Álemdik bilim kózi, órkenıet tili degenniń ózinde jappaı mektep pen túrli salalarǵa mindetteýden buryn saldaryn tereń paıymdar sana, asa úlken bilik kerek. Al «Qazaq ádebıeti», «Qazaq tili», «Qazaqstan tarıhy», «Geografıa» qatarly gýmanıtarlyq baǵyttaǵy pánderdiń oqý mazmunynyń durys júıelenbeýinde da osyndaı olqylyqtar bar.
Egemen el retinde ulttyq bolmysty, tarıhty, dildi, saıası saýatty kózqarasty qalyptastyratyn bul qatarly pánderdiń týy kóterilip, ulttyq múdde turǵysynda durys oqytylýy aldymen, Egemen el bolashaǵynyń kepili bolsa kerek-ti. Máselen, Qazaqstandaǵy ózge tildi mektepterinde Qazaq ádebıeti degen pán joq deýge bolady. Ózge shettilderi sıaqty shekteýli saǵatpen oqytylatyn «Qazaq tili» pániniń shylaýynda «oqý materıaly» bolyp qana qalǵan. Sondyqtan bitirýshi túlekter ózderi as-sýyn iship, topyraǵyn basyp júrgen eldiń zıalylaryn tanymaı jatsa, Alash arystarynyń eńbekterin estimegen bolsa tań qalmańyz. Qazaqstandaǵy ózge ult ókilder memlekettik múddeden múlt ketip, potrıotızmdi basqasha túsinip jatsa ol óz olqylyǵymdan dep moıyndamasqa shara joq. Memlekettik tildiń áli tuǵyrǵa qona almaı otyrǵanyn túsinsek, qazir qaı salada bolsyn ulttyq mudde turǵysynan turalap turǵanyn túsine berińiz.
Sonyń taǵy bir dáleli Abaı atyndaǵy Respýblıkalyq qazaq tili men ádebıeti pánderin tereńdete oqytatyn mektep týraly áleýmettik jelide kóterilip jatqan dúrkin-dúrkin shý. Egemendik alǵan alǵashqy jyldarda osy mekteptiń ǵımaraty turǵan jerge naryqtyq zamannyń bir jýan moıyn dókeıi qol salyp, mekteptiń 10 gektar jerin 2006 jyly Almaty qalasy ákimdigi shyǵarǵan qaýlynyń kúshimen tartyp alǵan. BAQ quraldary aralasyp jatyp mekteptiń basyn saqtap, áıtse de turǵan ornynan eriksiz jyljytylǵan edi. Endigi shý syrtyna emes, mekteptiń negizgi baǵytyna ishki ózegine túsken syńaıly. Jazylyp jatqan narazylyqtardy oqyǵanda osyndaı oı keledi.
Qazaq ádebıeti men tilin tereńdete oqytý pándik mazmundy qalaptastyryp qana qoımaı, ulttyq sanany oıatyp, ulttyq qundylyqty dáripteýge, etnomádenı, rýhanı bolmysty, dildi qalyptastyrýǵa múmkindik jasaıtynyn túsinsek, Abaı atyndaǵy Respýblıkalyq daryndy balalar oqytyn bul mekteptiń ult bolashaǵyna, memlekettik múddegi qosar úlesin aıtpaı túsinýge bolady. Qazirgideı jahandyq órkenıetke bet burǵan zamanda ultsyzdaný úderisiniń qarqyndy qozǵalysynda (qazirgi dinı sektalardyń etek jaıýy da ultyq biregeılikke jasalyp jatqan shabýyl ekenin eskersek) bul mektep shóldegi oazıstiń rólin atqarady. Endeshe Abaı mektepteri Respýblıkamyzdyń ár oblysynda bolýy asa mańyzdy. Qytaı eliniń ıdeıalogıalyq negizi retinde Konfýsıı ilimi ózderinde ǵana emes álemniń barlyq elderinde taratylyp otyrǵany málim. Qazaqstannyń da ár deńgeıli mektep-mekemelerinde bary jasyryn emes. Al ulttyq biregeılik pen rýhanı kemeldiktiń jolyn siltep otyrǵan Abaıdaı tulǵany «ultymyzdyń mádenı kapıtaly retinde» ár deńgeıdegi mektepterde oqyp-tanı almaýymyz memlekettigimizge syn.
