ءبىز ينۆەستوردىڭ الدىندا يىلەمىز. ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭدايمىز. سولاردان پايدا بولسا، قازاقستان وسى 25 جىلدا گۇلدەنىپ، تۇرلەنىپ كەتەر ەدى عوي؟ ويتپەدى. وزگەرگەن جوق. وزگەرمەيتىن دە شىعار.
سەندەر ءبىزدى قاي ۋاقىتقا دەيىن تونايتىندارىڭ بەلگىسىز. تاۋسىلعانشا، تۇگەسىلگەنشە. سول كەزگە دەيىن قازاقستان سەندەر ءۇشىن تارتىمدى بولماق. ماشكيەۆيچ، يبراگيموۆ، شودييەۆ، كيم. تاعى كىم بار؟ ءتىزىم تاۋسىلمايدى.
جەكەلەي العاندا ءسىز «ولار بىزگە نە جازدى؟» دەۋىڭىز مۇمكىن. ەشتەڭە. ءبىزدى تانىمايدى دا، كەرەك دەسەڭىز. ەلەمەيدى دە. ءبىز جانە ولار ەكى بولەك ءومىردىڭ جانە ەكى بولەك تۇرمىستىڭ وكىلىمىز. سوندا دا ولار سونداي سۇيكىمسىز.
ميىعىنان كۇلىپ وتىرعان ماشكيەۆيچتى كورگەندە ونىڭ ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ وتىرعانىن سەزەسىڭ. ول ساعان ەشقاشان دا جاقسىلىق ويلامايتىنىن جانە ەشقاشان دا ويلاماعانىن ميىعىنان كۇلگەن كۇلكىسىنە قاراپ-اق بىلۋگە بولادى. ولار وتە الىستا، بىزدەن.
ولار وزدەرىن «وتاندىق ءوندىرۋشىمىز» دەيدى. ءبىراق، ءبىز ولاردىڭ قالاي، قانداي جولمەن بايىعانىن ءىشىمىز سەزەدى.
90-شى جىلداعى قازاقستان تالان-تاراجعا تۇسكەن ەل-تۇعىن. قازاقستان ۇلكەن قازان ەدى. قازاننان قاقپاق كەتكەن ەدى. قازاننىڭ قاقپاعى ءالى دە اشىق...
ءبىز ەشتەڭەدەن دامەلەنبەيبىز. بىزگە وسىلاي ءومىر سۇرۋگە جازعان. قازان بىزدەن بيىك تۇرعانداردىڭ قولىندا. قاشان دا سولاي...
ميتتالدىڭ ءبىر كەزگى جان سەرىگى، جاقىن ارىپتەسى دجوحانەس سيتاردىڭ ايتۋىنشا، 1995 جىلى قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىن ساتىپ الۋ ءۇشىن ميتتال قازاقستان بيلىگىنە 100 ملن دوللار «سىياقى» بەرگەن-مىس.
بۇگىنگى كەيىپكەر – ميتتال.
ول قالاي بايىدى؟
بىلەسىز بە، ونىڭ ءومىر جولىن ۇلگى ەتەتىن كىتاپتار بار. «ميللياردەر بولعىڭ كەلسە، ميتتالداي بول» دەيدى.
بۇگىنگى ميللياردەر دەگەن، بۇرىنعىنىڭ مەشكەيى ەمەس پە؟ ميتتال قانشا ميللياردەر بولسا دا، ول وعان از.
ول كىم؟
ول الەمدەگى ەڭ باي دەگەندەردىڭ ءبىرى. 2011 جىلعى «فوربس» جۋرنالىنىڭ تىزىمىندە ول 6-شى ورىندا تۇرعان. الەمدەگى ەڭ ىقپالدى 50 ادامنىڭ قاتارىنا كىرەدى. ونىڭ مەتاللۋرگيالىق يمپەرياسى 30 ەلدەگى كاسىپورىنعا قوجالىق ەتەدى. وعان الەمدىك بولات ءوندىرىسىنىڭ 10 پايىزى تيەسىلى. ول الەمدەگى بولات وندىرەتىن ەڭ ءىرى «ارسەلور ميتتال» كومپانياسىنىڭ قوجاسى.
