Qytaı men Iran baǵyty
AQSH-tyń Ortalyqtandyrylǵan qolbasshylyǵynyń basshysy, general Djeıms Ostın 2016 jyldan bastan AQSH Túrkimenstanǵa áskerı turǵydan kómek kórsetetinin málim etti. AQSH kongresmenderi resmı Ashhabadqa kómek kórsetýge qoldaý kórsetken. Túrkimenstannyń AQSH-tyń kómegine muqtaj bolýyna «Islam memleketi» uıymynyń sarbazdary Aýǵanstannyń soltústik aýmaǵynda boı kórsetýi sebepshi bolǵany daýsyz. Budan basqa Qytaıǵa gaz eksporttap otyrǵan eldi AQSH baqylaýda ustaýǵa qashanda qushtar.
Dúnıejúzi boıynsha tabıǵı gazdyń qory tórtinshi oryn alatyn Túrkimensten en baılyǵyn syrt elderge tıisti deńgeıde eksporttaı almaı otyr. Búginde Túrkimenstannyń kógildir otyn óndirý isi Keńes kezeńindegi deńgeıge áli jete almaýda. Kezinde túrkimender jylyna 89 mlrd tekshemetr gaz óndirgen bolatyn. Al ótken jyly túrkimender 77 mlrd tekshemetr gaz óndirip, rekordtyq mejeniń mańaıyna baryp qaıtty.
Qazirgi tańda Túrkimenstan Iran men Qytaıǵa qaraı gaz qubyryn tartyp, jerasty baılyǵyn eksporttap, qyrýar paıda tabýǵa kúsh salýda. Ásirese, Qytaı baǵytyndaǵy qubyrǵa aıryqsha senim artylýda.
Birshama ýaqyt buryn túrkimender kógildir otynyn keńes zamanynda qolǵa alynǵan «Ortalyq Azıa – Ortalyq» baǵyty boıynsha Ýkraınaǵa eksporttaýǵa kúsh salyp kórdi. Biraq buǵan Ýkraınamen betjyrtysqan Reseı tolyqtaı shekteý qoıyp otyr. Sońǵy ýaqyttary dúnıejúzin sharpyǵan saıası-ekonomıkalyq daǵdarys Túrkistannyń gaz eksportyna keri áser etip, adymyn ashtyrmaýda.
Qyrǵyz ben tájik sybaǵasy
Búginde Túrkimenstannyń arzan gazyn satyp alýǵa nıetti memleketter barshylyq. Olardy tipti Eýropa men Azıanyń alys jatqan elderinen izdeýdiń de qajeti joq. Aıtalyq, irgedegi qyrǵyzdar men tájikter túrkimen gazyna birneshe jyldan beri qol sozyp keledi. Biraq aradaǵy Ózbekstan Ortalyq Azıadaǵy kórshileriniń saıası-ekonomıkalyq turǵydan kúsh alyp ketýine barynsha kedergi jasap baǵýda. Birshama ýaqyt buryn túrkimender kógildir otynyn keńes zamanynda qolǵa alynǵan «Ortalyq Azıa – Ortalyq» baǵyty boıynsha Ýkraınaǵa eksporttaýǵa kúsh salyp kórdi. Biraq buǵan Ýkraınamen betjyrtysqan Reseı tolyqtaı shekteý qoıyp otyr. Sońǵy ýaqyttary dúnıejúzin sharpyǵan saıası-ekonomıkalyq daǵdarys Túrkistannyń gaz eksportyna keri áser etip, adymyn ashtyrmaýda.
[caption id="attachment_10145" align="alignleft" width="480"]
Iran men Túrkimenstan gazdy birigip ıgerýge kelisim berip tur.[/caption]
Iran soltústik-shyǵys aýmaǵyndaǵy provınsıalaryna qajetti gazdy Túrkimenstannan alyp keldi. Óıtkeni, resmı Tegeran eldiń ońtústiginde óndirgen mol gazyn soltústikke jetkize almaǵan edi. Batys elderiniń ekonomıkalyq sanksıalarynan keıin Iran ishki kapıtaldyń syrtqa ketpeýin qadaǵalap, el aýmaǵyn tolyqtaı gazdandyrý isin qolǵa alǵan bolatyn. Mine, sonyń arqasynda Irannyń soltústigindegi provınsıalary túrkimen gazynan tolyqtaı bas tartyp, ózderiniń gazdaryna qol jetkizdi. Osy jaǵdaıdan keıin Iranǵa jyl saıyn 8-12 mlrd tekshemetr gaz eksporttaýdy josparlaǵan Túrkimenstan ótken jyly Iranǵa bar bolǵany 5 mlrd tekshemetr gaz eksporttaǵan. Aldaǵy ýaqytta Iran baǵytyndaǵy gaz eksportynyń kólemi tómendeı berýi múmkin. Óıtkeni, álemde gaz qory jóninen Reseıge ǵana jol beretin Iran óz gazyn ıgerýge basa mán berip otyr.