Bul bastama aldymen prezıdentimiz Q.Toqaevtyń aýzynan estildi. Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda pezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly «Abaı qazaqtyń ár balasyn ultjandy azamat etip tárbıeleýge shaqyrdy. Onyń murasy – parasatty patrıotızmniń mektebi, eldikti qadirleýdiń negizi» dep jazdy. Munyń ózi Abaı murasynyń mańyzdylyǵy men jalpy «Qazaq ádebıeti» pániniń mán-mańyzyn túsiný dep belemin.
Abaıtanýshylarmen kezdesken jıynda Q.Toqaevtyń «... Biz ana tilimiz ben tól ádebıetimizdiń qadir-qa¬sıe¬tin balalarǵa mektep jasynan bastap sińirýimiz kerek. Bul baǵytta biryńǵaı ustanym qajet. Osyǵan oraı Almatydaǵy Abaı atyndaǵy mektep-ınter¬nat¬tyń múmkindikterin tolyq paı-dalanǵan jón. Qazaq tili men áde¬bıetin tereńdete oqytatyn bul mekteptiń oqý úderisi basqa mektepterge úlgi bolady dep oılaımyn. Ony zamanaýı talapqa saı jan-jaqty jetildirip, «Abaı mektebi» dep atalatyn eń úz¬dik bilim ordasyna aınaldyrý qa¬jet»,- degenin sóıte tura Abaı jelilik tektepterdiń jumysy áli kesheýildep «Qaziq tili», «Qazaq ádebıeti», «Abaıtaný» pánderiniń baǵdarlamasy jazylǵanymen oqýlyqtary áli de qolǵa alynbaı, ereńsiz qalyp otyrǵanyn B.Qapalbek myrza «Abaı mektebi jelisin damytýǵa ne kedergi?» degen maqalasynda atap jazǵan bolatyn.
Atalǵan mekteppen oqý-ádistemelik baılanysym alǵash Qazaq tili men ádebıetin tereńdete oqytatyn mektepterge arnalyp oqý baǵdaralamasyn daıarlaý jumystarynan bastaldy. 2019 jyly mektep dırektory Roza Seksenova ár ýnıversıtettiń profesor-oqytýshylaryn, sala mamandaryn, M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty mamandaryn shaqyryp jıyn ótkizdi. Negizgi maqsat - tereńdete oqytatyn mektepterge baǵdarlama, oqýlyq jazý jumystaryn qolǵa alý. Josparlanǵan «Qazaq tili», «Qazaq ádebıeti», «Abaıtaný» pánderiniń baǵdarlamasy bir jyldan asa ýaqyt mólsherinde daıyndaldy, keıin Y.Altynsarın akademıasy mamandarynyń súzgisinde jáne sol kezdegi QR Bilim jáne ǵylym Vıse-mınıstri Sh.T.Karınovanyń qadaǵalaýynda bekitildi. Abaı shyǵarmalaryn qazaq mektepterinde oqytý máselesi boıynsha kandıdattyq dısertasıa qorǵap, kemeńger tulǵany tanytý baǵytynda izdenip júrgen maman retinde atqarylǵan jumysty kóńilge zor qanaǵat tuttyq.
Sodan beri osy mekteptiń «Qazaq ádebıeti» men «Abaıtaný» pánin oqytatyn muǵalimderimen shyǵarmashylyq baılanys ornattym. Ondaǵy maqsat-baǵdarlamanyń ıgerilý barysyn qadaǵalaý, monıtorng júrgizý, obrobasıadan ótkizý.