ميتتال قازاقستانعا 1995 جىلى كەلدى. 1995 جىلى ول قازاقستان ۇكىمەتىنەن تەمىرتاۋداعى قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىن ساتىپ الدى.
وسى كومبيناتقا قاتىستى ميتتال ىلعي دا بىلاي دەپ ماقتانعانعا ۇقسايدى: «بۇل كومبينات 60-شى جىلداردىڭ تەحنيكاسىمەن ازىپ-توزىپ تۇرعان. مەن كەلدىم دە، وعان 500 ملن دوللار قۇيدىم. بۇگىن بۇل كومبينات جىلىنا 6،6 ملن توننا شويىن شىعارادى. تابىس اكەلىپ وتىر».
وعان تابىس اكەلىپ وتىر. استە، بىزگە ەمەس.
ول ادامداردىڭ ءالسىز جەرىن جاقسى بىلەدى. اقشا. بارلىعىن اقشامەن شەشۋگە بولارىنا باياعىدا-اق كوزى جەتكەن. تاجىريبە جۇزىندە.
ول ايماقتىق ەمەس، جاھاندىق دەڭگەيدەگى كوررۋپسياعا قاتىسى بار ادام. 2002 جىلى ۇلىبريتانيادا وسى ميتتالعا قاتىستى ۇلكەن داۋ تۋدى. لاكشمي «بيلەۋشى پارتيانىڭ» توبە باسىنداعىلارىن ساتىپ الماق بولعان. ساتىپ تا العان. ول لەيبوريستىك پارتيانىڭ داۋىس بەرۋ ناۋقانىنا 125 مىڭ فۋنت ستەرلينگ «كومەك» بەرىپتى. مۇنشاما مول كومەككە العىس رەتىندە لەيبوريستەردىڭ كوسەمى، ءارى سول كەزگى اعىلشىن پرەمەرى توني بلەر (ايتپاقشى، بۇل كىسىنىڭ دە قازاقستانعا قاتىسى بار) ميتتالدىڭ رۋمىنياداعى Sidex كومبيناتىن قولىنا الۋىنا لوببي جاساعان. ءىستى ميتتالدىڭ پايداسىنا شەشۋ ءۇشىن بلەر رۋمىنيانىڭ پرەمەر-مينيسترى ادريان نەستاسەگە قولقا سالعان.
بۇل ونىڭ باسىنداعى جالعىز كوررۋپسيا دەپ ويلايسىز با؟ يندونەزيا، ترينيداد جانە توباگو ەلدەرىندەگى مەتاللۋرگيالىق كاسىپورىندار دا ۇندىلىك ماگناتتىڭ قول استىنا پارانىڭ ارقاسىندا وتكەن. مىناداي دەرەك بار.
ميتتالدىڭ ءبىر كەزگى جان سەرىگى، جاقىن ارىپتەسى دجوحانەس سيتاردىڭ ايتۋىنشا، 1995 جىلى قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىن ساتىپ الۋ ءۇشىن ميتتال قازاقستان بيلىگىنە 100 ملن دوللار «سىياقى» بەرگەن-مىس.
نازارعا الار تۇس:
ميتتال بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ بيلىك باسىنداعى ىقپالدىلارىنىڭ ەشبىرىن تانىمايتىن بولسا، ەندەشە ول ەلدەن كاسىپورىن دا ساتىپ المايدى ەكەن... ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتكە تيەسىلى الپاۋىت زاۋىتتى ءوز كۇشىمەن قولىنا قاراتا الماسىن بىلەدى، ويتكەنى. وسى سەبەپتى بۇعان ىقپال ەتەتىن بىرەۋدى ىزدەيدى. بۇل ءۇشىن الگى بىرەۋ بيلىكتىڭ توبە باسىندا وتىرۋى ءتيىس.
