Sózimizdiń álqıssasyn statısıkadan bastaıyq. 2021 jyly Qazaqstanda turmystyq zorlyq-zombylyq týraly 61 464 shaǵym tirkelgen. 2022 jyldyń 9 aıynda İshki ister mınıstrliginiń málimetinshe, 100 myńnan astam turmystyq ozbyrlyq faktisi oryn alǵan. Biraq bul tek tirkelgen jaǵdaılar, taǵy qansha jábirlenýshi jaı ǵana quqyq qorǵaý organdaryna aryzdanbaı qaldy, olar agresordyń jazasyz qalyp, qaıtadan óz «toryna» qaıtady dep qorqady. Bul rette polısıa da agresorlardyń kópshiligi jazasyz qalyp otyrǵanyn moıyndaıdy. Óıtkeni, jábirlenýshilerdiń ózderi polısıaǵa jazǵan aryzdaryn qaıtaryp alady. Sondyqtan da quzyrly organ eshqandaı shara qoldana almaıdy.
Osy problemaǵa kelgende kúıip-pisip jatatyn Shymkent qalasy týraly aıtsaq, onda 2022 jyly otbasylyq-turmystyq qatynastar salasyndaǵy zańsyz áreketter boıynsha 281 adam (onyń aldyndaǵy jyly – 238) ákimshilik jaýapkershilikke tartylǵan. Jyl boıyna 3529 «qorǵaý nusqamasy» shyǵaryldy. Qorǵaý tártibin buzǵany úshin ýchaskelik polısıa ınspektorlarynyń talaby boıynsha sot 103 tártip buzýshyǵa arnaıy talap qoıdy.
Shymkent qalalyq İİB Jergilikti polısıa qyzmeti bóliminiń áıelderdi zorlyq-zombylyqtan qorǵaý tobynyń aǵa ınspektory Jańyl Spanovanyń aıtýynsha, megapolıste otbasy jáne turmys salasyndaǵy quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý maqsatynda erli-zaıyptylardyń qarym-qatynastary, olardyń arasyndaǵy janjaldyń aldyn alý jumystary kúsheıtildi. Jyl basynan beri «To be», «Zorlyq-zombylyqsyz otbasy» josparly is-sharalary uıymdastyrylǵan. Olardan bólek 25 qarasha men 10 jeltoqsan aralyǵynda «Zorlyq-zombylyqsyz 16 kún» respýblıkalyq aksıasy ótken. Áıelderdi qorǵaý úshin arnaıy buıryqtar shyǵarylǵan.
«Turmystyq zorlyq-zombylyq profılaktıkasy týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń 20-babyna sáıkes, jábirlenýshiniń aryzy boıynsha turmystyq zorlyq-zombylyq jasaýǵa tyıym salynǵan jaǵdaıda 30 táýlikke qorǵaý nusqamasy shyǵarylady. Al bul qylmysqa jábirlenýshiniń erkine, onyń ishinde kámeletke tolmaǵandardy jáne onyń otbasynyń áreketke qabiletsiz múshelerin izdestirý, qýdalaý, barý, aýyzsha, telefon arqyly sóılesý jáne onymen basqa da tásildermen baılanysqa túsý kiredi. Bizdiń ınspektorlar áıelder men agresorlarmen profılaktıkalyq áńgimelesýler júrgizip, quqyq buzýshylardan qorǵaný nusqamalaryn shyǵardy, ákimshilik hattamalar jasaldy», - dedi Jańyl Spanova.
Shymkent qalasynda otbasynan zábir kórgender panalaıtyn tórt daǵdarys ortalyǵy bar. Polısıa qyzmetkerleri úkimettik emes uıymdarmen jáne «Sana-Senim» zańgerlik kómek kórsetý ortalyqtarymen, №3 «Samǵaý» áleýmettik arnaıy kómek kórsetý jáne «Analar úıi» qoǵamdyq qorlarymen birlese otyryp, turmystyq zorlyq-zombylyqtan zardap shekkenderge psıhologıalyq, quqyqtyq jáne basqa da kómek kórsetýde. Jalpy, jyl basynan beri «Samǵaý» áleýmettik-arnaıy kómek kórsetý ortalyǵyna 97 áıel men 257 bala ornalastyrylyp, olarǵa quqyqtyq jáne áleýmettik-psıhologıalyq kómek kórsetilýde.
