قازىرگى ءومىردى ەلەكتر قۋاتىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. الىپ زاۋىتتار مەن فابريكالاردا ەلەكتر قۋاتىنىڭ بىرەر ساعاتقا ءۇزىلۋى ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزاتىنى بەلگىلى. ويتكەنى، ولاردا كەز كەلگەن ونىمدەر مەن تاۋارلار ەلەكتردىڭ قاتىسۋىمەن ازىرلەنەدى. سوندىقتاندا ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىن ۇدايى دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور.
ەل ۇكىمەتى بەكىتكەن 2015 جىلعا دەيىنگى ءىس-شارالار جوسپارىنا سايكەس، ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدى، دامىتۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە قۋات وندىرەتىن ەلەكتر ستانسالارىن سالۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلدان بەرى 12،9 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندە قارجى جۇمسادى. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنىڭ تاۋ وزەندەرىندە گيدروەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ 65 پايىزى شوعىرلانعان. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، رەسپۋبليكانىڭ جالپى سۋ الەۋەتى جىلىنا 170 ملرد كۆت ساعاتتى قۇرايتىن كورىنەدى. سەس-تەردە ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ قۇنى ارزانعا تۇسەدى جانە باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا، قورشاعان ورتاعا كەلتىرەتىن زيانى وتە از. سوندىقتان دا سوڭعى جىلدارى سەس قۇرىلىسى سالاسىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىر. سونىڭ ايقىن دالەلى – مويناق سەس-ى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا تارتۋ رەتىندە ىسكە قوسىلعان بۇل سەس وڭتۇستىك وڭىردە، اسىرەسە، ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى مەگاپوليس – الماتى شاھارىن ەلەكترمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋدە قوماقتى ۇلەس قوسۋدا.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن مۇنداي كۇردەلى قۇرىلىستى كوتەرۋ جاس مەملەكەتكە قيىن سوقتى. ەكونوميكانى جاڭا نارىقتىق قاتىناستارعا كوشىرۋ باستالعان جىلدارى قۇرىلىس ۋاقىتشا توقتاتىلعان ەدى. قىزىل يمپەريانىڭ قول استىنداعى كەزەڭدە وداقتاس رەسپۋبليكالار مەن ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردىڭ شەكارالارى ءوزارا سايكەسپەيتىندەي ەتىپ جاسالعانى بەلگىلى. ءسويتىپ كۇيرەگەن كەڭەستەر وداعىنان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەنشىسىنە ەنەرگەتيكالىق ءۇش بولەك جۇيە، ونىڭ ىشىندە قىرعىزستانمەن جانە وزبەكستانمەن بىرلەسكەن وڭتۇستىك ەنەرگەتيكالىق جەلى قالدى.
ەلدىڭ سولتۇستىگىندە ەلەكتر قۋاتى استا-توك بولعانىمەن، وڭتۇستىكتەگى تاپشىلىق يمپورت ەسەبىنەن جابىلاتىن. وسىناۋ قايشىلىقتى رەتتەۋ ماقساتىندا KEGOK ەلدىڭ سولتۇستىك ايماعى مەن وڭتۇستىك ءوڭىرىن جوعارى كەرنەۋلى ەلەكتر جەلىسىمەن جالعادى. دەگەنمەن وڭىرلىك دامۋدىڭ سوڭعى جىلدارداعى دامۋ قارقىنىنا ساي قۋات تۇتىنۋ كولەمى دە جىلدان-جىلعا ەسەلەپ ارتىپ كەلەدى.
