Naýryzdan beri qazaqstandyqtar arasynda biryńǵaı ýaqyt beldeýine qatysty túrli pikir aıtylyp júr. Keıbir óńir turǵyndary bul tásil jumys isteýge, oqýǵa tıimsiz ekenin de aıtty. 19 qarashada Úkimet biryńǵaı ýaqyt beldeýine qatysty suraqqa núkte qoıdy. Dalanews.kz tilshisi osy tusta qoldanbaly hronobıologıa boıynsha mamany, International Alliance for Natural Time uıymynyń Qazaqstandaǵy ókili Bolat Nurǵojaevtan ýaqyt beldeýine qatysty oı-pikirin bildi.
Premer-mınıstr Oljas Bektenovtiń qatysýymen ótken Úkimet otyrysynda saýda jáne ıntegrasıa mınıstri Arman Shaqqalıev Qazaqstannyń 5-shi ýaqyt beldeýine kóshýiniń artyqshylyqtaryn aıtty. Ol UTC+5 ýaqyt beldeýi el halqynyń 76 paıyzdan astamy (15 mıllıon 240 myń adam) kiretin Astana, Almaty, Petropavl, Óskemen, Shymkent, Semeı jáne Pavlodar qalalaryn qosqanda, 67,5-ten 82,5 gradýsqa deıingi boılyqty qamtıtynyn aıtty.
Premer-mınıstr Oljas Bektenov neǵurlym túsinikti aqparattyq-túsindirý naýqanyn júrgizýdi tapsyrdy.
"Saýda mınıstri qoldanystaǵy ýaqyt beldeýine qatysty jan-jaqty dálelder keltire otyryp, naqty jaýap berdi. Úkimet bul sheshimdi qoldaıdy. Biz biryńǵaı ýaqyt beldeýine bekerden beker aýysqan joqpyz. El aýmaǵynyń kóp bóligi besinshi ýaqyt beldeýinde ornalasqan. Sondyqtan bul ǵylymı turǵydan durys sheshim", - dedi Bektenov.
Bolat Nurǵojaevtyń sózinshe, ýaqytty beldeýi máselelerinde qarapaıym azamattar ǵana emes, tipti ǵalymdar da shatasyp jatady. Maman dekrettik únemi "jazǵy" ýaqyt qoldaný uzaq merzimdegi, tek ǵylymı zertteýlermen anyqtalatyn saldarlarǵa soqtyrady deıdi .
"Adam aǵzasynda bıologıalyq yrǵaqtardyń buzylý kóbinese saǵat alǵa jyljyǵanda baıqalady. Ol transkontınentaldyq, birneshe saǵattyq beldeýlerdi shyǵys baǵytqa ushqanda djetlagpen belgili.
Sebebi, ýaqytty ozyq qoldaný adam organızminiń bıoyrǵaqtarynyń tabıǵı bıoyrǵaqtarmen sáıkestigin buzady. Onyń birinshi sımptomy uıqy/sergektik rejımi buzylýy. Qazaqstanda 2012 jyly júrgizilgen zertteý respondentterdiń tek 4%-y ǵana óz uıqysy qanyq ekenin kórsetken. Saǵat tilin jyljytqannan Kún ýaqyty uzarmaıdy da, qysqarmaıdy da, ol bizge baǵynbaıtynnan. Saǵat tilin shyǵys oblystarda 1 saǵat artqa jyljýymen bul aýmaqtar óziniń jergilikti ýaqytyna eń jaqyn ýaqyt ólshemi - beldeýlik (qysqy, standarttyq) ýaqytyna oraldy.
Áleýmettik ýaqytpen jaryq mezgiliniń keshteý jyljýynan adam uıqyǵa kesh jatady, ıaǵnı ıa kesh jatyp kesh turý, bolmasa kesh jatyp erte turǵannan uıqysy qysqarýyna soqtyrady. Al durys uıqy men ımýnıtet egiz uǵym. Mysalǵa, balańyz kóshede áli jaryq bolsa uıqyǵa ketýi múmkin emes, sebebi bul onyń bıologıasyna qaıshy.
