بۇل ولكە الاشتىڭ تالاي جىر – شەجىرەسىنە ارقاۋ بولعان. قاي ءداۋىردى الساڭ دا، بۇل ولكە قول باستاعان باتىرلارىمەن، ءسوز باستاعان شەشەندەرىمەن، قاسيەت قونعان اۋليەلەرىمەن، سۋىرىپ-سالما اقىن-جىراۋلارىمەن داڭقتى. ال سۋىنىڭ بەتى كوپىرشىكتەنىپ جاتاتىن سابىندى كولگە اڭىز بويىنشا بايان سۇلۋ سابىنىن ءتۇسىرىپ العان دەسەدى.
بۇل ولكە – باياناۋىل. بۇل اراعا ساياحاتتاپ كەلەتىن شەتەلدىكتەر باياناۋىلدى «ەرتەگىلەر ەلى» دەپ اتايدى. تەگىن ەمەس. تاستارىنا قاراڭىزدارشى. تابيعاتتىڭ ءوزى ءتىل بىتىرگەن ولارعا. تابيعاتتىڭ قۇدىرەتىمەن قاشالعان.
ءيا، سەنبەسسىز. كوزىڭىزبەن كورۋىڭىز كەرەك ول ءۇشىن.
«كەمپىرتاس»، «كەپتەر»، «ءتۇپليتاس»، «ۇلىعان ءبورى»، «گرۋزين»، «پۋشكين ءپروفيلى»، «تانك»، «ەر-توقىم»، «ۇلۋ»، «مايمىل». بۇل تاستاردى كورگەن شەتەلدىكتەر تاڭ-تاماشا بولعان عوي. ءبىز ءبىرسىپىراسىن عانا جازدىق. ەسىمىزدە قالعانى وسى. بۇلاردان باسقا دا مىڭدا ءبىر بەينە بار باياناۋىلدا...
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، قانىش ساتپايەۆ، شاكەن ايمانوۆ سىندى قازاقتىڭ كوگىنە كۇن بولىپ، ورمەلەگەن دارا تۇلعالار وسى باياناۋىلدىڭ توپىراعىندا ومىرگە كەلدى.
ءبىراق ءبىز ءالى دە بولسا، باياناۋىلدى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بىلمەيمىز. ونىڭ تاريحىنا قانىق ەمەسپىز. ونىڭ تابيعاتىمەن تانىس ەمەسپىز. وتاندىق دەڭگەيدەگىسى ءوز الدىنا، ونىڭ الەمدىك تۋريزمنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الار الۋەتى بار، نەگىزىندە. تەك جارناماسى از. ناسيحاتى جوقتىڭ قاسى.
ايتالىق، ءسىز ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن ەمدىك شوپتەر باياناۋىل توپىراعىندا وسەتىنىن بىلەسىز بە؟ ءبىز بىلگەن جوقپىز، مىسالعا.
باياناۋىلعا ساپارلاپ بارعاندا الدىمەن وسىنداعى ولكەتانۋشىلارمەن، «باياناۋىل» ۇلتتىق پاركىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن تىلدەسكەنبىز. مىنانى ايتتى.
تالاي دەرتكە داۋا بولاتىن جابىسقاق قاندى قارااعاش جەر الەمدە تەك ءۇش جەردە عانا كەزدەسەدى ەكەن. ءبىرى – كانادادا، ءبىرى ءالى ادام اياعى باسپاعان كول دەگەن ايدالاداعى ارالدا جانە باياناۋىلدا. قارا قاندى اعاشتىڭ تاريحى دا تەرەڭدە جاتىر. دينوزاۆرلار داۋىرىنەن باستالادى. كوردىڭىز بە؟ الگى اعاش جەر تاڭدايدى ەكەن سوسىن. تازا، سۋلى، نۋلى جەردە عانا وسەدى. «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن. كەسۋگە، ءبىر بۇتاعىن جۇلۋعا رۇقسات جوق. قاسىنا تۇرىپ، سۋرەتكە تۇسكەندە جاپىراقتارىنان، دومالاقتانا بۇيىعىلانا وسكەن بويىنا قاراپ، وزگە اعاشتاردان وزگەشەلىگىن دە بايقايسىز.
