Tatarstan – el basqarýshysy “prezıdent” dep atalatyn Reseıdegi jalǵyz el. Eldi osy statýstan aıyrǵysy kelgen Máskeýdiń buıryǵyna Tatarstan parlamenti qarsy shyqty.
“Bul Reseıdiń quqyqtyq memleket retindegi konstıtýsıa júıesine qaıshy!”, – dep kesip aıtty Memlekettik keńestiń memqurylys jónindegi komıtetiniń basshysy Albert Habıbýllın.
Reseıde 2010 jyldan beri respýblıka prezıdentteriniń ataýyn ózgertý úrdisi júrýde. Bul ataýdan alǵashqylardyń biri bolyp Sheshenstan basshysy Ramzan Qadyrov bas tartqan. Osy kúnge deıin federasıa quramyndaǵy 12 respýblıkanyń 11-i óz jetekshileriniń ataýyn ózgertip, “prezıdent” degen sózdi alyp tastaǵan.
…
Belgili jýrnalıs Asylbek Abdýlov tatarlar men bashqurttardyń KSRO taraǵan tusta ne sebepti táýelsizdik almaǵanyna toqtalyp, tarıhı faktorlardy oı eleginen ótkizgen eken.
Dalanews.kz osy maqalany oqyrman nazaryna usynǵandy jón kórdi.
...
1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinde túrki jurty bir-birinen súıinshi surasyp, shat-shadyman boldy. Qazaq, tatar, bashqurttan bólek chývash, ýdmýrt, moksha, marı sekildi ulttar da saıası ambısıasy baryn ańǵartyp, táýelsizdik týraly sóz qozǵady.
Bulardyń barlyǵy Patsha úkimetiniń quldyǵy men qyspaǵynan qutylýǵa asyqqan edi.
Qazaqtardan qalyspaýdy qalaǵan tatarlar men bashqurttardyń ıntellıgensıasy Edil-Jaıyq ulttyq avtonomdy jobasynyń qabyrǵasyn qalaýǵa kirisken-di. 1917 jyly Búkilreseılik musylmandar sezi ótip, osy májiliste Reseıdiń memlekettik basqarý formasy bekitildi: Reseı federatıvti elge aınalatyn bolyp uıǵaryldy.
Patsha bıligi tusynda ulttyq respýblıka qurý týraly ıdeıany umyta jazdaǵan Edil boıyndaǵy jáne Orta Azıadaǵy elder bul múmkindikti jiberip almaýǵa tyrysty. Orys gýbernıalarynyń “saýyn sıyryna” aınalǵan terıtorıalarǵa azattyq alatyn sát týdy.
Aqpan tóńkerisinen keıin “Alash” qozǵalysy qaýyrt qımyldap, buǵaýdan bosaýdyń alǵyshartyn jasady. 1917 jyldyń shildesinde Orynbordaǵy qazaqtardyń Jalpyulttyq sezinde “Alash” partıasy quryldy. Mundaǵy maqsat – qazaqtarǵa avtonomıa áperý edi. Bútin bir etnos erkindikke umtylyp, bólek shyqqysy keldi.
“Alash” zıalylary Reseı Federasıasynyń aıasyndaǵy ulttyq avtonomıa qurýdy kózdedi. Boljam boıynsha, Alash Orda Sibir avtonomıasynyń quramyna kirýge tıis-tin.
Alash avtonomıasy men Alash Orda úkimetiniń Bas mınıstri bolyp Álıhan Bókeıhanov biraýyzdan bekitildi. Reseı ımperıasy shatqaıaqtaǵan sátte edel-jedel avtonomıa qurýdy qolǵa alǵan alashordalyqtar osy bir batyl áreketiniń nátıjesinde bolashaq Qazaqstannyń irgetasyn qalady.
Alash Orda úkimetiniń baǵdarlamasy birqatar talaptan turdy.
Qazaqstan Reseı quramyndaǵy avtonomıa degen atqa ıe, áıtse de adam quqyǵy, saılaý quqyǵy, baspasóz jáne sóz erkindigi sekildi qasterli qundylyqtarǵa federasıa tarapynan qysym jasalmaýy qajet. Eldegi agrarly saıasat qazaqtardyń kózqarasy men múddesine qaıshy kelmeıtindeı júzege asýy tıis.
Aqpan tóńkerisiniń nátıjesinde kúlli Reseıde – qos bılik ornady. Ýaqytsha úkimet jáne kedeı-kepshik pen jumysshy tabynan quralǵan Sovet úkimeti aıtys-tartysqa tústi.
