ءدىن كەلمەستەن بۇرىن سالت-داستۇرمەن ءوزارا ساباقتاسقان ادەت-عۇرىپتاردى شاريعات قۋاتتاي تۇسەدى، ياعني قۇپتالعان قاعيدا رەتىندە قابىلدانادى.
بۇل ارادا مىنا جايتتى تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. ءبىز كەشە عانا مۇسىلمان بولعان جوقپىز. قازاقپەن قاتار جاساپ كەلە جاتقان ءدىنىمىز، ومىرشەڭ ءدىلىمىز، تامىرىن تەرەڭنەن تارتاتىن تاريحىمىز بار.
ۇعىنا بىلگەن ادامعا يسلام ءسوزى قانداي دا ءبىر تەرميندى نەمەسە تىركەستى، تۇجىرىمدى، پەندەنىڭ قوسىمشا ءتۇسىندىرۋىن، بولماسا انىقتاما بەرۋىن قاجەت ەتپەيدى. وسى كەزدە كلاسسيكالىق يسلام، ورتا جولدى ۇستاناتىن يسلام، ءداستۇرلى ەمەس يسلام دەگەن اتاۋلار پايدا بولدى. ال مۇسىلماندىق دەگەنىمىز نە؟ ول – ونسىز دا ورتا جول دەگەندى بىلدىرمەي مە؟
ءيا، يسلام – ۇلى ۇعىم، ول – بارشا ۇلتقا پەن ۇلىسقا ورتاق ءدىن. ال قۇران – اللانىڭ ءسوزى. ونى وزگەرتۋگە نەمەسە قوسىمشا اتاۋ بەرۋگە استە بولمايدى.
وسىدان ءبىراز بۇرىن...
ءبىز ورتالىق ازيا عۇلامالارىنىڭ فورۋمىن وتكىزگەن بولاتىنبىز. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارى مەن قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاعان تاريحي شارا بولدى دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس.
شاراعا قىرعىزستان مەن تاجىكستاننىڭ باس مۇفتيلەرى، ەلگە تانىمال عۇلاما-عالىمدار قاتىسقان-تۇعىن. وسىناۋ حالىقارالىق ءىس-شارادا قارار قابىلداپ، ۇندەۋ جاريالاعان بولاتىنبىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز دا، تامىرىمىز دا، تاريحىمىز دا ورتاق.
عالىمدار ورتالىق ازيانىڭ قالىپتاسقان يسلامدىق ءداستۇرلى اعارتۋ مەكتەبىنىڭ ءرولىن، ىقپالىن ارتتىرۋ تۋرالى باستامانى ءبىراۋىزدان قولداعان ەدى. ءبىرتۇتاس مۇسىلمان ۇممەتىن قالىپتاستىرۋ، سان عاسىرلىق تاريحى بار ءدىني ۇستانىمدى قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى يدەيا كوپشىلىك قولداۋعا يە بولعان.
جاسىرارى جوق، ءدىني مەكتەپ – كەشەندى جۇيە. ءبىزدىڭ قازىرگى كۇنگى ماقساتىمىز – ازىرگى مۇسىلمان ۇممەتىن ورتاعاسىرلىق ءداۋىردىڭ ءدىني، رۋحاني مۇراسىمەن تەرەڭىنەن تانىستىرىپ، تابىستىرۋ عانا ەمەس، سودان ساباق العىزۋ جانە وتكەندى بۇگىنگى جاعدايمەن ساباقتاستىرۋ.
وسى ارقىلى يسلام وركەنيەتىنىڭ قايتا ورلەۋىنە قىزمەت ەتۋ. وسى ءبىر يگى ۇستانىمنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوساتىن دارىندى، بايسالدى، قازىرگى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعان باسەكەگە توتەپ بەرەتىن، قىلت ەتكەن اعىمعا الدانىپ، ارتىنان ەرە بەرمەيتىن كوزى اشىق زيالى ورتانى قالىپتاستىرۋدى، جاستاردى وسىعان تاربيەلەۋدى كوزدەيمىز.