Turmystyq zorlyq-zombylyq qurbandaryna kómektesýge tyrysatyn kóp jyldyq tájirıbesi bar psıholog German Vladımırovtyń aıtýynsha, turmystyq zorlyq-zombylyq, ókinishke qaraı, búkil álemde qanatyn keńge jaıyp keledi. Bul qoǵam saý emestigin, qandaı da bir túıindi problema bar ekenin bildiredi.
«Qoǵamda túsinispeýshilik kóp, bala tárbıesinde qatelikter bar, adamdar jan túrshigerlik jaǵdaılarǵa kýá bolyp jatyr. Munyń bári, árıne, otbasyna áser etedi. Adam jumysta bolýy múmkin, keńsede ol óte sabyrly, adekvatty bolyp kórinedi, biraq úıde ol agresor bolyp shyǵýy ǵajap emes. Bul onyń da sanasynda múgedektik bar ekenin kórsetedi. Adamdar, ókinishke qaraı, óz betimen jumys isteýge daıyn emes, túsinýge daıyn emes, damýǵa daıyn emes. Zorlyq qaıdan shyǵady. Birinshiden, eger adam ata-anasynan turmystyq zorlyq-zombylyqty kórgen bolsa, turmystyq zorlyq-zombylyqqa ushyraǵan nemese mektepte zorlyq-zombylyqqa ushyraǵan bolsa, onda bul múldem saý adam bolyp ósedi dep aıtý ekitalaı. Iá, eger ol terapıadan ótse, sózsiz saýyǵyp ketedi. Biraq onyń belgili bir zıandy beıimdilikteri bar jáne olardy satyp alýǵa bolady. Otbasynyń deni saý, bári jaqsy, bári durys bolýy múmkin delik. Biraq, ómirdegi qandaı da bir qıyndyqtar, adam, mysaly, mektepte, ınstıtýtta jumysta oqydy jáne saý emes qoǵam nemese saý emes basshylyq boldy. Onyń jaraqatyna qoǵamnyń qysymy da áser etýi múmkin. Sońynda ol jasyryn agresıany kórsete bastaıdy. Biraz ýaqyttan keıin bul agresıa ashyq kórinis tabady», - deıdi German Vladımırov.
Biraq jábirlenýshiler nelikten soqqyǵa jyǵylady? Nelikten olar ózderiniń agresorynan qashyp qutyla almaıdy? Psıhologtyń aıtýynsha, munda ádettiń kúshi, tárbıe, taptaýryndar minez ról oınaıdy. Ókinishke qaraı, analar qyzdaryna jıi orynsyz «aqyl» aıtady, qyzy kúıeýi týraly aıtyp shaǵymdansa, «Men de shydadym, kúıeýime de shydadym, sen de shydamdy bol» deıdi, ómir solaı ekenin qulaǵyna quıyp baǵady. Biraq bul jaqsy emes. Men bárin birden dushpandyqpen qabyldamaımyn. Biraz suraqtardyń jaýabyn tabý kerek, otbasynyń saý bolýy úshin qandaı da bir sheshimderdi taba bilý kerek. Biraq, munyń bári tárbıeden, týǵannan keıingi shekteýlerden týyndaıdy.