بۇگىندە توزىعى جەتكەن قىرعىز سەس-تەرىنە سەنىم از. كەز كەلگەن ۋاقىتتا اپات ورىن الۋى مۇمكىن. كورشى ەلدەگى مۇنداي جاعدايلار ەلىمىزدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق نىساندارىنا ۇلكەن زيان اكەلەتىنى ءسوزسىز. بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە وندىرىلەتىن ەلەكتر قۋاتىن ەسەلەپ ارتتىرۋ ارقىلى ايماقتا ەنەرگەتيكالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت بولدى. «كىسىدەگىنىڭ كىلتى – اسپاندا» دەپ اتا-بابالارىمىز بەكەر ايتپاعان عوي. باعادا دا تۇراقتىلىق جوق، جارىق كەيدە جەتىپ، كەيدە جەتپەي جاتادى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ دامۋى نارىق قاتىناستارىنا بەيىمدەۋ ەرەكشەلەندى. العاشقى رەفورمالىق شارالار 1995 جىلدىڭ سوڭىندا ق ر پرەزيدەنتىنىڭ زاڭ كۇشى بار «ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى تۋرالى» جارلىعى جاريالانعاننان كەيىن ناقتى قولعا الىندى. وسى سالاداعى جەكەشەلەندىرۋ مەن قايتا قۇرىلىمداۋدى، ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى نارىعىن ودان ءارى دامىتۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت ارنايى باعدارلامالار قابىلدادى. قابىلدانعان شەشىمدەرگە سايكەس قۋات وندىرەتىن ءىرى ەلەكتر ستانسيالارى ستراتەگيالىق ينۆەستورلارعا ساتىلسا، ونەركاسىپتىك ماقساتتاعى جىلۋ ەنەرگيا ورتالىقتارى ءىرى كاسىپورىندارعا بەرىلدى. ال جالپى ماقساتتاعى جىلۋ ەنەرگيا ورتالىقتارى جەكە كومپانيالارعا ساتىلدى نەمەسە كوممۋنالدىق مەنشىككە تاپسىرىلدى.
وسى تۇستا ۇكىمەتتىڭ وڭىرلەرگە ەلەكتر قۋاتىن تاسىمالدايتىن ءىرى ەلەكتر جەلىلەرىن ۇلتتىق جۇيە رەتىندە ءوز قولىندا ۇستاپ قالۋى – وتە دۇرىس شەشىم بولعانىن بۇگىنگى كۇنى ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ەلەكتر جەلىلەرىن باسقارۋدىڭ قازاقستاندىق «كەگوك» اق-ى قۇرىلدى. ال وبلىستار ىشىندەگى ەلەكتر قۋاتىن تاراتۋ جەلىلەرىنىڭ نەگىزىندە وڭىرلىك ەلەكتر كومپانيالارى پايدا بولعانىن بىلەمىز.
الماتى وبلىستىق ەنەرگەتيكا جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنان الىنعان مالىمەت بويىنشا وبلىستا 316 مۆت ەلەكتر ەنەرگياسى وندىرىلەدى. ءبىر قاراعاندا، جەتكىلىكتى سياقتى كورىنگەنىمەن، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قاناعاتتاندىرۋعا شامامىز جەتپەيتىنى جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى، ءدال قازىرگى كەزدەگى وبلىستاعى جالپى تۇتىنىلاتىن ەلەكتر قۋاتىنا دەگەن ەڭ جوعارعى سۇرانىس دەڭگەيى – 625 مۆت. وزىمىزدە وندىرىلەتىن ەلەكتر قۋاتى قاجەتتىلىكتىڭ جارتىسىن عانا جابادى. 309 مۆت-تى سىرتتان، ياعني، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنان، جامبىل گرەسى-نەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن ساتىپ الدىق.
