El qamyn oılaǵan Elbasy

 Ǵalamdyq syn-qaterler men naryqtyń qatal qyspaǵyna qaramastan, qazirgi Qazaqstan kemel oıly kemeńger Kóshbasshysynyń arqasynda az ýaqyttyń ishinde ozyq bilim, ınovasıalyq ǵylym jáne óndiris ıntegrasıasy arqyly ekonomıkasyn qarqyndy damytyp kele jatqan, dúnıejúzi moıyndaǵan birligi bekem tuǵyrly memleketke aınaldy.

Tilektes ESPOLOV,

Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń rektory,

QR UǴA vıse-prezıdenti, akademık

Nazarbaev fenomeni

Ulanǵaıyr dalamyzdyń  bel ortasynda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń óz qolymen turǵyzylǵan Elordamyz – Astana tórinde Táýelsizdigimizdiń bıik tuǵyryndaı bolyp Aqordamyz asqaqtap tur. Tarıhqa úńilsek, búgingi biz jetip otyrǵan azat qoǵamdy ata-babalarymyz qanshama ǵasyrlar boıy ańsap ketti?! Yntymaǵy jarasqan beıbit qoǵamda ómir súrip otyrǵan búgingi Táýelsiz urpaq shynymen baqytty. Sondyqtan, Máńgilik El muratyna jetý jolynda barymyzdy qadirlep, qasterleý ár azamattyń mindeti bolýǵa tıis.

Ár memlekettiń órkenıettiligi onyń mádenıeti men ónerine, bilimi men ǵylymynyń jetistikterine tikeleı baılanysty ekenin eskersek, biz búginde ózindik damý modelin qalyptastyrǵan, ózgelerge úlgili el  bolarlyqtaı dárejege jettik desek, artyq aıtpaǵandyǵymyz bolar. Bul rette Qazaqstandy álemge tanytqan «Nazarbaev fenomeni» týraly aıtpaý múmkin emes. Óıtkeni, Kemeńger tulǵanyń  ǵalamdyq deńgeıdegi kóshbas­shylyq qasıetteri el damýyna zor yqpal etip otyr. Osy turǵydan alǵanda Elbasynyń saıasatynda kemeńger tulǵanyń kóregendik qasıeti jatyr. Mine, osy qubylysty álemdik sarapshylar «Nazarbaev fenomeni» dep atap júr. Shyndyǵynda, eliniń qamyn oılap, halqynyń múddesin jolynda aıanbaıtyn Elbasy ǵasyrlar toǵysynda álemdik saıasatqa yqpal ete alǵan sanaýly tulǵalardyń aldyńǵy qatarynan kórine aldy.

Qazaqstan qoǵamy egemendik alǵan alǵashqy jyldarmen salystyrǵanda ekonomıka salasynda serpindi qadamdar jasap, eleýli jetistikterge qol jetkizdi. Memleket basshysynyń tıimdi júrgizip otyrǵan saıasatynyń nátıjesinde kóptegen qıyndyqtar eńserilip, elimizde jańa ındýstrıaldy-ınnovasıalyq baǵdarlamalar iske asyryla bastady. Qazaqstan búginde ótpeli kezeń mindetterin tolyqtaı sheship, postındýstrıaldyq qoǵam standarttaryn qalyptastyrýda. Ekonomıkalyq modernızasıa saıasaty áleýmettik jańǵyrtýǵa qol jetkizdi. Evolúsıalyq reformalar ózin aqtady.

Halqymyzdy kemel keleshekke bastap, el qamyn oılaǵan Elbasy óziniń ǵalamdyq deńgeıdegi kóshbasshylyq qasıetterimen jalpy ulttyq ekonomıkanyń, onyń ishinde aýyl sharýashylyǵynyń álemdik deńgeıde damýyna yqpal jasaýda. Sonyń aıqyn dáleli retinde, jaqynda ǵana Memleket basshysynyń tikeleı yqpalymen Qazaqstannyń Dúnıejúzilik saýda uıymyna tolyq múshe bolýyn aıryqsha atap ótýge bolady.

