ءبىرشاما ءسوز بەن ىم-يشارالار ارقىلى مۇسىلمان ەكەندىگىڭىزدى تەوريالىق تۇردە جەتكىزۋىڭىز بەك مۇمكىن. الايدا نيەتتەگى شىنايىلىقتىڭ امال جۇزىندە كورىنەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. شىنايى يماننىڭ جانە ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى ۇران تاستاۋ نە بولماسا، ءتۇرلى-تۇستى كيىم-كيشەك كيۋدە ەمەس، بارلىق الەمدىك ءداستۇرلى دىندەردىڭ نەگىزگە العان ادام ءومىرىن ساقتاۋ جانە ءاربىر ادامدى قۇرمەتتەۋ سىندى قاعيداتتارعا ءمان بەرۋدە جاتىر.
سوندىقتان لاڭكەستەردىڭ الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جايىپ وتىرعان توتاليتارلىق يدەولوگياسىنان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا ساليقالى، ارتۇرلىلىكتى بايلىق دەپ سانايتىن سانانى ناسيحاتتاۋ - مىندەتىمىز. ەتنيكالىق، ۇلتتىق جانە ءدىني سيپاتىمىزدان بۇرىن ادامگەرشىلىك پەن ادامدىق قاسيەتتەر لايىم بيىك تۇرادى. الگىندەي جابايى ءارى مادەنيەتسىز شابۋىلداردىڭ كەسىرىنەن قۇربان بولاتىن دا ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرى. پاريجدە قۇربان بولعان فرانسيا ازاماتتارى، بەيرۋتتا زارداپ شەككەن ليۆاندىق شييتتەر، يراكتا سول لاڭكەستەردىڭ قولىنان ولگەن سۋننيتتەر — بارلىعى ادام بالاسى ەمەس پە؟ زارداپ شەككەن ءاربىر ادامنىڭ ءدىنى مەن ۇلتىنا قاراماي، تارتقان ازابىن سەزىنبەي جانە سول ازاپتى توقتاتۋ ءۇشىن قاجەتتى جۇمىستار جاسامايىنشا مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس.
مۇسىلماندار رەتىندە ءوزىمىزدىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقان ماڭىزدى ىشكى ماسەلەلەرىمىزگە نازار سالىپ، وز-وزىمىزگە ەسەپ بەرگەنىمىز ءجون. ەسەپتەسۋدىڭ ورنىنا بىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرعان ءارتۇرلى قاستاندىق تەوريالارىنا سەنۋدەن، ءتىپتى سىيىنۋدان باز كەشۋىمىز كەرەك. ويلانىپ كورەيىك: ىشىمىزدە ورنىققان جاسىرىن وزبىرلىق كۇشتەر، فيزيكالىق زورلىقتار، جاستاردىڭ ازعىنداۋى مەن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ قۇلدىراۋى سىندى سەبەپتەردىڭ ناتيجەسىندە توتاليتارلىق ساناعا يە توپتاردىڭ وزدەرىنە ادام قوسىپ الىپ جيناۋىنا ءوزىمىز جول اشىپ بەرگەنىمىز جوق پا؟ ادام قۇقىعى مەن بوستاندىققا، حاق پەن ادىلدىككە، ساليقالى ساياسات پەن بىرلىككە ۇندەيتىن سانانى قالىپتاستىرا الماعاندىعىمىزدان، بوس ءجۇرىپ قۇر قيالعا بەرىلگەن كىسىلەردىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ قوعامنان كۇدەر ۇزۋىنە جانە باسقا دا ىزدەنىستەرگە بەت بۇرۋىنا سەبەپشى بولعان جوقپىز با؟
پاريجدە ورىن العان سوڭعى قاندى شابۋىل، بىزدەرگە دىنمەن قاتىسى بار سياقتى ەتىپ كورسەتىلگەن لاڭكەستىكتەن كۇللى مۇسىلمان قاۋىمى باس تارتىپ، ايىپتاۋ كەرەك ەكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە ەسكە سالدى. الايدا لاڭكەستىك بەلەڭ العان وسى ءبىر كۇردەلى كەزەڭدە تەك قانا ايىپتاۋ نە لاعىنەت ايتۋ جەتكىلىكسىز. مۇسىلمان ەلدەرىندە لاڭكەستەردىڭ ءوز توپتارىنا ادام جيناۋىنا قارسى مەملەكەتتىك ورگاندار، ءدىني كوشباسشىلار جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بىرلەسىپ كۇرەسۋ كەرەك. لاڭكەستەردىڭ شىعۋىنا نە پايدا بولۋىنا جول اشاتىن بارلىق فاكتورلاردى نازارعا الىپ، قوعامدى تۇتاسىنان قامتيتىن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.