وسىعان وراي، ءوزىمىزدىڭ ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى ارەكەتىمىز سىرتقى ەنەرگيا كوزدەرىنە تاۋەلدى. سىرتتان اكەلىنەتىن ەلەكتر قۋاتى بىزگە جەتكەنشە ەسەلەپ قىمباتتاپ كەتەتىنى بەلگىلى. قازىرگى كەزدە الماتى وبلىسىندا قۋات كوزىنىڭ باعاسى باسقا ايماقتارعا قاراعاندا اناعۇرلىم قىمبات. بۇدان باسقا ەلەكترجەلىلىك كومپانيالار ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى جاڭا نىسانداردى ەلەكتر جەلىسىنە قوسۋعا رۇقسات بەرمەي جاتادى. بۇل – ءوز كەزەگىندە وبلىس ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەنى شىندىق. وسىدان كەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىن ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى ماڭىزدى شارالار قابىلدانۋدا. 2006 جىلدان بەرى «قازاقستاننىڭ 30 كورپوراتيۆتىك كوشباسشىسى» دەپ اتالىناتىن باعدارلاما جۇزەگە اسا باستادى. وسى باعدارلاماعا سايكەس ەلەكتر تورلارىن باسقارۋشى «كەGوC» كومپانياسى «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك – وڭتۇستىك 500 كۆت ءترانزيتى» جوباسى قولعا العانى ەسىمىزدە. جوبانىڭ ماقساتى – ەلدىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىن ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا ەلەكتر ەنەرگياسى جەلىسى جۇيەسىن قۇرۋ بولدى. جۇيەنى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى سولتۇستىك – وڭتۇستىك باعىتى بويىنشا ەلەكتر ەنەرگياسىن ترانزيتتەۋدىڭ قۋاتى مەن جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن 4،5 ملرد كۆت ساعاتتان (630 مەگاۆاتت) 7،5 ملرد كۆت ساعاتقا (1350 مەگاۆاتت) ارتتىرۋ مۇمكىن بولادى. قۇرىلىس 2009 جىلى ىسكە قوسىلعانى بەلگىلى.
جەتىسۋدىڭ وزگە وڭىرلەردەن ەرەكشەلىگى دە، ارتىقشىلىعى دا ەكپىندەگەن جەلى. كورشى جاتقان جۇڭگو ەلى الاشاڭقاي جاعىنان ازىناعان جەلدى اۋىزدىقتاپ، ارزان، زيانسىز ەلەكتر قۋاتىن الۋدىڭ ءادىسىن تاپقان. ال بۇگىنگىدەي قىم-قۋىت، قىمباتشىلىق زامانىندا ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋدىڭ بارلىق بالاما كوزدەرىن كادەگە اسىرۋدىڭ بۇرىنعىدان دا وزەكتىلىگى ارتتى.
يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا قازاقستان ەنەرگەتيكانى تۇتىنۋعا دەگەن سۇرانىسى ارتا تۇسەتىنى اقيقات. سوندىقتان دا، قازىرگىدەي ەنەرگيانى ۇنەمسىز، ءتيىمسىز پايدالانۋدى تومەندەتۋ، كەرىسىنشە، ەشبىر شىعىنسىز، «جوعالتۋسىز» ولاردى باسقا باستامالارعا جۇمساي ءبىلۋ، قاراپايىم تۇتىنۋشىدان باستاپ ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىنا دەيىن ەنەرگيا ۇنەمدەۋگە ۇيرەتۋ ماڭىزدى مىندەت بولماق. سوندىقتان ۇكىمەت قابىلداعان «ەنەرگيا ۇنەمدەۋ – 2020» باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن.