Mekteptiń ishki saıasatyn, kýhnásyn, ondaǵy daý-damaıdy bile bermeıtinim anyq. Mektepte dırektory ne sebepti aýysqanyn da habarsyzbyn. Áıtse de Roza Seksenova Abaı jelilik mektepteriniń jumysyn táýir bastaǵan bolatyn. Respýblıkalyq jelilik mektepterdiń muǵalimderine onlaın-oflaın dáristerter, konferensıa uıymdastyrylyp, semınarlar qoıylyp júrdi. Baǵdarlama daıarlaýshy toptyń belsendi múshesi retinde biraz is-sharaǵa shaqyrylyp, túsindirý jumystaryn júrgizýge atsalystym. Atap aıtar bolsam:
«Abaı shyǵarmalaryn oqytýdyń ózekti máseleleri» //«Abaı murasy – rýhanı jańǵyrýdyń qaınar kózi» taqyrybyndaǵy Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıada maqala(13. 05. 2020).
Abaı shyǵarmalaryn oqytýdyń ótkeni men búgini //«Bilim berýdegi 4K modeli: Teorıa men ádisteme» respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferensıada maqala (2021).
«Jelilik «Abaı mektepterinde» «Qazaq tili», «Qazaq ádebıeti», «Abaıtaný» pánderin oqytý erekshelikteri» atty Abaı mektepteri jelisiniń ustazdaryna arnalǵan respýblıkalyq onlaın-kýrsta dáris oqydym (2021).
«Oqýshylardyń oqý saýattylyǵyn qalyptastyrýdyń tıimdi ádis-tásilderi» taqyrybyndaǵy jelilik «Abaı mektepterine» arnalǵan respýblıkalyq vebınarda dáris oqydym, (2021);
«Abaı mektepterindegi Qazaq tili men Qazaq ádebıeti, Abaıtaný: kedergiler men múmkindikter» taqyrybynda Abaı mektepteri jelisimen ótken respýblıkalyq dóńgelek ústelde (2020) baıandama jasap, ustazdarmen talqylaý jumystaryn júrgizilgen bolatynmyn.
Abaı mektebi janynan shyǵatyn Respýblıkalyq «Abaı úni» jýrnalynda Abaıtaný pánin oqytýdyń tıimdi ádisteri men praktıkalyq joldary jóninen úzdiksiz maqalalar jarıalap otyryppyn.
Abaı murasyn respýblıka kóleminde oqý-taný jumystarynan habar beretin sharanyń biri bolǵandyqtan dástúrli túrde júrgiziletin «Abaı oqýlary» olımpıada, saıystaryna da qazylyq jasap júrdim. Bar maqsat ulttyq órkenıetke atsalysý, «Qazaq ádebıeti», «Abaıtaný» pánin oqytylýyn durys jolǵa qoıý.
Qazirgi basshylyq kelgeli jelilik mektepterdiń bul jumystary kilt toqtady. Sebebi osy baǵytta jıyn ótkeninen habarsyzbyn. Ótpegen de bolý kerek. Meni qynjyltatyny mekteptiń qazirgi oqý-isi jóńinen dırektordyń orynbasary Gúljazıra Bekbolatqyzynyń Abaı jelilik mektepterge jazylǵan baǵdarlamyna joqqa shyǵaratyny. «Bul Abaı mereıtoıy qarsańynda ǵaıyptan kirgizilip qalǵan baǵdarlama, áıtpese onyń qujattyq kúshi joq» degendi aıtty bir joly. Olaı bolsa kúni keshe Oqý-aǵartý mınıstri Ǵanı Bektaıuly Beısembaev Abaı mereıtoıy qarsańynda sóılegen sózinde: «Abaı mektepteri úshin «Qazaq tili», «Qazaq ádebıeti» jáne «Abaıtaný» pánderi boıynsha tereńdetilgen oqý baǵdarlamasy bekitildi. Almatydaǵy Abaı atyndaǵy respýblıkalyq mamandandyrylǵan daryndy balalarǵa arnalǵan mektep-ınternaty osy mektepterdiń ortalyq bazasy bolyp belgilenip, oqý-ádistemelik keshen daıarlaý, tájirıbe taratý jumystaryn júzege asyrýda» degen sózderdi nege aıtyp, jarıalap otyr degen zańdy suraq týyndaıdy. Álde dırektordyń orynbasary aıtqandaı mınıstrdiń bul sózi de Abaı mereıtoıy qarsańynda «ǵaıyptan» aıtylyp qalǵan bos áńgime me?! Joq álde Oqý-aǵartý mınıstri Abaı jelilik mektepteriniń búgingi jumys barysynan beıhabar ma? Nege mınıstrlik tarapynan bekitilgen Abaı jelilik mektepteriniń baǵdarlamasy ózge jelilik mektepterge engizilmeı otyr? Nege oqýlyq jazý isi qolǵa alynbaı, bul mektep jetim qyzdyń kúıin keship otyr degen zańdy suraq týyndaıdy.