باياناۋىل ۇلتتىق پاركىنىڭ ينسپەكتورلارى التىنبەك قۇرمانوۆ پەن داريابەك قۇلنيازوۆ ولكەنىڭ تۋريستىك تارتىمدىلىعىن كەڭىنەن تارقاتىپ ايتىپ بەردى بىزگە. تىڭدادىق. كوپ بىلەدى بۇلار. 25 جىل بويى باياناۋىلدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن سارالاعان، ءاربىر تاۋ-تاسىمەن تانىس.
«ءبىزدىڭ اۋداندا بۇل سالا (ءتۋريزمدى ايتادى) ءالى دە بولسا، العا باسپاي تۇرعانى راس، نەگىزىندە. وعان سەبەپ تە جەتكىلىكتى. دەگەنمەن، ءقازىر قولعا الىنىپ جاتقان جوبالار ارقىلى بولاشاقتا ۇلكەن الۋەتتى تۋريستىك بازا قۇرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن»، – دەيدى التىنبەك قۇرمانوۆ.
ايتۋىنشا، وسىدان 15 جىل بۇرىن باياناۋىلدا نەبارى 2 تۋريستىك مارشرۋت بولعان، ءقازىر ولاردىڭ سانى 11-گە جەتىپ وتىر.
«تۋريستەر دە تاڭدايدى عوي. شەتەلدىك قوناقتار تىلسىم دۇنيەلەرگە اۋەس. ولار ءجيى باراتىن ورىننىڭ ءبىرى – جاسىباي كولىنىڭ باتىس جاعىنداعى قوڭىراۋليە ۇڭگىرى. كەيبىرىنە جەتۋ قيىن. بالكىم، سونىسىمەن قىزىقتى شىعار. ءبىراق ۇزاق جول شارشاتادى. ول ءۇشىن تالاپقا ساي كولىك جولدارى، ينفراقۇرىلىمدار بولۋى كەرەك. ىلگەرىدە ايتىپ وتكەنىمدەي، بىزدە ون ءبىر مارشرۋت بار. سونىڭ ءبىرى – قىزىلتاۋ قورىعى. ونىڭ ءبىر جاعىن اۋليەلى قىزىلتاۋ دەسە، ەكىنشى تۇسىن اۋليەلى سارىولەڭ قونىسى دەپ اتايدى. سوڭعىسىنان جەتى بىردەي اۋليە شىققان. سۋى جانعا شيپا «اۋليەبۇلاق» تا سول جەردە»، – دەيدى ولكەتانۋشى.
ايتپاقشى...
استانادا ەكسپو ءوتىپ جاتىر ءقازىر. جاز ايى. ادام بوي جازعىسى، دەمالعىسى كەلەدى. كۇنى كەشە وسى كورمەنىڭ ءتوراعاسى احمەتجان ەسىموۆ ەكسپو-عا 2 ميلليونىنشى قوناقتىڭ كەلگەنىن ايتتى. ءسۇيىنشى سۇراعانى عوي. بۇلاردىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەر از ەمەس. الىس قۇرلىقتان كەلگەن امەريكالىقتار دا، ىرگەمىزدەگى قىتايلار دا ءجۇر. بىلسەك، رەسەيدەن كەلگەن قوناقتار دا جەتىپ ارتىلادى. سولاردى نەگە ۇستاپ قالماسقا؟ كورمەنى ءبىر ارالار، ەكى ارالار ودان كەيىن نە ىستەيدى؟ ولاردى قازاقستاننىڭ تۋريستىك ورتالىقتارىمەن نەگە تانىستىرماسقا؟ ولار جەر الەمدە باياناۋىل دەگەن جەرۇيىق بار ەكەنىن بىلە مە؟ ايتالىق، ءسىز...
جاسىبايعا باردىڭىز با؟
قازاقستانداعى ەڭ تازا كولدەردىڭ ءبىرى بۇل. ءتۇبى تەگىس، سۋى تۇششى. سۋى جەر استىنان كەلەدى. تەرى اۋرۋلارىنا داۋا. باياناۋىلدا بۇدان سىرت سابىندىكول جانە تورايعىر بار. سۇلۋلىعى تامساندىراتىن سۋ ايدىندارىنىڭ اينالاسى قاراعايلى ورماندارعا تولى.