ەگەر باعدارلاما ءتيىمدى جۇزەگە اساتىن بولسا، ەلىمىزدە قۋات كوزدەرىن تۇتىنۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنى انىق. سوندىقتان دا، ۇنەمشىلدىككە ۇندەيتىن قۇجاتتى ازىرلەگەن يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگى ستراتەگيانىڭ باستى توعىز باعىتىن ايقىنداعان ەكەن. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن ءىرى ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارداعى ەنەرگيا ۇنەمدەۋ شاماسىن 30 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ كوزدەلگەن. مۇنداعى باستى ماسەلە – توزۋ قۇرالدارىندا ەكەندىگى داۋسىز. ەكىنشىدەن، قۇجاتتا يننوۆاسيالىق ەنەرگەتيكا باعىتىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە ۇلەستىك شىعىنداردى تومەندەتۋ قامتىلعان. بۇل باعىت بويىنشا، وتاندىق ەنەرگەتيكانى يننوۆاسيالىق جولمەن جاڭعىرتىپ، ءبىر كيللوۆات قۋاتقا جۇمسالاتىن شىعىندى 14 پايىزعا ازايتۋ كوزدەلۋدە. وسىعان وراي، ءقازىردىڭ وزىندە ونەركاسىپ پەن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى 30 كاسىپورىندا ەنەرگەتيكالىق اۋديت، ياعني ەنەرگيا ۇنەمدەۋدى انىقتايتىن تەكسەرۋلەر وتە باستادى. ال 2015 جىلعا دەيىن 2 مىڭنان استام ونەركاسىپ كاسىپورىندارى وسىنداي ەنەرگەتيكالىق اۋديتتەن وتكىزىلمەك. اتالعان سالا ەلىمىزدەگى بارلىق ەنەرگيانىڭ تەڭ جارتىسىن تۇتىناتىندىقتان، مينيسترلىك ءدال وسى باعىتتا قاتاڭ باقىلاۋعا مۇددەلى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.
ەلىمىزدىڭ ءىرى كاسىپورىندارى ەنەرگيا ۇنەمدەۋ سالاسىندا اتقارىلعان جۇمىستارى جايلى توقسان سايىن ۇكىمەتكە ەسەپ بەرىپ وتىرۋ مىندەتتەلگەن. ونەركاسىپتەگى، تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنداعى جانە ەكونوميكانىڭ باسقا دا سەكتورلارىنداعى ەنەرگيا ۇنەمدەۋ بويىنشا ۇزدىك كاسىپورىنداردى انىقتايتىن بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. قۇزىرلى ورىندا مەملەكەتتىك ەنەرگەتيكالىق رەەستر سۋبەكتىلەرىنىڭ تىزبەسىن جاريالاپ، 727 ونەركاسىپتىك جانە 2938 مەملەكەتتىك كاسىپورىن، سونداي-اق 8 مىڭنان استام مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اراسىندا ەنەرگەتيكالىق اۋديت جۇرگىزۋ شاراسىن باستاپ كەتتى. 2015 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن ەلىمىزدەگى 2 مىڭنان استام ونەركاسىپتىك كاسىپورىن ەنەرگواۋديتتەن ءوتۋى ءتيىس.
حالىقارالىق ەنەرگەتيكا اگەنتتىگىنىڭ باعالاۋىنشا، دۇنيەجۇزىندە تۇتىنىلاتىن بۇكىل ەلەكتر قۋاتىنىڭ 19 پايىزى جارىق بەرۋگە جۇمسالادى. ال ءبىزدىڭ ەلدە وندىرىلەتىن بۇكىل ەنەرگيانىڭ 13 پايىزعا جۋىعى جارىقتاندىرۋعا كەتەدى. ءارى بۇكىل ەلەكتر قۋاتىنىڭ 75 پايىزى كومىر جاعۋ ارقىلى وندىرىلەدى. 16 ميلليوننان استام حالقى بار ەلىمىز، ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا، ەلەكتر قۋاتىن جان باسىنا شاققاندا – ەكى ەسە، ال وزگە دامۋشى مەملەكەتتەرگە قاراعاندا، ورتا ەسەپپەن 3،5 ەسە كوپ تۇتىنادى. سوندىقتان قۋات ۇنەمدەۋ ماسەلەسى ەل ازاماتتارى ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىن بايقايمىز. زاماناۋي ەنەرگيا ۇنەمدەۋشى تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، جاساندى جارىقتاندىرۋدىڭ جاڭا ستاندارتتارىن ورناتۋ ارقىلى عانا مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنگەن ەلدەر، وسىنداي نورمالاردى ازىرلەۋ سالاسىندا جوسپارلى ساياساتقا كوشىپ وتىر. ماسەلەن، اقش-تا 2014 جىلعا قاراي ءتيىمسىز جارىق كوزدەرىنەن تولىق باس تارتۋعا باعىتتالعان ءنورماتيۆتى اكتىنى ەنگىزىپ، شىعىن كولەمىن 20 ملرد دوللارعا ازايتۋدى كوزدەپ وتىر. 2009 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ ەۋرووداق قۋاتتىلىعى 100 ۆت قىزدىرۋ شامدارىن ساتۋعا تىيىم سالىپ، 2012 جىلعا قاراي بۇل شارا قىزدىرۋ شامدارىنىڭ بارلىق تۇرىنە قاتىستى قولدانىلادى. قازىرگى زامانداعى جارىق تەحنولوگيالارى ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنۋ مولشەرىن 40 پايىزعا دەيىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنى بەلگىلى. بۇل كورسەتكىش الەمدىك اۋقىمدا جىلىنا 106 ملرد ەۋرونى ۇنەمدەۋمەن بىردەي. ەكولوگيا تۇرعىسىنان العاندا، كومىرقىشقىل گازىنىڭ اۋاعا تارالۋىن جىلىنا 555 ملن تونناعا ازايتادى.
