Jan Pol Sartr shyǵarmashylyǵyn tolyq baıandaý múmkin emes, sebebi, ol – árkimniń ishki álemindegi mátinder tynysy, sebebi, ol – tabanyńyz tıgen sátti qaǵazǵa túsirýshi. Nobel syılyǵynan bas tartqan sanaýly tulǵanyń biri de osy – Sartr. Fransýzdyń ǵana emes, kúlli adamzattyń ortaq ulyna aınalǵan biregeı qalamger, oıshyl kemeńgerdi HH ǵasyr týǵyzdy – óziniń sory qalyń mezetterin kórsetip, sodan oı túıindetýge Sartr sekildi egeıler kerek edi, odan adasqan joq, tańdaý durys, talǵam da oryndy, tek... túsiniksiz ǵasyrdy «túsiniksiz» tilde ádiptegen ony tolyq ańǵarýǵa dármensizdik tanytty.
Ótken ǵasyr – adamzattyń adasqaqtyǵyn dáleldegen ǵasyr. Adamzat óziniń tegin qaıta izdedi, óziniń qaıdan shyqqanyna qaıta úńildi, ózin eki ret órtep, onyń kúline saltanatty túrde eskertkish ornatty. Ol eskertkishke ERLİK dep at qoıdy. Adamdardy aıaýsyz jáne kóp qyrǵandar geroı ataǵyn aldy. Nısshelik paıymdy óz múddesine asyra paıdalanyp, álsizderdi jardan laqtyrdy. Al áldiler... Áldiler joq edi. Sebebi, adam – qorǵansyz. Ondaı qorǵansyzdyqty qorǵaý úshin batyrlyq, erlikpen búrkemeleý eń ádemi tásil.
Fashızm – fashızm. Al keńestik lagerdi onyń qarsylasy bolǵandyǵy úshin aqtaýǵa bolmaıdy. Ol da – fashızm. Basqa maǵynadaǵy. Basqa formadaǵy. Ekeýi de adamdardyń qany men kóz jasynan tarıhtyń qabyrǵasyn turǵyzdy. Qazir múk basqan sol tarıh bizdiń jadymyzdan óshken joq, tarıhtyń qaıtalanatyndyǵyna sengimiz kelmeıdi... Mine, osy kezde joıqyn, betqaratpas ıdeologıalarǵa qarsy, álsiz, qaýqarsyz, qorǵansyz, biraq shynaıy OI álemdi kezdi. Qanatymen sý sepken qarlyǵashtar desek qatelespeımiz olardy. Solardyń basynda turǵannyń biri – Sartr.
Adamdy únemi ańdyp júretin «jaýlar» bar, olar: maǵynasyzdyq pen absýrd. Aıaǵyńdy sál shalys bassań qurdymyna qulaı ketesiń. Qaıta shyǵý úshin, qaıta týý kerek. Ózińdi ishki álemińde qaıta jaratýyń kerek. Demek, seniń erkindigiń bar.
Sartr ǵumyr keshken kezeńdi (1905-1980) adam bolmysynyń qaıta elekten ótken sáti deýge bolady. Ol bolmysshyldyqtyń basynda turdy. Kóshbasynda Kerkegor, Nısshe, Haıdeggerler top bastasa da, Sartr ony júıelegen, shyn adamnyń bolmysyna barynsha jaqyndatqan jarqyn tulǵanyń biri. Dosy ári bitispes pikirtalasqa beıim Alber Kamú ekeýi adamnyń ishki nátinde jasyrynyp jatqan tirshilikke qulshynysty oıatýǵa talpyndy. Ekzıstensıalızm – tirshilik etý, ómir súrý ǵana emes, tulǵanyń biregeı máni, eshkimdi qaıtalaı almaýy jáne óziniń de eshkimge uqsamaıtyndyǵy, ár adam ózinshe jaratylys, ózinshe taǵdyr ıesi. Sartr osy aǵymnyń beldi ókili retinde jańa tujyrymdardy ortaq talqyǵa tastady. Shekspır qoıǵan aýyr saýal «bolý men bordaı tozý» bul ǵasyrda basqasha mán aldy: sosıalızm men komýnızm jup quryp, totalıtarızmniń teatrlyq kórinisine belsene kirisken, dıktatorlar men tırandar sahnada negizgi keıipker sanalǵan, bosqyndar men qańǵyrǵan pendeler molaıyp, túrmeler men konslagerler kóbeıgen, tehnıka men tehnologıa surqıa saıasattyń qol shoqparyna aınalyp, mıllıondaǵan adamdar qyrylyp, soǵys órti laýlaǵan qıanaty kóp ǵasyrda olar, ekzıstensıalıster: «Adam degen ne?!» degen suraqty burynǵy maǵynasyna qaraǵanda óte ótkir ekpinde alǵa tosty. Adamnyń máni, adamnyń bolmysy dep kete beretin fılosofıalyq suraqtarǵa basqa qyrynan qaraýdy usyndy. Adamnyń muńy, úreıi, kúıinishi men súıinishi, jalǵyzdyǵy, qorǵansyzdyǵy, aqyr sońynda absýrdqa toly álemdegi onyń orny týraly tolǵatty. Adamdy únemi ańdyp júretin «jaýlar» bar, olar: maǵynasyzdyq pen absýrd. Aıaǵyńdy sál shalys bassań qurdymyna qulaı ketesiń. Qaıta shyǵý úshin, qaıta týý kerek. Ózińdi ishki álemińde qaıta jaratýyń kerek. Demek, seniń erkindigiń bar. Mine, olar usynǵan eń durys jol – tańdaý erkindigi. Tańdaý erkindigi bolmaǵan patshalar da qul, joq, tańdaý erkindigin bilmegen pendeniń bári qurdymnyń tutqyny.