Mysaly, áıel tóze alatyn belgili bir stereotıpter bar. Mundaı qarym-qatynastan shyǵýǵa bolady. Tek onymen jumys isteý kerek. İs júzinde ne boldy? Adam keledi, ol táýeldi bolady, ol qurban bolady, biraq ol qurbandyq jabýly qazan kúıinde qalady. Sondaı-aq adamǵa jábirlenýshi bolý op-ońaı, úırenip qalǵan, shaǵymdanýǵa kelgen kezde qosalqy shekteýler paıda bolady. Bul da jaraqat, bul da saý emes tulǵanyń belgisi. Aıtalyq, áıel tıranmen birge turyp, ajyrasyp ketken nemese ol qaıtys bolǵan jaǵdaılar qanshama. Meniń tájirıbemde naqty mynadaı jaǵdaı boldy: kúıeýi qaıtys boldy, al alty aıdan keıin ol ózin dál sol kúıeýinen qorlanǵanyn málimdedi. Kózi tirisinde jary iship kelip, uryp-soǵyp júrgen. Bir-birine táýeldi qarym-qatynastar bar, biraq munyń bári sheshildi. Odan qutylýǵa bolady, aman qalýǵa bolady, biraq ol úshin tek terapıa qajet, oǵan barý kerek», - deıdi tájirıbeli psıholog.
Al kúıeýinen taıaq jegen áıel jaqsaryp, ómirin jańadan bastaı alatyn bolsa, taıaq jegen balalar she? Psıholog zorlyq-zombylyq eresek adamnyń psıhıkasyna zıandy áser etse, ol da balanyń psıhıkasyna áser etetinine senimdi.
«Eger bir bala otbasynda zorlyq-zombylyq kórip, sonyń arqasynda meıirimdi bolyp, zorlyq-zombylyq jasamaıdy dep oılasańyzdar, bul óte qate ustanym. Bul – adasýshylyq. Birinshiden, balanyń boıynda qatygezdik jasyrynyp jatady. Biraz ýaqyttan keıin ol da tıran bolýy múmkin. Taǵy bir jaǵdaı da kerisinshe, ol ómir boıy qurban bolyp qalady. Tıisinshe, bul adamnyń densaýlyǵy nashar, ol jetkilikti túrde damymaıdy, ol barlyq qulshynyspen bolsa da alǵa basa almaıdy, ol qalypty otbasynda ósken balaǵa qaraǵanda baq-dáýleti men tabysy az bolady», - dep sendirdi maman.
Psıhologtyń aıtýynsha, máseleni sheshýmen emes, aldyn alýmen aınalysý kerek.
«Stýdentter men mektep oqýshylarynyń psıhıkasy saý bolýy úshin psıhologtar mektepterde, ınstıtýttarda stýdenttermen, ásirese psıhıkalyq densaýlyq máselelerimen jumys isteýi tıis. Shynyn aıtaıyq, biz táýip-balgerge barýǵa qumarmyz. Negizi, psıhologqa birinshi barý kerek. Ásirese, qazir travmatıkalyq jaǵdaılar kóp. Arystaǵy jarylystar jaıdan-jaı bolýy múmkin emes, Tarazdaǵy jarylystar, qańtar oqıǵasy jaıdan-jaı bolýy múmkin emes. Barlyq aqparat adamdarǵa aýyr tıdi. Al adamdardyń psıhıkasy jaı ǵana setineı bastady, ýaqyt óte kele, tipti nasharlaı beredi. Ol birden kózge kórinbeıdi. Al munyń barlyǵy turmystyq zorlyq-zombylyqtyń artýyna ákelip soǵýy múmkin», - deıdi psıholog.
Qazaqstan, ásirese, qazaqstandyq balalar men olardyń ata-analary bilikti psıhologtarǵa zárý ekenin Shymkent qalasynyń Bala quqyqtary jónindegi ýákili Janneta Jazyqbaeva da aıtady.