DSU – órkendeýdiń jańa kókjıegi

Memleketimizdiń turaqtylyǵyn aıqyndaıtyn jahandyq sıpattaǵy negizgi máselelerdiń biri – azyq-túlik qaýipsizdigi. Halyqaralyq azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) aqparaty boıynsha qazirgi kezde dúnıejúziniń 1 mlrd.-qa jýyq halqy ıaǵnı, árbir jetinshi adam azyq-túlik tapshylyǵy saldarynan ashtyqtyń zardabyn tartýda. Álem boıynsha óndirilgen azyq-túliktiń 30-40 paıyzy ónimniń sapasynyń tómendiginen, standart talaptaryna saı bolmaýynan tutynýshyǵa jetpeıdi. Ǵalymdardyń zertteý nátıjelerine júginsek, 2050 jyly dúnıejúzindegi halyqtyń sany 9 mıllıardqa jetedi. Demek, jer shary halqyn sapaly azyq-túlikpen qamtamasyz etý máselesi tipti kúrdelene túspek. Bul rette basty salmaq aýyl sharýashylyǵyna túsetini sózsiz. Osy oraıda, Qazaqstan agrarly memleket bolǵandyqtan, atalǵan problemalardy sheshýde óziniń tyń ınovasıalyq baǵyttaryn usyna alady. Búgingi kúni álemdegi halyq sanynyń ósýi men tutynýshylyq qabilettiń joǵarylaýyna baılanysty elimizde óńdelgen aýyl sharýashylyq ónimniń kólemin 70 paıyzǵa arttyra otyryp, halyqaralyq naryqqa shyǵýdyń jańa múmkindikterine qol jetkizýdemiz.

Memleket basshysy Nursultan Ábishuly Nazarbaev atap ótkendeı, Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe bolý bizdiń ekonomıkamyzdy jańa kókjıekterge bastaıtyny anyq. Jańa óndirister men jumys oryndaryn ashýǵa múmkindikter týady. Kásiporyndardyń shetel naryqtaryna shyǵýy qamtamasyz etilip, tutynýshylardyń taýarlar men qyzmetterdiń keń aýqymyna tańdaý jasaýyna jol ashylady.

Qazaqstan úshin bul uıymǵa múshe bolýdyń basty artyqshylyǵy – shet memleketterdiń ınvestısıalaryn tartýǵa úlken múmkindikter týyndaıdy. Aýyl sharýashylyǵyn memlekettik qoldaý sharalaryna qatysty, DSU-nyń erejeleriniń eki negizgi bólimin atap ótýimiz kerek:

• İshki qoldaý. Bul jerde Qazaqstannyń JİÓ-niń 10% deıin aýyl sharýashylyǵy salasyna qoldaý kórsetýge ruqsat etiledi.


• Eksporttyq sýbsıdıalar. DSU-niń erejelerine sáıkes, eksporttyq sýbsıdıalarǵa jol berilmeıdi. Degenmen, qazirgi ýaqytta elimizdiń aýyl sharýashylyǵy salasynda eksporttyq sýbsıdıalarǵa ruqsat berilip otyr.

Osy sharttardyń ońtaıly nátıjelerine Elbasynyń agrarlyq salanyń qazirgi jaǵdaıyn tereń túsinip, barynsha kóńil bólýiniń arqasynda jetip otyrmyz.

Jýyrda ǵana Elbasy Mılanda ótken bıznes-forýmǵa qatysyp, kólemi 500 mln. dollardy quraıtyn 20 kelisimshartqa qol qoıdy. Sonyń biri – azyq-túlik taǵamdaryn, aýyl sharýashylyq tehnıkalaryn óndirý. Búgingi tańda Qazaqstanda ekonomıkanyń basym salalaryna, onyń ishinde agroónerkásip keshenine qomaqty qarjy salǵan ınvestorlarǵa jeńildikter qarastyrylǵan. Aıta ketsek, ınvestorlar korporatıvtik tabys salyǵy men jer salyǵynan 10 jylǵa, múlik salyǵynan 8 jylǵa bosatylady. Sonymen qatar, salynǵan nysannyń qurylysy aıaqtalǵannan keıin, jumsalǵan shyǵynnyń 30 paıyzyn qaıtaryp berý múmkindigi qarastyrylyp otyr.