ونىڭ اتىمەن جانە پايدا بولۋىنا بايلانىستى اڭىزدار كوپ. سولاردىڭ بىرىنە توقتالايىق. XVIII عاسىردا ولجاباي مەن جاسىباي باتىرلار باسقارعان قازاق ساربازدارى باياناۋىل ورماندارىندا جوڭعار قولىن تالقاندايدى. اسۋلاردىڭ بىرىندە وسى كۇنگە دەيىن جاۋ ساداقشىسىنىڭ قولىنان اڭداۋسىزدا مەرت بولعان جاسىبايدىڭ ءمايىتى جاتىر. كول مەن اسۋ سونىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
كەلەسى اڭىز بىلاي سىر شەرتەدى: ءۇش اعايىندى ولجاباي، كەنجەباي مەن جاسىباي كىمنىڭ كۇشتى ەكەنىن سىناپ كورمەك بولىپتى. ءقازىر جاسىباي زيراتى تۇرعان ەسكى اسۋدان تاس لاقتىرادى. ءبىرىنشى كەزەكتى ولجاباي الادى. كەنجەباي لاقتىرعان تاس ولجابايدىڭ تاسىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، جەرگە باتىرادى، استىنان سۋ شىعىپ، شۇڭعىردى تولتىرا باستايدى. جاسىبايدىڭ تاسى دا وسىلارعا قوسىلىپ، سۋدىڭ اتقىلاپ شىعۋىن جىلدامداتادى، ءبىراق تاستىڭ ۇستىڭگى جاعى سۋدىڭ بەتىندە قالادى، كەيىن بەتكەيىنە اعاشتار مەن شوپتەر ءوسىپ شىعادى. تۋريستەر بۇل جەردى «ماحاببات ارالى» دەپ اتايدى، ال كول جاسىباي باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
ءبىز بىلسەك، رەسەيدەن كەلەتىن تۋريستەر قازاقستاننىڭ تاريحي، اۋليەلى ورىندارىنا قاتتى قىزىعادى.
تورايعىردى كوردىڭىز بە؟
ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەن جالعىز جاسىباي عانا ءبىر قىزىعى. الايدا، وعان جاقىن جاتقان تاعى ءبىر كول بار. تابيعاتىنىڭ سۇلۋلىعى جاسىبايدان اسپاسا، كەم تۇسپەيدى. تورايعىر كولى. كول جاعىسىنداعى اۋىل. وسى اۋىلدا تاريحي ورىندار بارشىلىق. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول تايعاق كەشۋىن» وقىعان بولارسىز. ازاپ ۆاگونىنان قاشىپ، تورايعىردا تۇراتىن ناعاشى جۇرتىن پانالاۋشى ەدى عوي. اۋىلدىڭ جانىنداعى جارتاسقا جاسىرىنعان. سول جارتاس ءقازىر «ساكەن جار» دەپ اتالادى.
تورايعىر كولىنە جاقىن جەردە ارعى بابالارمىز – ساقتاردان قالعان قورعان بار. عالىمداردىن زەرتتەۋىنشە، بۇل جەردە ۋاقىت جۇيەلەرىن زەرتتەيتىن ورتالىق – وبسەرۆاتوريا بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسىندا قويىلعان ءار تاستىڭ وزىندىك قۇپياسى بار. سولاردىڭ ورنالاسۋىنا قاراي بابالارىمىز ۋاقىتتى، ايدى ساناعان، جىل مەزگىلدەرىنىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاعان ەكەن.