Biz keshegi kezge sheıin qoldanyp kelgen dekrettik, únemi "jazǵy" ýaqyt qoldanýmen, uıqy rejımi ásirese eresekterden basqasha, uzaqtaý bolyp keletin balalardyń tań aldyńǵy mańyzdy BDG (jyldam kóz qozǵalysy fazasy) uıqysy esebinen qysqartyp keldik. Al bul faza mıda oılaý, este saqtaý, bilim sińirý, ıntellekt, kognıtıvtik fýnksıaǵa jaýap beretin faza. Áleýmettik pen tabıǵı ýaqyt sáıkessizdigi SJL (áleýmettik djetlag) dep atalatyn aýytqýmen tanymal. Bunyń uzaq merzimdi saldary densaýlyqqa aıtarlyqtaı zıan keltiredi: sozylmaly sharshaý, jumysqa qabilettilik tómendeýi, ımýnıtet álsireýi, tipti keı jaǵdaıda aýyr syrqattar men ómir uzaqtyǵy qysqarýyna deıin ákelýi múmkin. Bul – ǵylymda dáleldengen fakt jáne qázir Álem ǵylymy konsensýsymen aıqyndalǵan nárse", - deıdi maman.
Sonymen qatar, jumys jáne oqý ýaqytynyń tań atýynan buryn basalýy da tańǵy uıqy fazasynyń buzylýyna, ásirese qysqy mezgilde, teris áser etedi. Munyń aldyn alý úshin bıologıalyq saǵatqa saı kún tártibin retteý mańyzdy. Keshke qaraǵy, tańerteńmen jaryq bolýy adam organızminiń qalypty jumys isteý negizi.
"Melatonınniń sekresıasy keshki qarańǵylyq túseý bastalady, sondyqtan uıyqtar aldynda shamamen 1,5 saǵat buryn qarańǵy ýaqyttyń túsýi óte mańyzdy. Ýaqytty ákimshilik turǵyda keıinge jyljytý arqyly jaryq kezeńin kesh jyljytý melatonın sekresıasyn buzyp, aǵza ornyna stress gormony – kortızoldy bóle bastaıdy. Bul tıisinshe uıqynyń sandyq, sapalyq quramyn buzyp, sozylmaly uıqy jetispeýi, sozylmaly sharshaý sındromyna soqtyratyn faktor. Iaǵnı, tańnyń erte bastalýy emes, melatonınniń bólinýin toqtatatyn faktor – jaryqtyń keshteý ýaqytqa jyljýy", - deıdi Bolat Nurǵojaev.
Ýaqytty aýystyrýǵa qarsy pikir aıtýshylardyń taǵy bir tezısi – erte oıaný sırkadtyq yrǵaqtardyń buzylýyna ákeledi. Aıtalyq, elimizdiń ońtústiginde jazda adamdar tańǵy 3:30-da oıanyp, qaıta uıyqtaı almaıdy. Bolat Nurǵojaev bul qubylys psıhıkalyq buzylystar týdyrýyna qatysty suraqqa jaýap berdi.
"Adamnyń durys uıqyǵa ketýi úshin bıologıalyq yrǵaqqa saı qarańǵy ýaqyttyń tabıǵı túsýi qajet. Al burynǵy ýaqytpen alǵanda, kún jaryǵy tańǵy 4:30-da shyqqan kúnniń ózinde, adamdar 3:30-da oıanbaıtyn edi. Sebebi, jumys kúni kóbine 9:00-de, al bazarlar men dúkender 10:00, tipti 11:00-de ashylatyn. Demek, olar qarańǵy perdeler men terezelerdi jaýyp, tańǵy 6:00-7:00-ge deıin tolyqtaı uıyqtap alatyn.
Uıqynyń jetispeýshiligine shaǵymdanatyn adamdardyń kópshiligi ózderi 2:00-de uıyqtap, 3:30-da oıanýǵa májbúr bolǵanyn aıtady. Biraq qarapaıym eseppen alsaq, tipti burynǵy ýaqyt boıynsha da tańǵy 4:30-da jaryq túsken jaǵdaıda, 2,5 saǵat uıqy adamnyń qajettiligin qanaǵattandyra almaıdy. Bul jaǵdaıda másele ýaqyt aýysymynda emes, uıqy gıgıenasynyń saqtalmaýynda. Qarapaıym ereje – bıologıalyq saǵatqa sáıkes erte uıyqtaý jáne jetkilikti uıyqtaý arqyly mundaı problemalardyń aldyn alýǵa bolady", - dep túsindirdi Bolat Nurǵojaev.