Prezıdent senim artqandaı, DSU-na ený álemdik ekonomıka ıntegrasıasyna, dúnıejúziniń jetekshi 30 eli qataryna enýge jáne «100 naqty qadam» Ult josparyn oryndaýǵa barynsha jaǵdaı týǵyzady. Ulttyq josparda ekonomıkanyń agrarlyq sektoryn jańartýǵa úlken kóńil bólingenin erekshe ataǵanymyz jón. Prezıdenttik baǵdarlamanyń 35-shi qadamynda aýyl sharýashylyǵy jerlerin tıimdi paıdalanýdyń joly ony naryqtyq aınalymǵa engizý ekendigi aıtylady. Elbasy óziniń bes ınstıtýsıonaldy reformasynda agrarlyq salany damytýdyń basymdyqtaryna toqtala kele, basty máselelerdiń biri retinde jer paıdalaný máselesine erekshe nazar aýdarǵan bolatyn. Búginde Qazaqstan álemdik jer resýrstarynyń 4 paıyzyn quraıtyn kólemi 220 mln. ga aýyl sharýashylyǵyna paıdaly jerdi ıelense de, sonyń 9 mln. gektar memlekettik qorǵa jatatyn jaıylymdyq maqsattaǵy qunarly jeri múldem paıdalanbaı otyr. Jerdiń 8 paıyzǵa jýyǵy óndiristik qaldyqtarmen lastanyp, taǵy da basqadaı sebeptermen aýyl sharýashylyǵyna qoldaný aınalymynan shyǵyp otyr. Búgingi kúni túrli sebeptermen Qazaqstanda 700 myń ga sýarmaly jerler aýyl sharýashylyǵy aınalymynan shyǵarylǵan.

Aýyl sharýashylyǵyn damytý – basty maqsat

Tereń tolǵandyratyn basty máselelerdiń biri, egistikterde sýarý júıeleri tıimdiliginiń kúrt kemýi – ol sýarý jáne drenaj júıeleriniń tozýy, jer asty sýlaryn paıdalaný barysynda drenajben tolyq qamtamasyzdanbaǵandyǵy taǵy da basqa da sebepter jer betiniń batpaqtanýyna jáne qaıta tuzdanýyna alyp kelýde. Osyǵan baılanysty, elimizde keń kólemdegi jaıylym jerlerdi tıimdi paıdalaný zańnamalyq deńgeıde retteýdi talap etedi. Sondyqtan, qazirgi kezde «Qazaqstannyń jaıylym jerleri týraly» arnaıy zań daıyndalýda. Qazaqstannyń jalpy terıtorıasynyń 67,0 paıyzy nemese 187,0 mln. ga jaıylym jerler. Al qalpyna keltiriletin jyldyq mal azyǵynyń resýrsy 25,0 mln. tonna azyq ólshemin quraıdy nemese qorektigi boıynsha 1,0 mlrd. put astyq óndirýmen teń. Dúnıejúzilik banktiń aqparaty boıynsha jyldyq mal azyǵy 1,2 mlrd. AQSH dollaryna baǵalanady. Búgingi kúni mal azyǵynyń balansynda jaıylym shóptermen qamtamasyzdandyrý 50,0 paıyzdy quraıdy, al keıbir aımaqtarda odan da tómen. Sondyqtan qabyldanatyn zańnyń bizdiń elimizdiń mal sharýashylyǵyn damytýǵa mańyzy zor.

Búginde elimizde aýyl sharýashylyq ónimdi óndirýmen 189,9 myń agroqurylym men 1632,8 myń úı sharýashylyǵy aınalysady. Agroqurylymdardyń jalpy sanynyń 182,7 myńy nemese 96,2 paıyzy sharýa (fermer) qojalyqtary bolyp tabylady. Olardyń 40 paıyzynyń jer kólemi 10 gektardan aspaıtyndyqtan, usaq aýyl sharýashylyq qurylymdarynyń ózderi óndiretin ónimniń básekege qabilettiligin arttyrý, ınovasıany endirý, naryqqa sapaly taǵam ónimderin shyǵarý máselelerin derbes sheshe almaıdy. Sonymen qatar olardyń biliktiligi joǵary mamandardy jumysqa tartýǵa múmkindikteri shekteýli. Osy jáne basqa da sebepterge baılanysty jerge ıelik etý quqyǵy aýyl sharýashylyǵy óndirisi salasynda bilimi bar, sharýashylyǵy ozyq tehnıkamen jabdyqtalǵan óndiris ıesine berilýi tıis. Jer qatynasy prosedýralary ashyq bolyp, al tıesili jer sharýashylyqtyń mamandandyrylǵan salasyna sáıkes tıimdi paıdalaný kerek.