ءقازىر قازاقستان دا وسى باعىتقا قاراي بەت بۇرعان. سونىڭ باسى رەتىندە ۇكىمەت 2012 جىلى قۋاتتىلىعى – 100 ۆت، 2013 جىلى – 75 ۆت، 2014 جىلى 25 ۆاتتان اساتىن قىزدىرۋ شامدارىن ەلگە اكەلۋگە جانە ساتۋعا تىيىم سالدى. ەندى قىزدىرۋ شامدارىنىڭ ورنىنا ۇنەمدى ليۋمينيسەنتتى جانە جارىق ديودتى شامداردى پايدالانۋىمىز كەرەك. ۇنەمدەۋ جانە ەنەرگيا قورلارىن ورىندى پايدالانۋدى اركىم ءوز ۇيىنەن باستاۋى ءتيىس. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ ەلەكتر قۋاتىن، جىلۋدى جانە وزگە دە قۋات كوزدەرىن تۇتىنۋعا دەگەن كوزقاراسىمىز، ەلىمىزدە تۇتىنىلاتىن ەنەرگيانىڭ جالپى كورىنىسىنىڭ سيپاتىن ايعاقتايدى. «ەنەرگوپروم» قازعزي پرەزيدەنتى گەنناديي اندرەيەۆتىڭ باعالاۋىنشا، ەلىمىزدەگى ەنەرگيا ۇنەمدەۋ الەۋەتى – ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ جالپى دەڭگەيىنىڭ 30 پايىزىن قۇرايدى. بۇل قۋات ۇنەمدەۋ مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن دالەلدەيدى. الايدا مۇنى دۇرىستاپ جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيالارعا جۇگىنۋدىڭ ماڭىزى زور. ءبىر عانا جارىقتاندىرۋ سالاسىنداعى جاڭا تەحنولوگيالاردى ءسوز ەتكەندە، ليۋمينيسەنتتى جانە جارىق ديودتى شامدار الدىمەن اۋىزعا ىلىگەدى. كورشىمىز رەسەيدە 100 ۆاتتىق قىزدىرۋ شامدارىنا تىيىم سالىنعان. ءقازىر كەيبىر اقپارات قۇرالدارى 2009 جىلى وسىنداي تىيىم ەنگىزگەن ەۋروپا تۇرعىندارى «بارماعىن تىستەپ قالدى» دەپ جازىپ ءجۇر. ال قۋات ۇنەمدەيتىن شام شىعارۋشىلار ءوز ءونىمىن بارىنشا ماقتاپ الەك. تاياۋدا ءبىر كومپانيانىڭ وكىلى ليۋمينيسەنتتى شامعا قاتىستى «اڭىزداردى» جوققا شىعارۋعا تىرىستى. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىلەرى – باعاسى، قىزمەت مەرزىمى جانە دەنساۋلىققا اسەرى.
نۇرلان جۇماقانوۆ