قمدب-عا قانداي مىندەت جۇكتەلدى؟
استانادا وتكەن يمامدار فورۋمىن تىلگە تيەك ەتۋىمىزدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسى شارادا «بۇگىنگى مۇسىلماننىڭ تۇلعالىق بەينەسى» اتتى تاريحي قۇجات قابىلدانعان بولاتىن.
سودان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قىزمەتىن جەتىلدىرۋ بويىنشا بىرنەشە ماڭىزدى باسقوسۋلار ۇيىمداستىرىلدى.
مۇنداعى ماقسات نە؟ قمدب ءوز تاراپىنان يسلامنىڭ ورتالىق ازيا مەكتەبىنىڭ ۇستانىمدارىن قايتا جاڭعىرتۋدا كوشباسشى بولا الاتىنىن دالەلدەۋدە.
بۇل رەتتە شاريعات نەگىزى (فيقھ)، يسلام ەتيكاسى (احلاق)، نەگىزگى ءدىني ۇستانىمدار، يسلام نەگىزدەرى تۋرالى مول مۇرا قالدىرعان حانافي مەكتەبىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ تىزبەگى مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن قايتا زەرتتەۋ جۇمىسىن باستاپ كەتكەنىمىزگە ءبىراز بولدى.
ورتاق تاريحىمىزدان بەلگىلى جايت: ءابۋ حانيفا ءمازھابى ورتالىق ازيادا ۇستەمدىككە يە بولدى.
حانافي مەكتەبىنىڭ بەلدى وكىلدەرى، مىسالى، يمام مۇحاممەد ءال-بۇحاري، ءابۋ مانسۇر اس-سامارقاندي، ءابۋ مانسۇر ءال-ماتۋريدي، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءابۋ ءالي يبن سينا، ءجۇسىپ بالاساعۇني، قوجا احمەت ياساۋي، ءاس-ساراحسي، ءالي يبن وسمان ءال-ۋشي سەكىلدى ت.ب. عۇلامالار مۇسىلماندىق ءداستۇرلى مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتتى.
جاھاندىق دەڭگەيدە ايگىلەنگەن عالىمدار مەن عۇلامالار جانە ولاردىڭ ارتىندا قالعان وراسان زور ءدىني-تاريحي ەڭبەك كۇللى مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. قازىردە دۇنيەجۇزى مۇسىلماندارى ورتا ازيا مۇسىلماندارىن ىلگەرىدە اتى اتالعان تۇلعالاردىڭ تىكەلەي ءىزباسارلارى دەپ سانايدى. بىزگە بەرىلگەن وسىناۋ مارتەبە بارشامىزعا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنى انىق.
قازاق مۇسىلماندىعى تۋرالى
ءيا، قازاق مۇسىلماندىعى تۋرالى ايتقاندا، سايرام، تۇركىستان، بۇقارا، سامارقان جانە العاشقى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان سىعاناق سياقتى ورتاعاسىرلارداعى قالالاردى، رۋحاني، ءدىني وردالاردى ەرەكشە ماقتانىشپەن مىسال ەتەمىز.
بىلە بىلسەڭىز، يسلامنىڭ تامىرى جايىلعان ماۋرەنناھردا جەرگىلىكتى ءدىن عۇلامالارى ءدىني شەشىمدەر مەن قاۋلىلار شىعارىپ وتىرعان.
قازىرگى تاڭدا اتى اتالعان ورتاعاسىرلىق عۇلامالاردىڭ دىني-شەجىرەلىك ەڭبەكتەرىن قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنان شىققان اعارتۋشى دانالارىمىز، ويشىلدارىمىز – شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ، اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ رۋحاني مۇرالارىمەن ساباقتاستىرىپ، ۇشتاستىرىپەلگە جەتكىزۋدە قمدب قويىن-قولتىق جۇمىس ىستەيتىن عالىمدار مەن ءدىن قىزمەتكەرلەرى بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى.