Oqý-aǵartý mınıstrligi baǵdarlamalardyń áli de jelilik mektepterge túgel engizilmegenin, Abaı atyndaǵy mektepte qoldanysqa túskenimen eki jyldan beri baǵdarlamaǵa basshylyq tarapynan durys monıtorın júrgizilmeı, eskerýsiz qalyp otyrǵanyn, áli oqýlyq jazý isi qolǵa alynbaı jatqany bilse kerek edi ǵoı. Joq álde qazaq tili men ádebıetin tereńdete oqytatyn mektepterdiń jaıy mınıstrdi asa alańdatpaı ma?! Qazirgideı jalpy bilim beretin mektepterdegi baǵdarlamalarǵa jetildirý jumystary júrgizilip jatqanda, bul baǵdarlamanyń da ozyq tusy men jetildirý qajetti jerleri sarapqa tússe kerek edi.
Nelikten bizde jaqsy nıetpen bastalǵan keleli ister aıaqsyz qalyp jatady?! Jańartylǵan mazmundy mektepterge arnalǵan baǵdarlamalarǵa bastalǵan jetildirý jumystary da belgisiz sebeptermen toqtap tur. Abaı jelilik mektepterine jasalǵan baǵdarlama da orta jolda qalǵaly otyr. Baǵdarlama bekitilgennen keıin, bunyń nátıjesi qalaı bolyp jatyr degen bir uıym joq. Oqýlyqsyz otyrǵandaryna úshinshi jylǵa aıaq basty. Oqýshylarǵa «eksperıment» jasaı berýdiń de shegi bolýy kerek qoı. Ár basshy aýysqan saıyn jazyqsyz oqýshylar, ustazdar nege japa jege berýi kerek?!
Mektep taǵdyryna alańdaýshylyq búgin ǵana aıtylyp, jazylyp jatqan joq. «...jelisin tarqatpaq turmaq, qazaq tili men ádebıetin tereńdetip oqytatyn Abaı atyndaǵy jalǵyz qazaq mektebinen aıyrylyp qalý qaýipi tur. Bilim ordasy shyn máninde gýmanıtarlyq bilim beretin respýblıkadaǵy bilim júıesindegi básekege qabiletti ujymǵa aınalýy kerek qoı. Ǵylymnyń ózi jaratylystaný jáne qoǵamdyq-gýmanıtarlyq baǵyt dep ekige bólinedi. Bizde qazaq rýhanıatyn túgendeıtin, júıeleıtin, soǵan ıe bolatyn gýmanıtaryq baǵytta mektepter joqtyń qasy. Berdibek aǵanyń pármenimen irgetasyn tikteı bastap edi, bul jalǵyzdyń da aıaǵy qurdym bolaıyn dep tur» degen B.Qapalbek myrzanyń maqalasy «Qazaq únindi» de jarıalandy.
Mekteptiń qazirgi oqý-isi jónindegi orynbasarynyń ádistemelik keńes tarapynan tereńdetilgen baǵdarlamalar boıynsha júrgizilgen jumys nátıjesin joqqa shyǵaratyny narazylyq tanytýshylar tarapynan aıtylǵanyn jeliden oqýǵa bolady. Sonda mektep basshylyǵy memelekettik baǵdarlamany mensinbeı me, álde Oqý-aǵartý mınıstrligine baǵynbaı ma?!
