Myqty qolbasshy, aqyldy sultan, dana han retinde tarıhta qalǵan Qasymnyń beınesin ashýǵa baǵyttalǵan fılmniń epıkalyq dúnıege suranyp turǵany aıtpasa da túsinikti edi. Áttegen aı!..
Áńgime úlken ekranǵa jol tartqan Aqan Sataevtiń «Uly dala tańy» fılmi týrasynda. Týyndy on altynshy ǵasyrda Deshti Qypshaq dalasynda oryn alǵan oqıǵalardy sýretteıdi. Fılmdegi basty keıipkerler – Muhammed Shaıbanı, Buryndyq han, Qasym han.
Tarıhqa boılamaı-aq qoıaıyn. Kórermenniń bári kınoǵa tarıhty oqyp kelýi shart emes. Al kınonyń kórermenge maǵlumat berýi shart. Bul fılmde tarıhty áńgimeleıtin úsh sheshim kórinis tapqan – qazaq tarıhynan aqparat beretin tıtr, Qasymhannyń ómirjolyn áńgimelep otyrǵan abyz jáne kadr syrtyndaǵy baıandaýshy beınesi.
Kıno bastalysymen-aq tıtr júre bastady. Kórermen Qasymnyń myqty qolbasshy bolǵanyn seze tústi. Endigi jerde kórermenniń onyń myqtylyǵyn ekrannan oqyp qana emes kózben kórgisi keleri anyq.
Kórermen bilek kúshimen ǵana este qalatyn emes strateg Qasymnyń beınesin kútti. Shaıqas aldynda utqyr sheshim oılap tabar dep úmittendi. Úmit aqtalmady, kórermen qolbasshy Qasymnyń ereksheligi nede degen suraqqa jaýap ala almady. Biraq urysta shaıqasyp júrgen Qasymdy kórip batyr bolǵan eken desti.
Tarıhta aty atalǵan keıipkerlerdiń taqqa talasýy men ózara janjaly bar edi. Kınoda ol tusy da óte álsiz shyqqan. Shıelenisti sýretteıtin ne ótkir sóz, ne ushqyr áreket joq.
Keń baıtaq jerimizdi bizge amanat etken ata-babalarymyz myqty bolǵan dep jatamyz. Oǵan daý joq. Biraq ata-babanyń jerdi naızanyń ushymen, qylyshtyń júzimen saqtap qaldy degen uǵymdy bul týyndynyń avtorlary tikeleı maǵynada qabyldap ekranda sol qalpynda sýrettegen.
Han sultandarymyzdyń bári únemi uly muratpen ǵana ómir súrgendeı. Bir osal jerleri joq, shetinen minsiz! Kınoda Buryndyq hannyń Qasym sultanǵa «sende bir min joq, tek qyńyr mineziń bolmasa» deıtin replıkasy bar. Biraq ekrandaǵy Qasymnyń beınesinen qyńyrlyq ta baıqalmady. Ne minez joq, ne min joq bozókpe bireý. Al mini joq ıdeal keıipkerdiń beınesi kimdi tartyp áketedi deısiz?
Negizi qandaı da bir tarıhı oqıǵalar jeke adamnyń taǵdyry arqyly sýrettelmese kórermendi qyzyqtyra almaıdy. Kórermen keıipkerge ne jankúıer bolýy kerek, ne ony ólerdeı jek kórýi kerek. Kınonyń da maqsaty kórermendi emosıa qursaǵynda ustaý emes pe? Men Qasym han úshin ne qýana, ne muńaıa almadym.
Qasymnyń jas kezi men kemel shaǵyn qamtyǵan fılmde tulǵany qalyptastyratyn súriný, qınalý, qýaný sátter múlde joq. Dara týǵan bala dana bolyp shyǵa kelgen.
Al kez kelgen kınonyń ajaryn ashatyn mahabbat taqyrybyna kelsek... Keıipkerdiń minezin eń bolmasa osy tusta kóretin shyǵarmyz degen kórermenniń úmiti aqtalmady.
Jas Qasymhan men onyń ǵashyǵy ońasha kezdesip tur. Qazaq qyzy jigitpen kezdeskende sol mańda jeńge ataýly syǵalap júrýshi edi. Bul endi halyqtyń ádet-ǵurpyn kórsetetin jaǵy deıik. Joq, ol da joq.
Hosh, ol kúni qyzdyń jeńgesi uıyqtap qalǵan shyǵar. Solaı-aq bolsyn, ekeýi ǵana tura bersin. Qyz kóńilin jigitke ısharamen jetkizip-aq tur. Al ana sabazyń selt etpeıdi, týra bir monýment qoı, shirkin. «Eı, jigit bop eń bolmasa súıgen qyzyńnyń shashyn ne shashbaýyn bir ıiskep qoısańshy» degiń keledi.
Joq, qyzdyń aldynda ıiletin qazaq jigiti me?! Bul endi shyǵarmashylyq toptyń ustanymy bolýy kerek. Al kórermen «Qasym-aý, soǵan da batylyń jetpeı tursa, elińdi jaýdan qalaı qorǵamaqsyń» deıdi! Shyn aıtam. Keıin Buryndyqtyń ekinshi áıeli bolǵan ǵashyǵy hal ústinde jatqanda da Qasym amalyn taýyp ony bir kórýge umtylmaıdy-aý! «Qasym» dep úzilip ketken ana baıǵusqa janyń ashyp ketedi.