پولشاداعى ءىرى زاۋىتتاردى ساتىپ الۋدا ميتتالعا اتالعان ەلدىڭ ەكس-ەكونوميكا ۆيسە-مينيسترى اندجەي شاراۆارسكي كومەكتەسكەن.
ول ەشقاشان تويمايدى. ميتتالدىڭ ءوزى ايتاتىنداي: «ءبىز ەشقاشان دا وز-وزىمىزگە: وسىمەن بولدىق-تولدىق دەپ ايتا المايمىز». دەمەك، قانشا زاۋىت ساتىپ السام دا، ماعان ءبارىبىر از دەگەنى. ول تەك قانا ءوز قالتاسىن ويلايتىن ادام. ونىسىن ەشقاشان جاسىرعان ەمەس.
ول وتە ساراڭ. وعان قاراستى «ارسەلور ميتتال تەمىرتاۋ» مەتاللۋرگيالىق كاسىپورنىنىڭ جۇمىسشىلارى ميتتالدىڭ «تاجىريبەلەرىنەن» تالاي تاياق جەدى. وسىدان شامامەن 10 جىل بۇرىن لاكشمي «ارسەلور ميتتال تەمىرتاۋدىڭ» مەتاللۋرگتەرى مەن شاحتەرلەرىنە مىناداي «سىي» جاسايدى. ميتتال زاۋىت جۇمىسشىلارىنىڭ بارلىعىن «كاسىپورىننىڭ ورتاق يەسىنە» اينالدىرادى. وسى ماقساتتا 347 ميلليون اكسيانى باسىپ شىعارىپ، ونىڭ 712 مىڭى ۇجىمنىڭ اراسىندا ۇلەستىرىلەدى. ميتتال مۇنى وزىنشە «ون ءۇشىنشى ايلىق» دەپ اتاپتى. ايلىعى قانشا دەسەڭىز، جىل سوڭىندا ءاربىر جۇمىسشىعا...100 تەڭگەدەن «بۇيىرعان». ول كەزدەرى بۇل اقشا ءبىر تەمەكەنىڭ قۇنى ەدى. ءقازىر شە؟
ونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستانعا قانشا ينۆەستيسيا قۇيعانى بەلگىسىز. ايتەۋىر مەملەكەت باسشىسى نازاربايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا بىلاي دەگەنىن ەستىگەنبىز:
– سوڭعى 4 جىل بويى «ارسەلور ميتتال تەمىرتاۋ» ءوسىپ كەلەدى. جىل سايىن ءبىز 350-400 ملن ينۆەستيسيا قۇيۋدامىز، – دەگەن-تۇعىن ميتتال.
مۇنداي ينۆەستيسيالاردىڭ قالاي جانە قايدان كەلەتىنىن ساياساتكەر، ءقازىر اقش-تا تۇراتىن عالىمجان جاقيانوۆ ايتىپ كەتكەن ەدى.
– قارجىنى سىرتتان اكەلىپ، ەكونوميكامىزعا قۇيعان ينۆەستوردى كورگەن ەمەسپىن. بارلىعى دا ءوز ەسەبىمىزدەن. ايتالىق، «كومىر كەنىشىنە 20 ملن دوللار ءبولىندى» دەپ ستاتيستيكا مالىمەتتەرىن بەرەدى. ءبىراق، ول اقشا نە كومىردىڭ ءوزىن ساتىپ تاپقان، نە بانكتەردەن نەسيەگە الىنعان. ول نەسيەنى دە قايتارۋ ءۇشىن كەيىن كومىر ساتىپ، ورنىن تولتىرادى. سوندا قاراساڭىز، قايتا اينالىپ، ءبارى دە ءوز ەسەبىمىزدەن، ءوز قازبا-بايلىعىمىزدان تۇسكەن اقشادان شىعادى ەكەن. بۇل – «ينۆەستيسيالارى». بىلايشا ايتقاندا، «ءوز تونىمىزدى» وزىمىزگە، تەك تەرىس اينالدىرىپ، قىمباتقا ساتقانمەن بىردەي، – دەيدى عالىمجان.