Ýaqytsha úkimet 1916 jyly Qazaqstanda patshaǵa qarsy shyqqan belsendilerdi aqtaý týraly qaýlyǵa qol qoıdy. Federasıa azamattarynyń júrip-turýyna kedergi keltirmeý týraly zań qabyldandy. Dinı kózqarasy men shyǵý tegine qaraı qýdalaýǵa ushyraıtyn bap alynyp tastaldy. Ýaqytsha úkimet demokratıaǵa betburýdyń yrymyn jasaǵan boldy.
Alaıda musylmandar, onyń ishinde qazaqtarǵa avtonomıa berýge kelgende kejegesi keıin tartyp qaldy. Imperlik sındromy qaıta qozyp, az ulttarǵa bostandyq bergendi namys kórdi.
Osy tusta bólshevıkter bas kóterip, munyń sońy Qazan tóńkerisine ulasty. Ýaqytsha úkimettiń qateliginen sabaq alǵan “qyzyldar” qýlyqqa saldy. Buǵan sálden keıin toqtalatyn bolamyz.
...
1918 jyly ımperıanyń ábden álsiregen shaǵynda qazaqtar men bashqurttar birýaqytta málimdeme jasap, ózderiniń ulttyq respýblıka qurǵanyn jarıa etti.
Orynbor qalasy Alash Orda men Bashqurtstannyń saıası hám ıntellektýaldyq ortalyǵyna aınaldy.
Dál sol jyldyń kókteminde qazaqtar men bashqurttar ústel basyna jınalyp, “qyzyldarǵa” qarsy turý týraly jospar ázirledi. Sol jyldyń kúzinde Ýfa qalasynda eki eldiń bıznes ókilderi bas qosty.
Osy basqosýda alǵash ret qazaq-bashqurt federasıasyn qurý týraly másele kóteriledi. Eki eldiń shekarasy shektesip jatqany bul úrdisti jedeldete túser edi.
Tatar-bashqurttardyń saıası qaıratkeri, áıgili Ǵalymjan Ibragımov áne-mine qurylǵaly otyrǵan federasıany 5 shtatqa bólýdi usyndy.
Buǵan saı: Qazaqstan, Qapqaz, Túrkistan, Edil-Jaıyq jáne Qyrym shtaty qurylýy tıisti edi. Al federasıany – Túrki federatıvtik respýblıkasy dep ataý týraly sheshim qabyldandy!
Biraq budan keıingi oqıǵalar mejelegen dúnıeni júzege asyrýǵa mursha bermedi. 18-qarashada Sibir úkimetiniń mınıstrler keńesinde búlik bolyp, Ýaqytsha úkimettiń bıligi zańsyz dep tanyldy.
Atyshýly admıral Aleksandr Kolchak ózin kúlli Reseıdiń Joǵarǵy ámirshisi ári áskerdiń Bas qolbasshysy dep jarıalady. Bólshevıkterge tótep beretin ákimshilik ortalyq retinde Omby qalasy tańdalyp alyndy.
…
1918 jylǵy qarashanyń sońǵy kúnderinde Alash Ordanyń Bas mınıstri Álıhan Bókeıhanov Kolchak úkimetimen Qazaq avtonomıasy týraly kelissóz júrgizý úshin Omby qalasyna attandy.
Alaıda ımperlik saıasattyń ýyty ón-boıyna tarap ketken Kolchak bul usynysty qabyldaýdan bas tartty, egemendik týraly sóz qozǵaýdyń ózine tyıym saldy.
Qazaqtar men bashqurttar eki ottyń ortasynda qaldy. Eki birdeı dıktatýranyń qaıbiriniń yǵyna jyǵylady?
Kolchak bastaǵan “aqtardyń” aıtqanyn maquldaı ma, álde Lenın, Troskıı, Stalın bastaǵan “qyzyldardyń” usynysyn qabyl ala ma? Osy arada ilkide sóz etken jaıtqa qaıta oralý qajet.
Ýaqytsha úkimettiń qateliginen sabaq alǵan “qyzyldar” qýlyqqa saldy. Bólshevıkter avtonomdy memleketterge az-muz keńshilik jasaıtynyn aıtyp, ýáde bergen boldy. Qazaq pen bashqurttyń ıgi-jaqsylary aqyr sońy solardyń usynysyn qabyl aldy. Bul ýaqytta Kolchaktyń áskeri tas-talqan bop jeńilip, bólshevıkter “aqtardyń” admıralyn Irkýtskige jete bere atyp óltirdi. Kolchaktiń bıligi bir jarym jylǵa jetpeı kúırep tyndy.