قوعامنىڭ ىشىندە بوس، جۇمىسسىز جۇرگەن جاستاردى ءقاۋىپتى وقيعالارعا ۇرىنباي تۇرعاندا قۇتقارىپ الاتىن، وتباسىنا كەڭەس بەرەتىن جانە باسقا دا قىزمەتتەر ارقىلى قولداۋ كورسەتەتىن نەگىزگى ءىس-شارالاردى قولعا العانىمىز ءجون. مەملەكەتتىك ورگاندار لاڭكەستىككە قارسى كۇرەس جۇرگىزگەندە زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن، حالىقپەن بىرلەسىپ، قاجەتتى اقپاراتتارمەن بولىسكەنى ابزال. سوندىقتان دا جاستارعا ءوز وي-پىكىرلەرىن دەموكراتيالىق جولدارمەن اشىق ايتا ءبىلۋدى ۇيرەتۋگە ءزارۋمىز. مەكتەپ باعدارلاماسىنا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ەنۋى بولاشاق ۇرپاقتىڭ سانالى تۇردە وسۋىنە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز.
ادامزات تاريحىندا مۇنداي تراگەديالىق وقيعالاردان كەيىن قوعامدىق تولقۋلاردىڭ بولعانى راس. مۇسىلمانعا قارسى، دىنگە قارسى ۇران تاستاۋدىڭ پايدادان گورى زيان بولارى انىق. باتىس پەن شىعىستى جايلاعان ءيىسى مۇسىلمان جۇرت بەيبىت جانە تىنىش ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. جاعدايدىڭ قيىندىعىنا قاراماستان، مۇسىلمان جۇرتشىلىعى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ەتەنە تىعىز بايلانىس قۇرىپ، ءدىندار ازاماتتاردىڭ قوعامعا ءسىڭىسىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ساليقالى ساياساتتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ كەرەك.
وسى سەبەپتەن يسلامنىڭ وكىلدەرى رەتىندە «ءدىندى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز، مۇسىلماندىقتى قالاي ورىنداپ ءجۇرمىز؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ، ۋاقىتتىڭ تالابىنا قاراپ، ءوز-وزىمىزدى قايتادان ەسەپكە تارتۋىمىز قاجەت. بۇل - يسلامدىق داستۇردەن الىستاۋ ەمەس، كەرىسىنشە بولاشاقتا جولىعۋىمىز ىقتيمال قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الىپ، كەم-كەتىگىمىزدى تولىقتىرىپ، ۇلى ۇستازدار مەن ساڭلاق ساحابالارىمىزدىڭ ۇستانعان قۇران جانە سۇننەت قاعيداتىنىڭ رۋحىنا سايكەس ءومىر ءسۇرۋ.