Osy oraıda Elbasy usaq kásiporyndar men jeke kásipkerlerdi orta deńgeıge kóshirý úshin jaǵdaı jasap, irilendirýdiń alǵysharttaryn qalyptastyrý talabyn qoıyp otyr. Osy talaptardy oryndaýdyń basty joly – usaq sharýashylyqtardy kooperasıaǵa shoǵyrlandyryp, ınovasıalyq baǵytta damytý. Aýyl sharýashylyq kooperasıasynyń ekonomıkalyq turǵydan tıimdiligi shetel tájirıbesimen dáleldengen. Dúnıejúzinde kooperatıv qozǵalysy aýyl sharýashylyq óndiristiń 100%-yn, tamaq óndirý ónerkásibiniń 45-50% qamtıdy. Kooperasıaǵa shoǵyrlaný – aýyldyq jerde turatyn halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa, aýyl sharýashylyq jerlerdiń tıimdiligin jáne qunarlyǵyn arttyrýǵa, jergilikti halyqty jumyspen qamtamasyz etýge, azyq-túlik qaýipsizdigin saqtaýǵa erekshe yqpal etedi. Qazirgi ýaqytta agrarlyq saladaǵy ǵalymdar men aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi mamandary birigip «Aýyl sharýashylyǵy kooperasıasy týraly zań» daıyndap, Parlament Májilisine bekitýge usyndy.

Damyǵan elderde jalpy agroóndiristik keshen ónimniń 50-90 paıyzy ınovasıalyq tehnologıalarmen qamtamasyz etilgen. Bizdiń elde osy kórsetkishke jetý jolynda «Údemeli ındýstrıaldy-ınnovasıalyq damý jónindegi memlekettik baǵdarlama», «Agrobıznes-2020» baǵdarlamasy aıasynda aýqymdy jumystar júrgizilýde.

«Altyn úshburyshtyń» eldegi kórinisi

Qazaqstanda mal sharýashylyǵyn damytý, olardy mal azyǵymen qamtamasyzdandyrý maqsatynda ózekti baǵdarlamalar qabyldanyp, iske asýda. Et baǵytyndaǵy asyl tuqymdy iri qara maldyń basyn arttyrý úshin  «Sybaǵa», jylqy sharýashylyǵyn tıimdi damytý úshin «Qulan», qoı sharýashylyǵynda «Altyn Asyq», jalpy mal sharýashylyǵynda jaıylymmen qamtamasyzdandyrýdy jaqsartý úshin «Jaılaý» baǵdarlamalary óziniń ońtaıly nátıjelerin berýde.

Aýyl sharýashylyǵyn basqarýdaǵy qazirgi júıeni qaıta qurý ǵylym men bilimdi barynsha ıntegrasıalaýǵa jáne ınovasıany tıimdi túrde óndiriske engizýge, ǵylymı kúsh-jigerdi túpki nátıjege shoǵyrlandyrýǵa múmkindik beredi.

Osy oraıda Elbasy aýyl sharýashylyǵyn damytýda ǵylymnyń róli orasan zor ekendigin eskerip, álemdik talapqa saı keletin ǵylymdy basqarýdyń túbegeıli jańa «Ǵylymı salanyń damýynyń ınstıtýsıonaldyq negizi» dep atalatyn modelin usyndy. Jańa model ǵylym keleshegine jastardyń senimin arttyrdy jáne ǵylymı izdenisterde olardyń zıatkerlik áleýetin keńinen paıdalanýǵa múmkindik berdi. Osy maqsatta 2020 jyldarǵa qaraı ǵylymdy qarjylandyrýdyń ishki jalpy ónimdegi úlesin 2 paıyzǵa deıin ulǵaıtý qarastyrylǵan.