«Men óz jumysymda psıhologıalyq kómek qyzmetine basa nazar aýdaramyn. Ol mektepterde de, emhanalarda da bolýy kerek, bul ásirese áleýmettik salada mańyzdy. Qazir joǵary oqý oryndarynda bilim alyp jatqan bolashaq psıhologtarǵa kóńil bólýimiz qajet. Psıhologıalyq qyzmet jańa deńgeıge kóterilýi kerek, óıtkeni bul qyzmetsiz qazir otbasylar úshin de, zorlyq-zombylyqtan zardap shekken áıelder men balalar úshin de ómir súrý qıyn. Endeshe, mektep psıhology barlyǵyn aldyn ala bilýi, balanyń bet-álpetindegi emosıa, mımıka, qımyl-qozǵalys arqyly bárin túsinýi tıis. Kásibı psıholog, ol minez-qulyq ózgergen saıyn aıyrmashylyqty kóredi. Biraq, ókinishke qaraı, qazir muny túsinetin kásibı psıhologtar óte az. Al mektepterde bala kóp, biraq psıhologtar jetispeıdi», - dep esepteıdi Janneta Jazyqbaeva.
Dál osyndaı psıhologıalyq qoldaý qyzmeti otbasylyq ómirge endi qadam basyp, bala josparlap otyrǵan jas otbasylarǵa da qoljetimdi bolýy kerek.
Eger otbasynyń qyzmeti buzylsa, otbasynda anasyn, ájesin uryp-soǵyp, aıǵaılap, ádepsiz sózder aıtatyn erler bolsa, shańyraqtyń ishi tynysh bolmasa, mundaı otbasynda ósken balany áleýetti zorlyq-zombylyq kórsetýshi dep aıta alamyz. Tipti, eger balalar otbasynda agressıvti, tilazar bolsa, onda, eń aldymen, otbasy buzylǵan nemese ákesi maskúnem nemese olar qol kóteretini dáleldendi. Bala úshin bul qalypty jaǵdaıǵa aınalady, ol bárin gýbka sıaqty sińiredi jáne sol baıaǵy qıanatshy bolyp ósedi», - deıdi Jazyqbaeva.
Otbasyndaǵy ahýalǵa erli-zaıyptylardyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy da áser etedi. Eger ol dısfýnksıonaldy bolsa, stressten keıin agresıa da paıda bolýy múmkin. Sondyqtan ýákildiń pikirinshe, Qazaqstanda otbasyn josparlaý boıynsha jumys júrgizý qajet.
«Sońǵy jyldary otbasyn josparlaý taqyryby óte ózekti bolyp keledi. Jastar otbasyn qurady, biraq olar nesıe arqyly debetterdi azaıta almaıdy. Kóbinese jas otbasylardyń baspanasy joq, páter jaldap turady, áıeli birinen soń biri bala kóteredi. Iá, memleket qoldaý kórsetedi, biraq qaryz júktemesi sıaqty faktor da bar. Árbir derlik jas otbasymen sóıleskende, áńgimelesýshilerimizdiń eshqaısysy «Meniń nesıem joq» dep aıtqan emes. Al bul qaryz júktemesi turaqty tabys bolmaǵan jaǵdaıda, barlyq tapqan aqshasy nesıeni óteýge ketken kezde, bizdiń qazaqstandyq jas otbasylardyń áleýmettik osal tustarynyń birine aınalyp shyǵa keledi. Keıbireýler osydan soń óz shyǵyndaryn óteı almaı, ishimdikke salynyp, áıelderi men balalaryna qol kótere bastaıdy. Olar ózderiniń bar renishterin, qatygezdikterin áıeline, balalaryna tógedi. Sondyqtan otbasyn josparlaýǵa kóńil bólý kerek. Bizge otbasyn josparlaý sabaqtary, synyptar qajet.
Jalpy, olar qazir emhana deńgeıinde ǵana jumys istep jatyr, biraq jastardyń oǵan qanshalyqty júginetini belgisiz. Ádette olar júkti bolǵan kezde gınekologqa kelip, tirkeledi. Otbasyn, júktiligin saýatty josparlaýǵa, ana bolýǵa daıyndalýǵa ótinish bildiretinder óte az. Bul otbasy ınstıtýtynyń damýyna kedergi keltiredi. Tipti bir ret emhanaǵa barǵanda, otbasyn josparlaý bólimshelerine kirip-shyǵatyndardyń joq ekenine júz paıyz senimdimin. Ókinishke qaraı, qaı kezde de áıelder men erler otbasyn josparlaýǵa barmaıdy. Qazir bizde otbasyn josparlaý baǵdarlamasy is júzinde joq. Sońǵy ret memlekettik baǵdarlama sonaý 2017 jyly júzege asyrylǵan kórinedi. Memlekettik satyp alýlar saıtyna kirseńiz, sońǵy kezderi bul taqyryptyń belsendi bolyp turǵanyn kórmeısiz. Eger qoǵam qaıratkerleri bul baǵdarlamany nasıhattasa, jaǵdaı basqasha bolar ma edi», – deıdi ýákil.
