىن مانىسىندە ساياسي تۇرعىدان اقتالعانىمەن، سول قاندى وقيعاعا قاتىسقانىن حالقىنا بورىش ەتىپ باعالاماي ءۇنسىز جۇرگەن تالاي بوزداقتار مەن اڭعال مىنەز ادال جاندار، تاسادا جۇرگەن سابازدار قازاق حالقىندا راسىمەن كوپ بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى، بۇگىندەرى «جەلتوقسانشىمىز» دەپ ەلدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن جانداردىڭ سانى دا از. سونىمەن بىرگە جەلتوقسان وقيعاسىنا كۋاگەر بولىپ قاتىسقان جانداردىڭ ەشقاشان دا سول الاقۇيىن وقيعا تۋرالى ايتۋدى لايىق كورمەيتىنىن ءوز باسىم تالاي مارتە كورگەنمىن. جەلتوقسان تۋرالى كەزدەسۋلەر جاساپ، كۋاگەرلەرگە ەستەلىك ايتۋعا ءسوز بەرگەندە تالاي اپايلار مەن اعايلارىمىز سويلەي الماي، قىستىعىپ، كوزىنە جاس الىپ، جان دۇنيەسىندەگى جاراقات ۋداي اشىتاتىنىن تالاي كەزدەستىردىك. ال جازۋشى ن.قۋانتاي ۇلىنىڭ «قاراوزەك» رومانىن كەشەگى جەلتوقساندا ار-نامىسىن بيىك ساقتاپ، بوستاندىققا شىققان سوڭ دا ءوز ەلىنە ول تۋرالى قىڭق ەتىپ ايتپاي، پەرزەنتتىك بورىشىن بۇلداماي، ءۇنسىز ءوتىپ جاتقان قاراپايىم ەرلەرگە تۇرعىزعان ەسكەرتكىش دەۋگە بولادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توقسانىنشى جىلعى ۇرپاقتاردىڭ اسقاق ارمانى كۇيرەپ، وكىنىشتى كەپكە ءتۇسىپ، «الدانعان ۇرپاق» ەكەنىن جازۋشى وسىلايشا اياۋسىز اشكەرەلەيدى. ادامدى الداۋ، «سارتتاندا استىق» دەگەن سىپىرا ساۋداگەرلىك، سىعان-زادا «تىرشىلىك»، اشكوزدىلىك پەن الاياقتىق، رەكەت پەن سەكتانتتىق، بەزبۇيرەكتىك پەن داڭعازا جارناماشىلدىق، مىنە، مۇنىڭ ءبارى توقسانىنشى جىلى پايدا بولعان قوعامنىڭ شىنايى الپەتى، سيقى!
روماندا حاقنازاردى بيزنەسمەن دوسى ەرنار الداپ-ارباپ، كەلەڭسىز وقيعالارعا يتەرمەلەپ جۇرەدى. اقىرى سول دوسىنىڭ الاياقتىعىنان ول جاتجۇرتتىق قورتىق ساۋداگەردىڭ قولىنان مەرت بولادى. حاقنازاردىڭ ارالاسىپ جۇرگەن دوس-جاران قىزدارىنىڭ ىشىندە توقسانىنشى جىلدارى «كريشنا» بولىپ كەتكەن قىزدار دا كەزدەسەدى. كەشەگى كۇنى وسىنداي ارۋلاردىڭ قارا شاشىن جۇلعىزباۋ ءۇشىن قۇربان بولعان حاقنازار ولارعا بەيبىت زاماندا «قوي» دەگەنمەن ۋاجگە كوندىرە المايدى، ولار مۇنىسىن «دەموكراتيا» دەپ تۇسىندىرەدى. وسىلايشا قوعامدىق جۇيە الماسقان تۇستا حالىق كۇلدىبادام كۇي كەشىپ، ادامدار ءبىرىن-بىرى الداپ ءومىر سۇرۋگە يكەمدەلگەنىن شىعارمادا سان ءتۇرلى وقيعالار ارقىلى بايان ەتەدى. قاراوزەك شاقتا ابجىلدىكپەن «بەيىمدەلىپ» تابىسقا جەتكەندەرىنىڭ ۇرانىنىڭ ءتۇرى – «اقىلدى بولساڭ، بايىماي قايدا قالدىڭ!» دەگەن باتىستىق «قۇندىلىق». ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توقسانىنشى جىلعى ۇرپاقتاردىڭ اسقاق ارمانى كۇيرەپ، وكىنىشتى كەپكە ءتۇسىپ، «الدانعان ۇرپاق» ەكەنىن جازۋشى وسىلايشا اياۋسىز اشكەرەلەيدى. ادامدى الداۋ، «سارتتاندا استىق» دەگەن سىپىرا ساۋداگەرلىك، سىعان-زادا «تىرشىلىك»، اشكوزدىلىك پەن الاياقتىق، رەكەت پەن سەكتانتتىق، بەزبۇيرەكتىك پەن داڭعازا جارناماشىلدىق، مىنە، مۇنىڭ ءبارى توقسانىنشى جىلى پايدا بولعان قوعامنىڭ شىنايى الپەتى، سيقى! ال حاقنازار سەكىلدى ەردىڭ، ادالدىقتان باسقانى بىلمەيتىن قاراپايىم ازاماتتىڭ ءومىرى قازامەن اياقتالۋى دا شىندىق پەن ادىلەتتىڭ مۇنداي «قاراوزەك» قوعامعا قاجەتى جوق بولعانىن، ءتىپتى ورىن دا تاپپايتىنىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي. ارينە، جازۋشى بۇلاي بولا بەرەتىن بولسا، قوعامدىق ومىرىمىزگە جەگى قۇرتتاي ەنگەن جالعاندىق ۇلتىمىزدى سورعا باستايتىنىن وقىرمانعا دابىل قاعىپ ەسكەرتىپ، الاشتىڭ بولاشاعى داۋرىقپا ۇران ەمەس، كىسىلىك پەن مەيىرىمنىڭ جىلى شۋاعىندا ەكەنىن مەڭزەيدى.
جازۋشى ن.قۋانتاي ۇلىنىڭ «باتەڭكە»، «ابىلاي» دەگەن اڭگىمەلەرىندە دە ادامگەرشىلىك پەن كىساپىرلىك، ار-ۇجدان مەن نەمكەتتىلىك، ۋادە مەن ىس-ارەكەت تارتىسى شىنشىلدىقپەن سۋرەتتەلەدى. «باتەڭكە» ارقىلى ادامنىڭ ادامعا جىلىلىعى كەرەك ەكەنىن ۇران ەتكەن جازۋشى «قاراوزەكتە» دە كەشىككەنمەن كوكتەمنىڭ كەلمەي قويمايتىنىن تۇسپالداپ، بۇل دۇنيەدە الاش بالاسىنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىمى عانا باياندى، باسقاسى وتكىنشى ەكەنىن كوركەمدىكپەن مۇسىندەيدى.
ماعجاننىڭ «باتىر بايانىندا» ايتىلاتىن قاندىوزەك، ش.ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەتىندەگى» «سارىوزەك» ۇعىمدارى مەكەن مەن مەزگىلدىڭ سىرلى توعىسىن اڭداتاتىن كۇردەلى بەينەگە اينالعان. ولاي بولسا «قاراوزەك» تە ازاتتىق تاڭىنىڭ ەلەڭ-الاڭىنداعى ەل ءومىرىنىڭ جولايىرىق تۇسىن بەلگىلەيتىن ادەبيەتتەگى كوركەم رامىزگە اينالاتىنى انىق.
اقەدىل تويشان ۇلى،
فولكلورتانۋشى عالىم
