Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Astanadaǵy «Jastar» saıabaǵynda ótken «Taza Qazaqstan» ekologıalyq festıvalinde aǵash otyrǵyzyp, ekobelsendilermen kezdesti. Bul shara «Búkil qazaqstandyq aǵash egý kúni» aıasynda uıymdastyrylyp, úsh kún ishinde elimizde 4,5 mıllıonǵa jýyq kóshet otyrǵyzyldy. Memleket basshysy kórmeni aralap, oqýshylar men jas kásipkerlerdiń ekologıalyq jobalarymen tanysty. Prezıdent tazalyqty ómir salty retinde ustanýdyń mańyzyn atap ótip, ekologıany jaqsartý jolyndaǵy eriktilerdiń eńbegin joǵary baǵalady. Onyń aıtýynsha, tabıǵatty qorǵaý - ár azamattyń paryzy. Qoqys suryptaý, sý men elektr energıasyn únemdeý, qoǵamdyq oryndardy taza ustaý sıaqty qarapaıym áreketter jańa ekologıalyq mádenıettiń negizi bolýǵa tıis. Memleket basshysy «Taza Qazaqstan» naýqanynyń el mádenıeti men ınvestısıalyq tartymdylyǵyna oń áser etetinin de atap ótti. Ekobelsendi Merýert Salyqova sekildi tabıǵatty qorǵaýǵa belsendi atsalysatyn eriktiler naýqannyń basty qozǵaýshy kúshi bolyp otyr.
Ekomádenıettiń basty sharty – artyq zattardan arylý
– Ózińiz nasıhattap júrgen ekomádenıetti saqtaý úshin ne isteý kerek, neden bastaý kerek?
–Ekomádenıet – ár adamnyń ózinen bastalady. Iaǵnı árbir azamattyń tabıǵatqa degen kózqarasyn ózgertýi mańyzdy. Bul - tek qorshaǵan ortany qorǵaý emes, ol – ómir súrý salty, sana-sezim, jaýapkershilik. Ár adam jasaǵan is-áreketine, tastaǵan qoqysyna, júrgen, turǵan jeriniń tazalyǵyna jaýapkershilikpen qaraǵanda ekomádenıet qalyptasady. Ókinishke qaraı, bizdiń elde qorshaǵan ortany qorǵaýdy kóptegen adamdar bir rettik, naýqandyq aksıalarǵa qatysý dep túsinedi. «Bul – memlekettiń mindeti» degen kózqaras basym. Shyndyǵyn aıtsaq, jer-sýymyz ýlanyp jatqanda bılik tarapynan aksıalar, zańdar, erejeler kútýdiń qajeti joq. Ony óziń aq kúndelikti ádetke aınaldyryp isteı beresiń. Zattardy sanaly túrde tutyn, qajetsiz zat satyp alma, plasık qoldanýdy qysqart, qoqysty azaıt, aınalańdy lastama degen sıaqty qarapaıym ádetterden turady. Velosıpedpen júrý, aǵash egý, sý men qýat kózderin únemdeý – bul da ekomádenıettiń kórinisi. Ekologıalyq aksıalarǵa, eriktiler qozǵalysyna qatysý da qoǵamda ekosana qalyptastyrýǵa yqpal etedi. Ekomádenıettiń basty sharty – artyq zattardan arylý.
– Artyq zattarǵa neni jatqyzamyz?
– Qazirgi zamanda bárimizde kıim kóp. Tamaqty, turmystyq hımıany da beıbereket ala beremiz, onyń bárin paketterge, plasık ydystarǵa salyp paıdalanamyz. Sońynda olar qoqysqa aınalyp, jerdi lastaıdy. Joǵary sapaly, uzaqqa jaraıtyn zattar alsań úıiń qajetsiz zattarǵa tolyp qalmaıdy. Artyq zattardy muqtaj adamdarǵa berý kerek. Mysaly men kıilmeıtin kıimderdi muqtaj jandarǵa taratamyn. Kóbinese biz oılanbaı kóp nárseni satyp alamyz, adamnyń kózi toımaıdy ǵoı, kerek bop qalar dep ala beremiz. Kez kelgen dúnıeni satyp alarda osy maǵan qatty qajet pe dep oılanyp baryp alǵan abzal. Bul tek ekologıalyq qana emes, ári qarjylyq saýattylyq bolyp tabylady. Iaǵnı kerek emes zat satyp almasańyz úıińiz de shashylmaıdy, qaıta-qaıta qoqys shyǵarýdyń qajeti bolmaıdy.
Qoldanysty qysqartý – qoqysty azaıtý
– Qoqys degen báribir shyǵady ǵoı, sol qoqystan qalaı qutylamyz?