ميتتالدىڭ ايتىپ وتىرعانى دا وسى «ءوز ينۆەستيسيامىز» ەمەس پە؟
ەندەشە مۇنداي ينۆەستوردان بىزگە نە پايدا؟ مەملەكەتىمىز ءۇشىن مۇنداي ساياسات نە بەرەدى؟
ميتتالدىڭ ءوزى ايتاتىنداي: «ءبىز ەشقاشان دا وز-وزىمىزگە: وسىمەن بولدىق-تولدىق دەپ ايتا المايمىز». دەمەك، قانشا زاۋىت ساتىپ السام دا، ماعان ءبارىبىر از دەگەنى. ول تەك قانا ءوز قالتاسىن ويلايتىن ادام. ونىسىن ەشقاشان جاسىرعان ەمەس.
تاعى ءبىر توقتالاتىن تۇس
«ارسەلور ميتتال تەمىرتاۋ» جالعىز بولات وندىرىسىمەن شەكتەلىپ وتىرعان جوق. كومپانيا بۇدان تىس قاراعاندىداعى 8 كومىر شاحتاسىنا جانە ورتالىق قازاقستان مەن سولتۇستىك قازاقستانداعى 4 تەمىر رۋداسىنا يەلىك ەتەدى.
ميتتالدىڭ قازاقستانداعى فيليالىنا قاتىستى ءوز ويلاعانى بار. ول – قىسقارتۋ. بۇل ميتتال ءۇشىن جۇمىسشىلارعا اقشانى از تولەۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى امالى.
ول بۇل ءادىستى قازاقستاندا عانا ەمەس، وزىنە قاراستى بۇكىل كومپانيالاردىڭ بارلىعىندا قولدانىپ كەلەدى. 1996 جىلى ول يرلانديالىق Irish Steel مەتكومبيناتىنىڭ 600 ادامىن جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى. مittal Steel Poland كومبيناتىنىڭ جوندەۋ جۇمىستارىنا جۇمسالاتىن شىعىندى 25 پايىزعا قىسقارتقاندىقتان پولشانىڭ مەتاللۋرگيا تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلكەن اپات بولدى. 270 توننا شويىن جەرگە توگىلدى.
كۇنى كەشە عانا «ارسەلور ميتتال تەمىرتاۋ» باس ديرەكتورى ۆيدجاي پاحاديەۆانا تەڭگەنى قۇلدىراۋى جۇمىسشىلاردىڭ ايلىق اقىسىن 25 پايىزعا قىسقارتۋعا تەك از عانا ۋاقىتقا تەجەۋ بولاتىنىن ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا جازىپتى.
جالاقىنىڭ قىسقارۋى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە دەگەنى بۇل. سالىستىرار بولساق، قازاقستانداعى ميتتالدىق كاسىپورىنداردىڭ جالاقىسى ءدال سونداي باعاداعى ءونىم وندىرەتىن رەسەيلىك كاسىپورىندارمەن سالىستىرعاندا ءۇش ەسە تومەن ەكەن. سوندا بىزگە مۇنداي ينۆەستوردان نە پايدا؟
دۋمان بىقاي
رەداكسيادان: ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا Daily Telegraph، Eurasia Daily Monitor، Financial Times، Forbes، Guardian، Scotsman، Sunday Telegraph، كوممەرسانت، كونتراكتى، مەتاللبيۋللەتەن. ۋكراينا، سوليدارنوست، ەكسپەرت، ربك سياقتى اقپارات قۇرالدارىنىڭ مالىمەتتەرى پايدالانىلدى.