ءدىني دەرەككوزدەردىڭ كونتەكستىنەن اجىراتىلىپ، باسقا ماقسات-مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن تالداۋلارىن شەتتەتىپ، جويۋ كەرەك. يسلام ويشىلدارى مەن عالىمدارى جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءدىني دەرەكتەردى تۇتاسىنان ساراپتاپ، تالداۋعا كوپشىلىكتى ىنتالاندىرعانى ابزال. وتكەن عاسىرلارداعى ساياسي جانە ءدىني كوزقاراستاردىڭ شيەلەنىسكەن، كەيىنگى ۋاقىتتا قاقتىعىستارعا ۇلاسقان سۇراپىل كەزەڭدەردە قابىلدانعان شەشىمدەر مەن بەرىلگەن ۇكىمدەردى قايتادان ساراپقا سالعان ءلازىم. ويتكەنى نەگىزگى قۇندىلىقتارعا سەنۋ جانە كەيبىر سەنىمدەرگە يە بولۋ دوگماتيزمگە جاتپايدى. مۇسىلماندارعا ءبىر كەزدەردە رەنەسسانستىق كەزەڭ جاساتقان وي بوستاندىعىن ءدىننىڭ وزەگىنەن اجىراماي، قايتادان جانداندىرۋعا مۇمكىندىك بار. زورلىق پەن زومبىلىققا جۇگىنگەن راديكاليزم مەن تەرروريزمگە قارسى تەك قانا وسىنداي جاعدايدا كۇرەسۋگە بولادى.
سوندىقتان ماسەلەنى انىقتاعان ءجون: شىنتۋايتىندا، بۇگىنگى كەلەڭسىز وقيعالار وركەنيەتتەردىڭ قاقتىعىسىن كورسەتىپ وتىرعان جوق. بۇل - ادامزات وركەنيەتى مەن مادەنيەتسىزدىك اراسىنداعى، ۆارۆارلىق ارەكەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىس.
سوڭعى قاندى وقيعالاردان كەيىن، وكىنىشكە وراي، كەيبىر جەرلەردە «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» تۋرالى قايتادان ءسوز قوزعالا باستادى. بۇل تەوريانى العاشقى ۇسىنعاندار ساۋەگەيلىكپەن ايتتى ما ەكەن، نەمەسە قاقتىعىستاردان قۇتىلۋدىڭ جولى بولادى دەپ ۇمىتتەندى ما ەكەن، ونىسىن بىلمەيمىن. الايدا «وركەنيەتتەر اراسىندا قاقتىعىس بار» دەسەك، لاڭكەستىك ۇيىمداردى رۋحتاندىراتىن بولامىز، ياكي جەگەن تاماعىنا مايلى جىلىك قوسىپ بەرەتىندەي بولامىز. سوندىقتان ماسەلەنى انىقتاعان ءجون: شىنتۋايتىندا، بۇگىنگى كەلەڭسىز وقيعالار وركەنيەتتەردىڭ قاقتىعىسىن كورسەتىپ وتىرعان جوق. بۇل - ادامزات وركەنيەتى مەن مادەنيەتسىزدىك اراسىنداعى، ۆارۆارلىق ارەكەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىس.
مۇسىلمان قاۋىمى رەتىندە قيىن جاعدايلارعا دۋشار بولساق تا، ءبىزدىڭ باستى جاۋاپكەرشىلىگىمىز — كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاۋىپ، سول شەشىمنىڭ بولشەگىنە اينالۋ. ءيىسى مۇسىلمان جۇرتتىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى قورعالىپ، ساقتالۋىنا، سەنىم-نانىمىنا قاراماستان الەم جۇرتشىلىعىنىڭ بەيبىت ءومىر سۇرۋىنە ۇلەس قوسقىمىز كەلسە، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ءدىني تۇرعىدان تەرروريزمگە ءۇڭىلۋىمىز شارت. شامامىز كەلگەنشە، قوعامنىڭ ەڭ ۇلگىلى ازاماتتارى رەتىندە جاستاردى تۋرا جولعا ۇندەپ، ءدىني دەرەككوزدەردىڭ راديكالدى تالداۋلارىنان باس تارتىپ، مۇنداي تالداۋلاردىڭ جاستارعا زيان تيگىزەتىندىگىن ۇنەمى ەستە ساقتاپ جانە ەسكە سالىپ وتىرعان ابزال. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى جاستايىنان، مەكتەپ قابىرعاسىنان ۇيرەتىپ، لاڭكەستىككە جانە لاڭكەستىككە باستايتىن توتاليتارلىق يدەولوگياعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋىمىز قاجەت.
فەتحۋللاھ گۇلەن، ويشىل
«موند» گازەتى (فرانسيا) 17.12.2015
اۋدارعان نۇرگۇل جامبىل قىزى