شەتەلدىك تۋريستەردى دە قىزىقتىراتىن وسى – تورايعىر اۋىلى ەكەن. باياناۋىلدىڭ ەڭ بيىك تاۋى اقبەت ورنالاسقان وسى جەردە. اقبەت قىز سۇيگەنىنە قوسىلا الماي، بيىك قۇزدىڭ باسىنان قۇلاپ ولگەن دەسەدى. شەتەلدىك تۋريستەردى قىزىقتىراتىن دا وسى جالتىراعان، بىربەتكەي شىڭىلتىر قۇز-جارتاستار، ۇڭگىرلەر. الدىڭعى ءبىر جىلدارى كەلگەنىمىزدە جاپ-جالتىر جىلماعاي تاستارعا جابىسىپ، جوعارى قاراي بىرىنەن سوڭ، ءبىرى ورمەلەپ بارا جاتقان شەتەلدىك الپينيستەردى كورگەنبىز. ولار دا اقبەت قىزدىڭ اڭىزىنا قۇلاق ءتۇرىپ، تاعزىم ەتىپ، باياناۋىلدىڭ عاجايىپ كەرەمەتىنە 1027 مەتر بيىكتىكتەن تومەنگە قاراۋعا قۇمار.
اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن تۋريستەر اقبەتتىڭ قۇزار باسىنا شىعۋدى ەڭ كۇردەلى ەكسترەمالدى جورىقتاردىڭ ءبىرى دەپ سانايدى.
ءبىز بىلەتىن مالىمەتتەردى باياناۋىل ۇلتتى پاركىنىڭ ينسپەكتورلارى التىنبەك قۇرمانوۆ پەن داريابەك قۇلنيازوۆ تاعى ءبىر تىڭ دەرەكپەن تولىقتىردى.
«اتاقتى «دوس –مۇقاسان» ءانسامبلى 1967 وسى تورايعىر اۋىلىندا ومىرگە كەلدى، پوليتەحتىڭ ستۋدەنتتەرى جازعى سەمەستەردە وسى جەردە قۇرىلىس جۇمىستارىنا قاتىسقان..."، – دەيدى ولار.
مۇرىنتالدا بۇقار جىراۋ جاتىر...
«ارعى-بەرگى تاريحىمىزدى تانىعىسى كەلەتىن تۋريستەر ءۇشىن مۇرىنتال دەگەن ەلدى-مەكەنىن كورۋدى ۇسىنار ەدىم»، – دەيدى التىنبەك قۇرمانوۆ. بەكەر ايتپايدى.
كەشەگى التى الاشقا ايگىلى قازىبەك ءبيدىڭ دونەسىن سالعان سورە تاقتاي سوندا ساقتالىپ تۇر ەكەن. ونىڭ ۇستىنە اتى اڭىزعا اينالعان جاياۋ مۇسانىڭ كەسەنەسى دە سول ماڭدا. ال ودان ءارى قاراي جۇرە بەرسەك، ءۇش جۇزگە اتى ءمالىم بۇقار جىراۋدىڭ كەسەنەسى بار.
«ءسابي سۇيگىسى كەلگەندەر وسى اراعا كەلەدى...»
بۇل ۇڭگىردى «تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىسى» دەيدى بىلەتىندەر. باياناۋىلداعى اققاراعاي دەگەن تاۋدىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان. كيەلى، شاراپاتى تيەر قاسيەتتى جەر. شوقان دا، قانىش اعامىز دا، پوتانين دە بۇل جەرگە تەگىننەن-تەگىن كەلمەگەن عوي.
«ءبىز جاقتىڭ ادامداردى بۇل جەردى «اۋليەتاس» دەپ تە اتايدى. ۇڭگىردىڭ ۇزىندىعى - 30 مەتر، ەنى - 2،5 مەتر، ال بيىكتىگى 1،8-2،0 مەتردى قۇرايدى. كىرەبەرىسى كەڭدەۋ كەلەدى، ال تۇبىنە قاراي بىرتىندەپ تارىلىپ، تاستاعى جارىقشاقتاردان ەنگەن سۋدان تۇزىلگەن كولشىكپەن اياقتالادى. دەرتىنە داۋا ىزدەپ كەلگەن ادامدار ۇڭگىر سۋىنىڭ شيپالىق قاسيەتى بار ەكەنىنە الدەقاشان كوز جەتكىزگەن. سۋى تۇششى ءارى كوپتەگەن اۋرۋعا ەم.