Reseıge baǵynyshty ulttyq úkimetterdiń birde-biri sovet bıligin quptaǵan joq. Olardyń saıası ustanymyn qabyldaýdan bas tartty. Bólshevıkter ulttyq máselege qatysty pozısıasyn qaıta qaraýǵa májbúr boldy.
Lenınniń ornyn basqan Stalın avtonomdy ári odaqtas respýblıkalardan quralǵan memlekettiń irgetasyn qalady. Alaıda is júzinde Edil men Jaıyqtyń boıyndaǵy, Orynbordaǵy jáne Qazaqstandaǵy reseılik baqylaý eselene tústi. Odaqtas respýblıkalarǵa enshisin bólip bergendeı kóringen Sovet úkimeti, shyn máninde, otarlaýdyń jańa úlgisin oılap tapqan edi.
...
1920 jyly qazirgi Qazaqstan men Bashqurtstan aýmaǵynda avtonomdy sovet respýblıkalary quryldy. Orynbor Qazaq ulttyq avtonomıasynyń astanasy dep bekitildi. Osylaısha, qazaq jeri soltústik batysynda Bashqurtstanmen shektesip jatty.
1925 jylǵa deıin Qazaqstan men Bashqurtstan arasynda ortaq shekara bolǵan.
Alaıda Keńes úkimetiniń surqıa saıasaty Orynbor qalasyn Qazaqstannan jyryp, ony Reseıge qosqannan keıin eki eldiń arasy ajyrap qaldy, anyǵyraq aıtqanda Qazaqstan men Edil boıyndaǵy elderdiń arasynda Reseıge qarasty dáliz paıda boldy.
Baýyrlas, tamyrlas elderdi ekige jarǵan “Orynbor korıdory” osylaı paıda boldy.
Alǵashqyda Qazaqstan men Bashqurtstannyń arasyn bólip turǵan dálizdiń keńdigi 30 shaqyrymǵa jeter-jetpes bolatyn. Keıin kele áldeneshe ret keńeıtilip, osy kúni 90 shaqyrymdy qurap otyr.
Qazir Orynbor dálizinde – Orynbor oblysyna qarasty Gaı jáne Qýandyq aýdandary ornalasqan. Dál osy aralyq Qazaqstan men Bashqurtstandy bólip tur.
1936 jylǵy “Stalın” konstıtýsıasy Qazaqstandy avtonomdy statýsqa deıin órletti. Buǵan saı odaqtas respýblıkalar qalaǵan ýaqytynda (sóz júzinde) KSRO-dan shyǵý quqyǵyna ıe boldy. Alaıda bul talapqa saı kelý úshin olar syrt elderdiń shekarasymen shektesip jatýy kerek edi.
İlgeridegi Orynbor dáliziniń kesirinen Bashqurtstan bul talapqa saı kelmedi, tipti Qazaqstan KSRO-ny tastap shyqsa da, bashqurttar buǵaýdan bosaı almas edi.
Aqyr sońy, halyq sany men jer kólemi jóninen ózge odaqtas eldermen deńgeıles turǵan bashqurttar avtonomdy statýsta qalyp qaldy.
Gorbachev dáýirindegi “qaıta qurý” kezeńinde tatarlar men bashqurttar bul máselege qaıta oraldy. Sol tusta “táýelsizdik parady” bastalyp, 1991 jyldyń jeltoqsanynda Qazaqstan egemendik aldy.
Alaıda mundaı múmkindik bashqurt pen tatarǵa buıyrmady.
Tatar-bashqurt tarıhshylary:
“Bashqurtstan men Tatarstandy Qazaqstannan qıyp tastaǵan KSRO-nyń suǵanaq, sumpaıy saıasaty eki eldiń egemendik alýyna kedergi keltirdi. Stalın Orynbor dálizin oılap tappaǵanda, tatarlar men bashqurttar odaqtas respýblıka degen mártebege ıe bolyp, ımperıa qulaǵannan keıin ózgelermen jarysyp táýelsizdik alar edi…”, – deıdi.
Qazir bular Reseı Federasıasy quramyndaǵy respýblıkalardyń sanatynda ǵana ári Máskeýdiń buıryǵyna baǵynady. Povoljá aımaǵynda ornalasqan 6 respýblıkada da syrt eldermen shektespeıdi. Olardy Orynbor dálizi qorshap tur.
Saıasattanýshylar men tarıhshylar Tatarstan men Bashqurtstannyń Reseı quramynan shyǵyp, táýelsizdigin jarıalaryna kúmánmen qaraıdy.
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