Búginde Elbasy agrarlyq salany reformalaý, Halyqaralyq tájirıbede «altyn úshburysh» ataýyna ıe bolǵan ǵylym, bilim, óndiris ıntegrasıasyn kúsheıtý jóninde jańa talap-mindetter qoıdy. Memleket basshysy árdaıym osyndaı tyǵyz yntymaqtastyq AÓK-di jańǵyrtýǵa yqpal etetinin qadap aıtyp keledi. Bul bir jaǵynan, bilim, ǵylym jáne óndiristiń tyǵyz ıntegrasıasyn, ekinshi jaǵynan, joǵary oqý oryndarynyń, ǴZI jáne tájirıbelik sharýashylyqtardyń barynsha derbestigin qamtamasyz etýge qol jetkizedi. Atalǵan júıeniń basty júzege asyrýshysy joǵary oqý oryndary bolýy tıis. Osy júıeni ázirleý úshin Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń bastamasymen arnaıy jumys toby qurylyp, atqarylatyn aýqymdy is-sharalar qolǵa alyndy. Jumys toby otandyq jáne sheteldik tájirıbelerdi zerttep, uıymdyq qurylymdardyń túrli nusqalaryn (Aksıonerlik qoǵam, Memlekettik qor, komersıalyq emes aksıonerlik qoǵam) taldaı otyryp, ıntegrasıany basqarýdyń jańa modelin usyndy. Qazaqstan Úkimetiniń qaýlysymen 2015 jyldyń sáýir aıynda agrarlyq saladaǵy jetekshi úsh JOO (Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıteti, S.Seıfýllın atyndaǵy agrotehnıkalyq ýnıversıteti, Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq tehnıkalyq ýnıversıteti)Aýyl sharýashylyq mınıstrliginiń qaramaǵyna ótti. Osyndaı uıymdyq sharalardyń nátıjesinde elimizdiń AÓK úshin qolaıly basqarý qurylymy retinde «QR agroóndiristik kesheniniń Ulttyq ǵylym-bilim ortalyǵy» ataýymen kommmersıalyq emes Memlekettik qor qurý qabyldandy. Qordyń basty maqsaty – qoldanbaly ǵylymdy damytý, kadrlar daıyndaý, zamanaýı tehnologıalardy engizý bolyp belgilendi. Atqarylǵan qyzmetterden túsken tabystar tek qana qordyń damýyna jumsalatyn bolady. Qor quramyna Qazaqstan Respýblıkasy Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine qarasty agrarlyq JOO, ǴZI, tájirıbelik-eksperımentaldyq sharýashylyqtar men stansalar, bilim taratý ortalyqtary enedi.

Usynylatyn qurylymnyń basty artyqshylyǵy ýnıversıtetterdiń, ǴZI-tar men tájirıbelik-eksperımentaldyq stansalardyń kadrlyq, materıaldy-tehnıkalyq, qarjylyq, zıatkerlik áleýetin barynsha paıdalanýǵa jáne konsaltıńtik qyzmetter kórsetýge jaǵdaı jasaý. Mundaı ıntegrasıa joǵary oqý oryn stýdentterine bilim berip qana qoımaı, sonymen qatar olardyń múmkindikterine baılanysty jınaǵan bilimderin óndiris pen ǵylymı salada iske asyrýyna yqpal etedi. Elbasy usynyp otyrǵan utymdy strategıalyq baǵyttar atalǵan problemalardy ońtaıly sheshý úshin zor múmkindikterge jol ashyp otyrǵandyǵyn aıtýymyz kerek. Bul rette, bilim men ǵylymnyń strategıalyq mindeti – Qazaqstannyń shıkizat óndirýshi ǵana emes, sonymen qatar aýyl sharýashylyǵynda óńdelgen qosymsha quny joǵary taýarlardy eksporttaýshy el retinde básekege qabiletti memleket bolýyn qamtamasyz etý.

Zamanǵa saı jańasha órkendeý dáýirine aıaq basqan egemen elimiz búginde  ótkeninen sabaq alyp, búgingi betalysyn saralap, erteńgi baǵyt-baǵdaryn naqty strategıalyq baǵdarlamalarmen aıqyndap otyr. Bir aıta ketetin jaǵdaı, ǵalamdyq daǵdarys jaǵdaıynda Memleket basshysy usynǵan «Nurly Jol» jańa ekonomıkalyq saıasaty túrli ekonomıkalyq táýekelderge tosqaýyl bola aldy. Jýyrda ǵana qabyldanǵan 5 reforma jáne 100 qadamnan turatyn Ult jospary – elimizdi budan da bıik belesterge jeteleıtin mańyzdy strategıalyq baǵyt-baǵdar ekeni daýsyz. Bul reformalardyń tiregi men halyqtyń ál-aýqatynyń jaqsarýynyń bastaýy – ındýstrıalandyrý jáne ekonomıkalyq ósim. Onyń aıǵaǵy – belgilengen 100 qadamnyń 49 qadamy eldi ındýstrıalandyrý men ekonomıkalyq ósimge baǵyttalǵan. Sondyqtan Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Elbasy aıtqan «Aldymen ekonomıka, odan keıin saıasat» formýlasy óz mańyzyn joǵaltqan joq dep batyl aıtýǵa bolady.