– Qoqystan túbegeıli qutylmasaq ta ony anaǵurlym qysqartýǵa bolady. Qoldanysty qysqartý arqyly qoqysty da azaıtamyz. Qoqystan qutylýdyń amaldary bar: bas tartý, qysqartý, qaıta óńdeý, kompostaý. Atap aıtsaq, plasıkten bas tart, artyq zatty qoldanýdy qysqart, qaıta óńde jáne komposta degendi negizge alamyz. Bul úshin men ózim úıimde shaǵyn ekostansıa ornatyp qoıdym, sol jáshikterge zattardy suryptap salamyn, qaǵaz bólek, shyny ydystar bólek, lampochkalardy jeke jáshikke salamyn, barlyǵyn 2-3 aıda jınap-terip qaıta óńdeýge tapsyramyn.
– 2-3 aı tursa qaldyqtar buzylyp ketpeı me?
– Bul jerde buzylatyny - tamaq qaldyqtary. Men azyq-túlik qaldyqtaryn dereý kompostap jiberem, kógermeıdi, sasymaıdy. Arnaıy apparat tamaq qaldyqtaryn keptirip, úgitip tyńaıtqysh etip beredi. Ony úı ósimdikterine nemese aýlaǵa topyraqqa tógemin. Al kıilmeıtin kıimder men aıaq kıimderdi tapsyratyn jerler Qazaqstannyń barlyq óńirinde bar. Arasynda qıalyńyzǵa erik berip, eski kıimnen jańasyn jasap alýǵa bolady. Qoqystan arylýdyń bir joly - qaıta óńdeýdi damytý. Ásirese plasık buıymdaryn qaıta óńdeý máselesi bizde ózekti. Bizdiń negizi jaýymyz - jaýymyz - bir rettik qoldanylatyn zattar. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev qaıta óńdeý óndirisin damytý týraly aıtty. Qazir bizde osy salaǵa erekshe kóńil bólinýde. Máselen Almatyda úsh jerde qaıta óńdeýge tapsyrý stansıalary bar, men osy stansıalardyń qyzmetin paıdalanamyn. Sondaı aq kúnine 1 myń tonna turmystyq qaldyq qabyldaıtyn qoqys óńdeý zaýyty bar.
Plasıkpen kúres – tabıǵatqa úles
– Plasık qoldanýdy qysqarttym dedińiz. Bul sheshimińiz qıyndyq týdyryp júrgen joq pa?
– Búgingi zamanda plasıkten tolyq bas tartý qıyndaý, óıtkeni ony kóptegen salalarda qoldanady. Degenmen ony barynsha azaıtýǵa, tıimdi paıdalaný arqyly máseleni sheshýge bolady. Plasık qazir búkil álemdi jaýlap aldy. Birneshe jyl buryn ǵalymdar balyqtar men ulýlardyń aǵzasynan mıkroplastık taýyp alsa, endi ony adamnyń aǵzasynan taýyp jatyr. Plasık quramyndaǵy toksınderdiń adam aǵzasyna áseri qandaı? Sondyqtan biz plasıktan tolyqtaı bas tartpasaq ta ony qoldanýdy meılinshe qysqarta alamyz. Mysaly, kúndelikti ishetin sýdy plasık bir rettik bótelkesimen satyp ala bermeı, quıyp alýǵa bolady. Dúkenge matadan tigilgen eko-sómke alyp baram, qajetti azyq-túlikti soǵan salyp alamyn. Artyq plasık qoldanbaý úshin sýsabyn, sabyn sekildi turmystyq zattardy zero waste dúkeninen satyp alam. Bul dúkender jelisiniń konsepsıasy meniń ekologıalyq daǵdylarymdy qalyptastyrýǵa kóp kómegi tıdi. Qaldyqty barynsha az shyǵarýǵa, jaýapty tutynýǵa baǵyttalǵan prınsıpter toptamasy kókeıge qonymdy. Ol jerde barlyǵyn quıyp alasyń, ıaǵnı úıde sýsabyn taýsylsa, qutysyn laqtyryp tastamaı qaıta baryp quıyp alýǵa bolady. Osyndaı ádetter arqyly ekologıalyq ómir saltyn saqtaýdyń esh qıyndyǵyn kórgem joq.
Paket qaptaǵan orta qaýipti
– Polıetılen paketti paıdalaný máselesine toqtalsaq?