Áleýmettik jeńildik toqtady
Jalpy, Túrkimenstan jylyna 155 mlrd tekshemetr gaz eksporttaıtyn múmkindikke ıe. Biraq olar eksporttyq áleýetin óz deńgeıinde uıymdastyra almaýda. Sońǵy ýaqyttary álemdik naryqta munaı baǵasynyń quldyraýy túrkimender úshin jyǵylǵan ústine judyryq boldy. 2015 jyly Túrkimenstan búdjeti 1 mlrd dollar (3,4 mlrd túrkimen manaty) defısıtke uryndy. Bul Ortalyq Azıadaǵy shaǵyn memleket úshin óte qomaqty qarjat. Osydan keıin resmı Ashhabad áleýmettik salaǵa bólip kelgen qarjylaryn qysqartýdy kózdep otyr. Túrkimen bıligi halyqtyń elektr qýatyn tegin paıdalanýyn toqtatyp, arnaıy tarıf belgiledi. Budan basqa árbir túrkimen azamatyna jarty jyl saıyn beriletin 750 lıtr benzındi de qysqartqany belgili. Ulttyq valútasyn manatty 20 paıyzǵa deıin devalvasıa jasap, búdjet qyzmetkerleriniń jalaqysyn 10 paıyzǵa ǵana kótergen. Osylaısha Ortalyq Azıadaǵy birden bir halqy áleýmettik turǵydan joǵary deńgeıde qorǵalǵan memleket statýsynan birtindep aıyryla bastady. Eger aldaǵy ýaqytta Túrkimenstan prezıdenti Ǵurbanǵuly Berdimuhammedov gaz eksportyn tıimdi baǵytta uıymdastyrmasa, ekonomıkalyq ahýal kúrdelene berýi múmkin. Túrkimenstan prezıdenti bul sharýany beıtaraptanyp sheshe almasyna kózi jetkendeı. Sondyqtan ol aınalasyndaǵy kórshileri men alystaǵy Amerıkamen yntymaqtastyq ornatýǵa kúsh salýda.
TAPÚ jobasyn iske asyrýda resmı Ashhabad AQSH-tyń qoldaýyna arqa súıeıtini anyq. Biraq eki kúnniń birinde jarylystan kóz ashpaıtyn Aýǵanstan men Pákistan aýmaǵy arqyly gaz qubyryn tartý táýekeli basym jumys.
[caption id="attachment_10146" align="alignright" width="408"]
Ashhabad gaz óndiris ulǵaıtpasa, ekonomıkasy syr bere bastaýy múmkin[/caption]
Qaýipti baǵyt...
Ekonomıkalyq qıyn jaǵdaımen betpe-bet kelgen resmı Ashhabad qazir Túrkimenstan-Aýǵanstan-Pákistan-Úndistan (TAPÚ) gaz qubyryn tartý máselesin qarastyryp jatyr. Bul jobanyń sóz bolǵanyna birneshe jyldyń júzi bolǵanyn bilemiz. Biraq joba qolǵa alynyp, qurylys jumystarynyń bastalatyn túri kórinbeıdi. Árıne, TAPÚ jobasyn iske asyrýda resmı Ashhabad AQSH-tyń qoldaýyna arqa súıeıtini anyq. Biraq eki kúnniń birinde jarylystan kóz ashpaıtyn Aýǵanstan men Pákistan aýmaǵy arqyly gaz qubyryn tartý táýekeli basym jumys. Budan buryn túrkimender ázirbaıjandarmen birlesip, Kaspıı teńizi arqyly Eýropaǵa gaz qubyryn júrgizýge umtylǵan edi. Ózgeden buryn óziniń gazyn Eýropaǵa jetkizýdi jón sanaǵan ázirbaıjandar kórshilerine durys usynys jasamaı, joba aıaqsyz qaldy. Osylaısha túrkimender qolda bar gazyn aınalayana sata almaı, qınalyp otyrǵan jaıy bar. AQSH pen Túrkimenstannyń arasyndaǵy áskerı baılanystyń ornaýynan aldaǵy ýaqytta TAPÚ gaz qubyrynyń qolǵa alynyp qalýy múmkin ekenin ańǵarýǵa bolady. Bolashaqta AQSH-tyń áskerıleri gaz qubyrynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýdi jeleý etip, áskerı kontıngentin ákelýi bek múmkin. Al bul jaǵdaı óz kezeginde Qytaı men Reseıdiń búıirine qanjardaı qadalatyny sózsiz. Jalpy, AQSH pen Túrkimenstannyń jaqyndasýy Ózbekstannyń da oń jambasyna kelmeıdi. Qalaı bolǵanda túrkimen gazy iri memleketterdiń múddeler qaqtyǵysyna sebepshi bolýy yqtımal.
Daıyndaǵan Nurlan JUMAHAN.