بۇگىندە قاسيەتتى ۇڭگىر قالىڭ جۇرتقا سايا بولىپ، كيەلى ورىنعا اينالعان. ۇڭگىرگە كوتەرىلەتىن باسپالداقتاردىڭ ۇزىندىعى 110 مەتر، ءاربىر 10-15 مەتر سايىن دەمالۋعا ارنالعان الاڭ بار. بىلسەم، ۇڭگىرگە كەلۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى – بالا ءسۇيىپ، اتا-انا اتانعىسى كەلگەن ەرلى-زايىپتىلار. بىلتىر بۇل جەرگە كەلگەن ازاماتتاردىڭ سانى رەكوردىق كورسەتكىشكە جەتتى. رەسەي، جۇڭگو، ءتىپتى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنەن تۋريستەر كەلدى»، – دەيدى التىنبەك قۇرمانوۆ.
تايسيا باياناۋىلدا تۇرادى
پاۆلودارداعى قازاعى بار، ورىسى بار تەك قازاقشا سويلەيتىن ءبىر ولكە بولسا، ول – باياناۋىل. بۇل جەردىڭ ورىسى قازاققا اينالىپ كەتكەن. جاتىرقامايسىڭ. جاقىن تارتاسىڭ. ويتكەنى، سەنىڭ تىلىڭدە سويلەيدى. باۋىرمال. «قازاقپىن» دەيدى وزدەرىن.
باياناۋىلعا جاساعان ساپارىمىزدىڭ بارىسىندا رەسپۋبليكالىق «اباي وقۋلارى» بايقاۋىنىڭ 2009 جىلعى باس جۇلدەگەرى، «مەملەكەتتىك ءتىل – مەنىڭ ءتىلىم»، «قازاقشاڭىز قالاي؟» بايقاۋلارىنىڭ جەڭىمپازى تايسيا سترادايەۆامەن جولىقتىق. باياناۋىلدىڭ باۋرايىندا وسكەن قازاقى قالىپتى ورىس قىزىنا ءبىر كورگەندە تاڭعالا قاراعانىمىز راس. تايسيا ءقازىر تورايعىر اۋىلىندا تۇرادى.
«اۋىل بولعاندا دا ءبىزدىڭ اۋىل وزگەلەردەن ەرەكشە عوي! ايگىلى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتى ومىرگە اكەلگەن جەر. ال تابيعاتى قانداي! تامىلجىپ تۇر. مەنىڭ ونەرگە، ادەبيەتكە جاقىن بولۋىما تۋعان جەرىمنىڭ تابيعاتى، سۇلتانماحمۇتتىڭ شىعارماشىلىعى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. اينالىپ كەلگەندە، وسى قوس سەزىم مەنى ەركەلەتىپ، اينالاعا قىزىقتىرىپ ءوسىردى.
مەن ءۇشىن باياناۋىل، تورايعىر اۋىلى، قازاق جەرى، اتامەكەن دەگەن عۇمىرلىق بايلىعىمداي. وسى ءبىر كيەلى ۇعىمداردى ەش جەرگە، ەش اتاۋلارعا ايىرباستاماس ەدىم، بىلسەڭىز. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اتىنداعى قازاق مەكتەبىندە وقىعانىمدى ماقتان تۇتامىن. راس، بارلىعى مەندەي بولماۋى مۇمكىن. كەي كەزدەرى وسى ءوزىمىزدىڭ باياناۋىلدىڭ وزىندە ورىسشا شۇلدىرلەپ جۇرەتىن قازاقتىڭ بالالارىن، ءتىپتى، ۇلكەن كىسىلەردى دە بايقاپ قالامىن. بايقايسىز با، ءبىتۇرلى، جاراسپايدى وزدەرىنە. سولار تۋعان ءتىلدىڭ، قاسيەتتى تۋعان جەردىڭ قادىرىنە جەتپەي جۇرگەندەي كورىنەدى»، – دەيدى تايسيا.
باياناۋىلعا ساياحات مۇنىمەن اياقتالمايدى، ارينە. ۇلى دالانىڭ ۇلى تاريحىندا بۇل ولكەنىڭ الار ورنى ەرەكشە.
اياۋلىم شايماردان