Sartr adamzat kókiregine muńly alaý jaqty. Ózińe jaqynda, ózińnen alystama, ózińnen qashpa, úńil, seniń baqytyń alysta emes, ózińde, búginde, tabanyńnyń astynda, ystyq qanyńda dedi. Sony sezine alsań bolashaqqa maǵynaly qadam tastamaqsyń. Nege muńly? Óıtkeni, biz shyn máninde eshkim de emespiz, qorǵansyzbyz. Ony túsinbeıinshe, jer betinde soǵystar men órtter toqtamaq emes. Ony túsinbeıinshe, menmendik, keýdemsoqtyq, kórsoqyrlyq toqtamaq emes. Ózińniń eshkim emestigińdi jasyrý úshin ózgege jaýyǵa qaraısyń. Ózińdi qalaıda moıyndatqyń keledi. Ózgeni emes, eń qıyny ózińdi ózińe moıyndatý ekeni esten shyǵa beredi. Óziń ılanbaǵanǵa, eldi qalaı ılandyrmaqsyń, jazǵan?! Muńly alaý – álsiz, bolmashy úmit. Sol úmitti sóndirmeý lázim. Al ony senimge aınaldyrý, maǵynaǵa toltyrý óz qolyńda.
Adam ólim aldynda óziniń ómiriniń mánine boılaıdy. Ólim, ajal – úreıden buryn, óz ómirińniń maǵynaly álde maǵynasyz ótkenine nazar salýǵa ıtermeleıdi. Ómir súrý – maǵynaǵa ıe bolý emes, ómirdi tolyq súrý, barynsha óz tańdaý erkindigiń arqyly oıdaǵydaı súrý – maǵynaly. Biraq, erkindik degenińizdiń ózi basqalardyń erkindigimen sanasýǵa táýeldi, tolyq, absolútty erkindik bolmaq emes, seniń týý, ólý, ómir súrý erkindigiń báribir ózgerlermen baılanysty. Ata-anańdy tańdaı almaıtynyńdaı, ajaldy da tańdaı almaısyń. Ol Jaratylysnamanyń qupıasy. Áıtkenmen, mańdaıdaǵy jazýdyń buıyrýy dep, qarap otyrýǵa bolmaıdy, adam qandaı jaǵdaıda da ómir súrýge quqyly. Ómir qandaı jaǵdaıda da mańyzdy. Maǵynasyzdyq – adymyńnyń astynda emes, ol qashanda seniń aldyńda. Sol sekildi maǵynaǵa toly múmkindikter de seniń qarsy aldyńda tur. Qaısysymen bılegiń keledi?..
[caption id="attachment_8655" align="alignleft" width="354"]
Sartrdyń keıipkerleri kóp. Bálkim, bárimiz Sartrdyń keıipkerlerimiz... [/caption]
Sartr jazýshy bolý úshin talpynǵan joq, ol óziniń kókeıindegi suraqtardy kórkem beıneleý úshin jazýshylyqty tańdady. Iaǵnı, shynaıy bolmys týraly hıkaıasyn adam sanasyna tereńirek jetkizýge fılosofıalyq taldaýdan, keń qulashty kitaptardan, «Bolmys pen beıbolmystan» góri, ádebıet, naqyshty, sazdy sóz áldeqaıda tıimdi dep bildi. Onyń kóptegen shyǵarmalary óziniń kózqarasyn, tanymdyq dúnıelerin qaıtalaı saraptaý úshin quryldy. Ol shyǵarmalarynda sóılemdi oınaqylandyryp, eldi tańǵaldyrýǵa umtylǵan joq – tapqyrlyq pen sheshendik kórkemdiktiń ǵana emes, taza shyndyqtyń da qas jaýy ekenin elden buryn sezdi – oıdy shatastyratyn kúrdeli teńeýlerge boı aldyrǵansha, qysqa ári maǵynaly jazýǵa zer saldy. Onyń ár sóıleminde zildeı aýyr tujyrymdar, qarsylyqtar, keriaǵarlyqtar tunyp turdy. Munyń ózi ádebıettegi stılge maldanýdan góri, óz oıyn shynaıy jetkizýdiń amaly boldy. Stıldi sen jaratpaısyń, stıl seni jaratady. Sóıte tura, onyń shyǵarmalary júıkeńdi shıryqtyrady, keıde jalyqtyrady, maǵynasyz sezimder aýanyna qamaıdy. Ony oqyǵan jan: «Men ne úshin bulaı istep júrmin? Adamdar, sirá, olar kimder?», – degen suraqtardy qoımaı tura almaıdy. Ol óziniń pesalary arqyly zamandy emes, adamdy, onyń shyn bolmysyn, ishki kespirin ashyp berdi. Batys teatrlary Sartrdy sahnalaýdy mártebe kóredi, biraq saqsynady. Onyń deńgeıine pesanyń sózderimen emes, oıymen jetý paryz.
