Qazaq halqynyń myńjyldyq mádenıeti tarıhtyń tereńinen tamyr tartqan rýhanı murasymen úndesip jatyr. Bul mura tek jádigerlermen nemese derekkózdermen ólshenbeıdi. Ol – urpaqtan-urpaqqa aýyzsha berilip kelgen dástúr, óner, salt-sananyń tutas bir álemi. Búgingi Qazaqstan osy baı murany zaman talabyna saı saqtap, jańǵyrtyp, keleshekke jetkizý jolynda naqty qadamdar jasap keledi.
Mundaı ilkimdi isterdiń biri – Ulttyq mýzeıde ashylǵan «Materıaldyq emes mádenı mura» zaly. Bul zal – qazaq halqynyń tiri mádenıeti men rýhanı tamyryna arnalǵan, IýNESKO reprezentatıvti tizimine engen muralardy júıelep, kópshilikke tanytatyn alań. Bul týraly Mádenıet jáne aqparat mınıstri Aıda Balaeva: «Biz Táýelsizdik alǵan sátten bastap ulttyq dástúrlerimizdi saqtaý, halyqaralyq deńgeıde tanytý boıynsha jumystardy bastap kettik. Bul jolda ult zıalylarynyń eńbegi zor ekenin aıtqanymyz jón», – degen bolatyn.
Zal segiz bólimnen turady: ulttyq oryndaýshylyq óner, dástúrli nanym-senim, merekeler, qolóner, tabıǵatpen baılanysqan tanym, til jáne fólklor, ulttyq aspaptar men kúı óneri – barlyǵy qazaqtyń tiri rýhyn kórsetetin dúnıeler. Bul jerde «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Kóruǵly» syndy epostar, qobyz, jetigen, sybyzǵy sekildi aspaptar, aıtys pen kúı, Naýryz merekesi, qazaq kúresi, toǵyzqumalaq, asyq syndy ulttyq oıyndar qamtylǵan.
Qazaqtyń kúı óneri – túrki dúnıesiniń eń baı aspaptyq dástúriniń biri. Dombyra kúıleri «tókpe» jáne «shertpe» mektepterine bólinedi. Batys Qazaqstanda Qurmanǵazy, Dına, Mańǵystaýda Abyl, Esir, Aqtóbede Qazanǵap syndy kúıshilerdiń mektebi qalyptassa, Arqada Táttimbet, Baıjigit, Jetisýda Kenen syndy tulǵalar shertpe dástúrin damytty. Bul mektepterdiń árqaısysy – jeke bir mádenı fenomen.
Qazaqtyń dástúrli án óneri de ózindik mektepterge bólinedi: Arqa, Batys, Jetisý. XIX ǵasyr – osy ónerdiń «altyn ǵasyry». Bul kezeńde Birjan sal, Aqan seri, Maıra, Estaı, Muhıt, Abaı syndy uly tulǵalar sahnaǵa shyqty.
Mýzykalyq muranyń tiri qalýyna úlken úles qosqan – ǵalym Bolat Sarybaev. Ol kóne aspaptardy ǵylymı turǵyda sıpattap, umyt bolǵan túrlerin qaıta jandandyrdy. Sybyzǵy, sazsyrnaı, dańǵyra, sherter, asataıaq, qylqobyz syndy aspaptardy zerttep, olardyń jasalý tehnıkasyn jańǵyrtty.
Rýhanı mádenıet tek ónermen shektelmeıdi. Qazaqtyń ulttyq oıyndary men toı-merekeleri de osy muranyń ajyramas bóligi. Kókpar, jamby atý, aýdaryspaq, báıge – áskerı mashyqty qalyptastyratyn oıyndar ǵana emes, sonymen qatar ulttyń birligin nyǵaıtatyn rıtýaldyq áreketter. Ataqty astar men toılar 15 myń adamǵa deıin jınap, birneshe kúnge jalǵasqan.
As daıyndaý, qonaq kútý, shaı berý rásimi – bul da rýhanı mádenıettiń kórinisi. Qazaq ashanasy – dalalyq ómir saltyna beıimdelgen, ıkemdi ári óńirlik ereksheligi bar dástúr. Et pen sút ónimderi, baýyrsaq pen qymyz – tek taǵam emes, ulttyq bolmystyń bóligi.
Ulttyq qoldanbaly óner – taǵy bir mańyzdy baǵyt. Kıiz úı jasaý, tekemet basý, teri óńdeý, zergerlik buıymdar – munyń bári urpaqtan-urpaqqa jetken sheberlik pen talǵamnyń kórinisi. Qazaq sheberleri – usta, zerger, toqymashy – óz isin tek kásip emes, óner retinde qabyldaǵan.
Qazaq halqynyń salt-dástúrleri – ómirdiń ár sátin qamtıtyn kúrdeli júıe: úılený, dúnıege bala ákelý, ólim-jitimge baılanysty rásimder, qonaq kútý, úlkenge izet, balaǵa ónege – bári de tárbıe mektebi, rýhanı baǵdar.
Búginde qazaq halqynyń rýhanı murasyn tanytý – memlekettiń basty ıdeologıalyq baǵyttarynyń biri. Bul tek ótkenge oralý emes, bolashaqqa nyq qadam basýdyń, ulttyń biregeıligin saqtaýdyń joly. Uly dalanyń murasy – máńgilik el ıdeıasynyń tiregi.