Mamannyń aıtýynsha, otbasylyq zorlyq-zombylyqtyń bir mysaly jaqynda Shymkentte bolǵan. Áıel balany ózi emdelip jatqan aýrýhananyń qabyrǵasyna soqqan. Jazyqbaevanyń aıtýynsha, bul otbasynyń qyzmeti buzylǵan.
«Bul onyń psıhoemosıonaldy jaǵdaıyna baılanysty boldy. Otbasy áleýmettik jaǵynan osal. Áıeldiń bes balasy bar, bireýi múgedek, bireýi shala týǵan, ekeýi qaıtys bolǵan. Ol qazir besinshi balasyna júkti. Bul oǵan áser qatty etti. Ol bireýmen telefon arqyly hat jazysyp otyrǵan kezde, bala odan sýsyn suraǵan nemese onyń qolyn almaq bolǵan, sol kezde onyń betinen urǵan. Men onymen sóıleskende, onyń kózinen jasty kórmedim, ol úndemeıdi, tipti kúldi, sodan keıin men onymen sóılestim. Kúıeýi jumys istemeıdi, qosymsha aqsha taýyp kún kóredi, turaqty jalaqysy joq, al olardyń satyp alǵan kóliginiń qomaqty nesıe bolsa, júrgizýshi kýáliginen aıyrylǵandyqtan kólik tur. Óıtkeni, kúıeýi mas kúıinde kólik júrgizip, ustalyp qalǵan. Alaıda, ol keshke kólikpen taksı qyzmetin atqarady. Olardyń da anasy zeınetker, sonymen qatar qyzy álsiz, shala týǵan. «Kúıeýimniń jarty kúndik jumysy 50 000, múgedektigi men bala kútimi boıynsha 100 000 shamasynda járdemaqy» deıdi. Eseptep qarasam, olardyń jalpy tabysy 160 myń, al shyǵyny orasan, 170 myńnan astam nesıesi bar. Tamaqtaný kerek, kıiný kerek, bala jıi aýyrady, olarda kómir joq, óıtkeni ol qymbat. Ol júkti bolmaýǵa tyrysqan. Anyqtalǵandaı, oǵan spırál salynǵan, biraq ol oǵan sáıkes kelmeı, ony alyp tastaǵan. Sodan keıin gınekologpen tyǵyz baılanys bolmaǵandyqtan, ol júkti bolyp qalǵan. Bul jerde kóptegen faktorlar bar», - dep túsindirdi Janetta Jazyqbaeva.
Sarapshy úılengenge deıin daıyndalý kerek degen qorytyndyǵa keldi. Al balaly bolmaı turyp, densaýlyǵyqty rettep, aıaqtan turyp alý kerek. Materıaldyq bazany daıyndap alǵan jón. Sonymen qatar mindetti túrde psıhologıalyq daıyndyq kerek. Otbasy men balany josparlaý kabınetterine baryp, psıhologtarǵa habarlasqan durys. Eshbir jaǵdaıda balalardy da, áıeldi de qınaýǵa bolmaıdy.
Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolsańyz, polısıaǵa 102 telefony arqyly habarlasýǵa bolady. Sonymen qatar, Qazaqstanda balalar, jastar jáne turmystyq zorlyq-zombylyqtan zardap shekkender úshin senim telefony jumys isteıdi. Psıhologtar zardap shekkenderge 150 nómiri boıynsha keńes berýge daıyn.