Sartr adamzat kókiregine muńly alaý jaqty. Ózińe jaqynda, ózińnen alystama, ózińnen qashpa, úńil, seniń baqytyń alysta emes, ózińde, búginde, tabanyńnyń astynda, ystyq qanyńda dedi. Sony sezine alsań bolashaqqa maǵynaly qadam tastamaqsyń. Nege muńly? Óıtkeni, biz shyn máninde eshkim de emespiz, qorǵansyzbyz. Ony túsinbeıinshe, jer betinde soǵystar men órtter toqtamaq emes. Ony túsinbeıinshe, menmendik, keýdemsoqtyq, kórsoqyrlyq toqtamaq emes. Ózińniń eshkim emestigińdi jasyrý úshin ózgege jaýyǵa qaraısyń. Ózińdi qalaıda moıyndatqyń keledi. Ózgeni emes, eń qıyny ózińdi ózińe moıyndatý ekeni esten shyǵa beredi. Óziń ılanbaǵanǵa, eldi qalaı ılandyrmaqsyń, jazǵan?! Muńly alaý – álsiz, bolmashy úmit. Sol úmitti sóndirmeý lázim. Al ony senimge aınaldyrý, maǵynaǵa toltyrý óz qolyńda.
Óziniń baǵytynan adasqan áldebireýler óziniń maǵynasyz ǵumyryn áldebireýler arqyly maǵynaly etýdi kókseıdi. Eki maǵynasyzdyqtan maǵyna paıda bola ma? Bizdiń qazirgi tynyshtyǵymyz burynǵy tynyshtyqpen uqsaı ma? Bolashaqqa eki adym jaqyndasańyz, ózińizdiń qansha dúnıeni joǵaltyp, qansha dúnıege ıe bolaryńyzdy bilesiz be? Qysqasy, ómirińiz qaıtse maǵynaǵa ıe bolady? Jaýabyn Sartr qysqa qaıyrdy: «Men – ózimnen asqan Menmin!». Osyny túsinseń ǵana «...óziń ózińe aınala alasyń».
Meniń bir dosym bar. Ony eshkim tanymaıdy, biraq bárin ol tanıdy. Tanyǵan saıyn bárinen kóńili qalyp, Almatyny tastap qashqysy keledi. Bárinen aınyǵan, bárinen jerigen. Oǵan shýly qalanyń kez kelgen jeri unamaıdy: sýpermarketter, iri saýda ortalyqtary, bazarlar, túngi klýbtar, teatrlar men kınozaldary, murajaılar, metrodaǵy ásem úılesimdilik, jol jıegindegi jarnamalar. Bárinen maǵyna izdeýden sharshaǵan syńaıly. Týra Antýan dersiz. Bizdiń aramyzda Sartrdyń keıipkerleri kóp. Bálkim, bárimiz Sartrdyń keıipkerlerimiz...
Jan Pol Sartr fransıalyq áıgili jazýshy, fılosof, pýblısıs jáne dramatýrg. Onyń «Qusa», «Erkindik joldarymen», «Aıný» sekildi birneshe romany, kóptegen áńgimeleri bar. Sartrdy álemge tanytqan, óz ustanymdary men fılosofıalyq kózqarastaryn nyǵyzdaǵan pesalary óz kezinde álemniń kóptegen elderine aýdarylyp, Batys elderiniń teatrlaryna qan júgirtti. Áli de qoıylyp keledi. Ásirese, «Shybyn-shirkeıler», «Jabyq esikterdiń arǵy jaǵy», «Kómýsiz qalǵan múrdeler», «İbilis pen Jaratýshy Táńiri», «Las alaqandar» syndy pesalary adam bolmysynyń tereń nátine oı júgirtýimen qundy.
Toqtaráli Tańjaryq