Oqý-isi jónindegi dırektor orynbasary bir sózinde «Qazaq tili», Qazaq ádebıeti» pánderinde saǵat kóptigin, oǵan óziniń narazylyǵyn jetkizdi. Matetıtıka-fızıka pánderin tereńdete oqytatyn mektepterde de saǵat sandarynda osyndaı basymdyq bolmaı ma? Tipti synyptyq saǵattardan bólek te repıtıtor alyp daıyndalyp jatady emes pe? Sebebi sol arqyly oqýshy sala boıynsha ǵylymı tanym, quziretke jaqyndaı túsedi.
Mekteptiń jańadan taǵaıyndalǵan dırektory Erjan Nurlanulymen bir suhbattasqanymda mekteptiń jańa baǵyty jónindegi joba-josparyn kórsetti. Mekteptiń mazmuny ózgeretindigi aıqyn tanyldy. Aǵalshyn tili, jaratylystaný pánder baǵyty, basqa da salalardy qamtyp, birneshe salany qatar alyp júrmek eken. Sonda bir baǵyt boıynsha qalyptasqan júıeli jumysty alyp júrmegende ózge salalardy qalaı jetildirmek degen oı keledi. Dırektordyń sózinen jalpy bul mekteptiń mısıasyn tereń baǵamdamaý nemese qabyldamaý baıqalǵan-dy. Fızıka-matematıka baǵytyndaǵy mektepterdiń jetistikterin aldyǵa tartqan áńgimesinen soń, mektep túlekteriniń jetistikterin tek sheteldik olımpıadamen, jobalarmen ǵana ólsheý birjaqtylyq ekenin, negizinen bul mekteptiń túlegi jeter bıik kórsetkish lıngvısıka men ádebıettaný baǵytynda, sheshendik óner men jýrnalısıka, qalamgerlik, baspasóz isterinde aıqyndalatynyn aıtqan edik. Bunyń bári elimizdiń keleshek ıdeıalogıalyq qarýy ekenin de túsinýi kerek qoı. Al sheteldik olımpıadalar ulttyq negizdi pánderde bola bermeıtini barshaǵa málim. Biraq ol atalǵan pánderdiń qajettiligi men quzyretine synadaı da shek keltirýge negiz emes.
Prezıtentimizdiń bastamasyn júzege asyrý baǵytynda Ǵanı Beısembavtyń «Ulttyq mektep» qurý jónindegi pikirleri aıtylyp júr. Eger «Ulttyq mektep» qurý kerek bolsa onyń tujyrymdamalyq negizine Nazarbaev zıatkerlik mektepteriniń, emes, Abaı jelilik mektepteriniń tájirıbesi alynsa kerek. Sebebi naǵyz ulttyq múddege janashyr urpaq osy mektepterden túlep ushqanyn, belgili qoǵam qaıratkerleri, tanymal jýrnalıs, qalamgerler, kásipkerlerdiń - mańdaı aldy azamattardyń osy mektepten qalyptasyp shyqqanyn túsinýimiz kerek.
Kemeńgerdiń «Syrtyn tanyp is bitpes, syryn kórmeı» degenindeı áleýmettik jelide jarıalanǵan mektep basshylyǵyna narazy jurttyń shýynyń astarynda osyndaı mán jatqanyn baǵamdaýǵa bolady. Jalpy mektepterdiń basshylyǵyna jazylyp, aıtylyp jatatyn áńgimeniń basy-aıaǵy bul emes, jurttyń da qulaǵy bundaı shýǵa úırengen. Aıtarymyz bul jeke bastyń narazyly degennen kóri, jalpy mektep mazmunynyń ózgerýine degen jurttyń jan aıqaıy dep túsindim. Sondyqtan respýblıka kóleminde máni bar mekteptiń oqý-isiniń bulaı keri baǵyt alyp, ulttyq múddeniń qaǵajý kórýine jol berýge bolmaıtynyn Oqý-aǵartý mınıstri Ǵanı Bektaıuly Beısembaev eskeredi dep senemiz.
Bereke Jumaqaeva p.ǵ.k., profesor.