Kınoǵa sensek bizdiń ata-babalarymyz sezimmen sharýasy joq, jaýyna astyndaǵy atyn da, qasyndaǵy jaryn da op-ońaı bere salyp tek jer úshin ǵana shaıqasatyn júregi tastan jaratylǵan kileń myqtylar bolǵan sıaqty. Ekranda únemi renjip, ashýlanyp otyrǵan handar, unjyrǵasy túsip ketken sultandar. Tistenip otyryp qaraǵan keıipkerlerdiń kóz janary mysyńdy baspaıdy, kúlkińdi keltiredi.
Ulytaý shaıqasynda mert bolǵan Qasym sultannyń atqosshysy Asan kóz jumyp jatyp elim úshin dep óledi. Kórkemfılm emes, hrestomatıa oqyp otyrǵandaı bolasyń.
Ádette babasynyń uly maqsat úshin janyn qıǵanyn batyrdyń ózi emes onyń urpaǵy aıtady. Al adam balasynyń syn saǵatta jaqyndaryn izdeýi tabıǵattyń zańy emes pe? Mel Gıbsonnyń «Apokalıpsısi» esterińizde me? Kıno bitkenshe jaýynan qashyp júgiretin keıipkerdiń maqsaty – áıeli men balasyna jetip olardy zorlyq zombylyqtan qutqarý.
Qatardaǵy adamnyń qarapaıym maqsaty. Biraq kórermen sol joldaǵy ol oılap tapqan áreketterge qaıran qalyp onyń myqtylyǵyna kózi jetedi. Nemese Rıdlı Skottyń «Gladıatoryndaǵy» Maksımýs qandaı?!
Qudaıym-aý, ózimizdiń Bekejan she? Qyz Jibegin eshkimmen bóliskisi kelmeı Tólegendi mert qylǵan Bekejandy asqaqtaǵan sezimi úshin-aq aqtap alǵyń kep turady.
Jooq, bizdiń búgingi rejıserler minsiz monýment keıipker jasaýǵa qumar. Olarda tek uly murat qana bolǵan eken. Keıipkerdiń adamı bolmysyn, osal túsin kórmesek oǵan qalaı janashyr bolamyz, tek aq ne qaradan turatyn keıipker kórermenge nesimen qyzyq, rejıser qaýym?! Ómirde ondaı adam bolǵan ba, bar ma?
Uly dala tósi. Alystaǵy planda altybaqan. Biraq altybaqan teýip jatqan baqytty jandardyń júzi kórinbeıdi. Án, ázil degennen jurdaı jurt.
Únemi májilis quryp otyrǵan keıipkerlerden turatyn kórinister. Anda-sanda ol plandar shaıqas senalarymen aýysady. Degenmen, shaıqasty sýretteıtin kórinister shyǵarmashylyq toptan ýaqyt pen qarajatty talap etkeni baıqalady.
Rejıserdiń oǵan aksent jasaǵany seziledi. Shaıqas kezindegi kaskader tobynyń jumysy da kórinip tur. Biraq, ol epızodtardyń bireýi de júrekti qozǵamady. Áıteýir, óz basym selqos qarap otyrdym. Bas keıipkerge kóńiliń tolmasa kınonyń da máni ketedi emes pe?
Al kórermenge ne kerek? Kórermenge shıryqqan sújet, minezdi keıipker, bir basynda aq pen qarasy jeterlik ózimen ne ózgemen arpalysqan beıne, is áreketimen kúlki shaqyratyn paqyr bireý men baıansyz mahabbat jáne kerek. Óıtkeni baıandy mahabbattyń tarıhy kórermenge qyzyq emes.
Aıtpasqa bolmaıtyn taǵy bir másele – árleýshiniń jumysy. Qaı planda bolmasyn keıipkerlerdiń jasandy saqaly anyq kórinip turdy. Grım prosto otvratıtelnyı!
Fılmde teologıalyq ustanym basym bolǵandyqtan keıipkerlerdiń replıkalary da kóbine sol sıpatta boldy. Kıno aıaqtalysymen oıymda qandaı sózder qaldy dep saraptaıtyn ádetime basyp edim «jany jánnata bolsyn» sekildi sózderden basqa eshnárse oıǵa túspedi.
Avtorlar qazaqtyń musylman bolǵanyn kózge shuqyp kórsetkisi kelgen shyǵar. Biraq taǵy da sol, qarabaıyr «lobovoı» sheshimder. Qazaqtyń turmysynan syr shertetin etnografıalyq kórinister joqtyń qasy, onyń ózi suryqsyz jutań plandar. Kınoǵa núkteni abyz ben Qasymhannyń, baıandaýshynyń monology jáne tıtrdaǵy jazýlar qoıdy. Olar bolmasa Qasymhannyń qasqa jolyn túsinbesten keter edik...
Biz qazir Aımanov pen Qojyqovtardyń deńgeıinen kóp artta qaldyq. Shyn aıtam. Paradoks! Álemniń ozyq týyndylaryn kórýge, kınoónerdiń qyr syryn meńgerýge mol múmkindik bar jahandaný kezeńinde biz nege áli adasyp júrmiz? Ómirde shynaıy kúlip, shynaıy ashýlana biletin halyq ekranda nege sondaı jasandymyz? Álde shynymen de kıno bizge jat óner bolǵany ma?
P.S. Kınodaǵy akterlik quram osal emes, kileń «sen tur, men ataıyn» deıtinder. Oraıy kelgende úlken polotno, epıkalyq týyndy shyǵaratyn juldyzdar. Bul joly oraıy kelmedi...
Lázıza KERİMQULQYZY