– Jalpy qaı dúkenge kirsek te alǵan taýarymyzdy polıetılen paketterge salyp beredi. Ǵalymdardyń aıtýynsha ortasha eseppen 20 mınýt qana paıdalanylatyn polıetılen paketter 400 jylǵa deıin shirimeı jerdi lastap jata beredi eken. Qazir álemniń 120 dan astam eli zıandy paketterden bas tartqan. Al 30 memlekette paketti satyp alady. Danıa bul tyıymdardy 1994 jyly bastap ketken. Fınlándıada plasık paketterdi qabyldaıtyn avtomattar ornatylǵan. Qazaqstan da polıetılen pakettiń óndirisin toqtatýdy josparlap otyr. Óıtkeni polıetılen paket - eń qaýipti qoqys. Jylyna shamamen 6 mln 300 myń tonna paket teńizder men muhıttardy lastap, qustar men ańdardyń, balyqtardyń ajalyna túrtki bolýda. Paketterdi qoldanýdy azaıtý úshin dúkenderde tegin taratpaı, qymbatqa satý kerek. Sonda ǵana qoqys azaıady.
– Bizdiń elge Taza Qazaqstan bolý úshin bizge taǵy ne jetispeıdi?
– Birinshiden bizge ekobilim, ekomádenıet jetispeıdi. Kóptegen adamdar áli de ekologıalyq normalarǵa beıjaı qaraıdy. Qoqysty kez kelgen jerge tastaý, tabıǵatty lastaý - jıi kezdesetin jaıt. Bul – ekosananyń jetkiliksizdigi. Ekologıalyq problemalar mektep baǵdarlamasynda ústirt qarastyrylady. Inflúenser úlgi bolsa ǵana adamdarǵa áser etedi. Sheneýnikter, tanymal adamdar osyndaı sanaly tutyný ómir saltyn ustanyp júrmin dese, halyqa ta kóredi. Adam ádeıi istemeıdi, bilimsizdikten jasaıdy, sanaly qoldaný týraly bilmeıdi, sebebi aqparat az. Ekinshiden, bizde ınfraqurylym tapshy. Qoqysty suryptaıtyn jáshikterdiń azdyǵy, qaıta óńdeý zaýyttarynyń jetispeýshiligi kedergi. Úshinshiden, jasyl tehnologıalarǵa kóshý mańyzdy. Menińshe, «Taza Qazaqstan» jobasy oń nátıje beredi dep oılaımyn, halyqqa ekologıalyq saýattylyq osyndaı aksıalar arqyly keledi dep oılaımyn.
Keler urpaqqa jerimizdi taza kúıinde tapsyrýymyz kerek
– Ekomádenıetti qalyptastyrý úshin ózińiz qandaı is-sharalarǵa qatysyp júrsiz?
– Kóptegen ekologıalyq is-sharalardan qalmaımyn. Mektepterde ekotrener retinde oqýshylarǵa dárister oqımyn. Aıtqym keletindi áleýmettik jelide óz blogym arqyly jetkizemin. Ekobloger retinde zaýyttarǵa ekskýrsıa jasaımyn. Ózim turatyn Almaty qalasynda aıyna bir ret tabıǵatty aıalaýǵa úıretetin «Recycle Birge» aksıasy ótedi, bul is-shara maǵan qatty unaıdy. Aksıa barysynda qaıta óńdeýge bolatyn 18 túrli shıkizat jáne qaıyrymdylyqqa arnalǵan túrli zattar qabyldanady. Dári-dármek, shyny, plasık, lampa, batareıa, kitap almasý, kıim, aıaq kıim, turmystyq zattar jáne t.b. ótkize alasyz. Bir aksıada 4 saǵattyń ishinde 2,2 tonna shıkizat pen 2,7 tonna zat jınaldy. Sondaı aq, ekologıa taqyrybyna qyzyǵýshylyqty arttyratyn ekojármeńke ótedi. Master klass aýmaǵy da bar, qaıta óńdelgen materıaldardan jasalǵan turmystyq zattardy jasap, kreatıvti ıdeıalarymen bólisemiz, kosmetıka quramynyń tazalyǵyn tekseremiz. Mysaly ótkende ekoaksıaǵa qyzymdy ertip aparyp eski djınsydan syrǵa jasadyq. Osylaısha ekotárbıe balaǵa syrttan kelmeıdi, ata-anasynyń ómir salty arqyly beriledi. Úıde bárin kórsetip, túsindirip otyrsa bala soǵan daǵdylanady. Jalpy ekoádetterdi sýdy únemdeý, jaryqty sóndirý, qoǵamdyq kólikpen júrý, dúkenge shopermen barý sekildi aqyryndap bastaǵan tıimdi. Bul ońaı ádetter, sony oryndaýǵa birtindep daǵdylansaq álem tazaryp, adamdardyń densaýlyǵyna da zıan kelmeıdi. Adam sanasy ózgergende, tanym-túsinigi keńeıgende ǵana osy ekoádetterge ózi keledi. Óıtkeni Jer-Ana barsha adamzatqa ortaq. Biz keler urpaqqa jerimizdi taza kúıinde tapsyrýymyz kerek.
Suhbattasqan Merýert RAIYM