وسى ارقىلى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ قالىپتاسقان ءرولىن ارتتىرۋ ماسەلەسى نازاردا ۇستاۋدامىز. انىعى، بۇل مىندەت جانەم اقسات. كوز قورقاق، قول باتىر دەيدى. وسىناۋ يدەيانى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىزدىڭ قاۋقارىمىز دا، قابىلەتىمىز دە جەتەدى.
تاريحقا ۇڭىلسەك...
يسلام وركەنيەتىنىڭ سىيلى عالىمدارى مەن ويشىلدارى ءدال وسى ءدىني-عىلىمي سالادا ورتا ازيادان شىققان عۇلامالارىنىڭ تۋىندىلارىن پايدالانىپ، يسلامي قاينار كوزدىڭ ءبىرى رەتىندە ءاردايىمباسشىلىققا الىپ وتىرعان.
ءيا، تاريحتى جاساۋ وڭاي ەمەس. ادام ءومىرى قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا، ال تاريح جالعاسا بەرەدى. سول تاريحتى جازىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا قالدىرۋ – ماڭىزى مەن ءمانى بولەك ماسەلە. بۇل رەتتە بابالارىمىزدان قالعان رۋحاني ميراستى، ءدىني-عىلىمي ەڭبەكتەردى اۋدارىپ، قايتا باسىپ شىعۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.
وسى ورايدا كوپتەن كوڭىلدە جۇرگەن مىنا ءبىر جايتتى ورتاعا سالساق دەپ ەدىك.
كەي كەزدەرى كەيبىر ەل اعالارىنىڭ اۋزىنان: «حالىقتى ءبىر ءمازھابتى ۇستانۋعا ۇندەۋ – قالعان ءمازھابتىڭ قۇقىعىن شەكتەۋ ەمەس پە؟» – دەگەن ءۋاجدى ەستىپ قالىپ جاتامىز. انىعى، بۇل دا بولسا، حالىقتى اداستىرۋ. ادەيىلەپ بولماسا دا، اڭداماي سويلەۋدىڭ سالدارى سوعان الىپ كەلەدى.
نەگە؟ سەبەبى، ءابۋ حانيفا ءمازھابى – قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ۇستانعان جولى. «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» تۋرالى زاڭىمىزدا دا ءتول ءمازھابىمىزعا مارتەبە بەرىلدى.
ءابۋ حانيفا ءمازھابى تۋرالى
ءابۋ حانيفا ءمازھابى قازاقتىڭ، جالپى العاندا دالا حالقىنىڭ تابيعاتىنا، بولمىسىنا جاقىن بولدى. يمام اعزام – ءمازھاب نەگىزىن قالاعان دانالاردىڭ ۇستازى بولعان. وسىناۋ ليبەرالدى جولدى تاڭداۋىمىزدىڭ تاعى ءبىر سىرى – ءمازھابىمىزدىڭ جەرگىلىكتى سالت-داستۇرىمىزگە قۇرمەتپەن قاراۋىندا ەدى.
قازاق تىلىندە ايتىلىپ جۇرگەن «عۇرىپ» ءسوزى ارابشادا «ءال-ۋرف» دەگەن سوزدەن شىققان. اراب تىلىندەگى «ءال-ۋرف» ءسوزى ادامدارعا ۇيرەنشىكتى بولعان، ادەتتەگى ىس-ارەكەت، ءۇردىس دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى ەكەن.
ال شاريعاتتاعى تەرميندىك انىقتاماسى: «اقىل-ويدىڭ، لوگيكانىڭ قۇپتاۋىمەن كوڭىلدەرگە ورنىققان، ادام تابيعاتى قابىل الاتىن نارسەلەر» (ءال-ماۋسۋا ءال-فيقھيا ال-كۋايتيا، 30-توم، 53-بەت).
بۇل عانا ەمەس. مىسالى، «ادەت» ءسوزى دە ارابشادا «ءال-اادا» دەپ اتالادى. ونىڭ ماعىناسى: ءسىز بەن ءبىزدىڭ عۇمىرىمىزدا داعدىعا اينالعان امالدار. ياعني، ادەت پەن عۇرىپتىڭ ماعىناسى ءبىر ارناعا توعىسقان دەگەن ءسوز. ال شاريعات كىتاپتارىندا وسى ەكى ءسوز بىردەي قولدانىلعان.
اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراننىڭ «اعراف» سۇرەسىندە: «عافۋ جولىن ۇستا، عۇرىپپەن ءامىر ەت…» دەپ بۇيىرعان. شاريعاتقا قايشى كەلمەگەن عۇرىپ ءارقاشان، ءار داۋىردە قۇپتالىپ وتىرعان.
ءداستۇر دەگەنىمىز نە؟
بىلە بىلسەڭىز بۇل ءسوز دە ارابتىڭ تىلىندە «دۋستۋر» دەپ اتالادى. دەمەك، زاڭ، ەرەجە دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، اتا زاڭ ۇعىمىن بەرەدى. بىزگە وسىناۋ ۇعىمدار شاريعاتىمىزبەن ۇشتاسقان كەشەگى دالا زاڭدارىن ەسكە تۇسىرەدى. وسىلايشا، ءداستۇرىمىزدىڭ قۋاتتى كۇشكە يە بولعانىن بايقايمىز.
اقيقاتى، بابالارىمىز يسلامدى وسىدان 1000 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ءوز قالاۋىمەن، جۇرەك تاڭداۋىمەن قابىلدادى. مىنە، بۇدان بەرى يسلامدىق ءداستۇرلى ءدىني مەكتەپ، ورتا جول قالىپتاستى. قازاقتىڭ توپىراعىندا بۇرىن-سوڭدى ءدىني الاۋىزدىق، كەلىسپەۋشىلىك، تۇسىنبەۋشىلىك بولعان ەمەس.
وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى قوعامدا، سونىڭ ىشىندە جاستار اراسىندا پايدا بولعان ءارتۇرلى ءدىني كوزقاراستار مەن اعىمدار اۋەل باستاعى باعىتىنان، تامىرىنان، التىن قازىعىنان الشاقتاي باستاعانىنىڭ ايعاعى دەپ ايتار ەدىك.
وسى رەتتە بارلىعىمىز اعا بۋىن، ورتا بۋىن، بارشا زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن ءدىن قايراتكەرلەرى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلىپ، حالقىمىزعا جوعالتقانىن تۇگەندەپ، قۇندىلىقتارىن قايتارۋدا بىرلەسە ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك.
ءسوزىمىزدىڭ تۇيىنىندە ورتا ازيا ءداستۇرلى مەكتەبىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزىن تاعى ءبىر تىلگە تيەك ەتسەك. بۇل مەكتەپ سىرتقى ءدىني ىقپالعا توتەپ بەرەتىن تەگەۋرىندى كۇش، قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ۇستىنى، حالىقتى بىرلىككە باستايتىن بەرىك جول، رۋحاني تىرەك بولۋى كەرەك.
جىل ساناپ ەمەس، كۇن ساناپ كورىنىس تاپقان ءدىني اعىمدار وسى رۋحاني تىرەگىمىزگە تىرەلىپ، كەرى قۇلاپ، السىرەپ قالا بەرمەك. بۇل – ءدىني ءدۇردارازدىققا ىرىق بەرمەيتىن بابالار جولى.
مىنە، ەل تانيتىن، قوعامدىق پىكىر تۋعىزا الاتىن ازاماتتار وسى ىسكە كەلگەندە اۋىزبىرشىلىك تانىتسا ەكەن دەيمىز. ۇساق ءسوزدى ۇران ەتكەننەن ابىروي تاپپايمىز. قازىرگى اعا بۋىن، ورتا بۋىندى وسىناۋ جاۋاپتى ىسكە قولدان كەلگەنشە قولداۋ بىلدىرۋگە، تىم بولماعاندا اعالىق اقىل-كەڭەس ايتۋعا شاقىرامىز. سەبەبى، كەلەشەك ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن ءبارىمىز دە جاۋاپتىمىز.
سەرىكباي قاجى وراز،
نايب ءمۇفتي، «ازىرەت سۇلتان» مەشىتىنىڭ باس يمامى
