Osy mindetterdi sheshý úshin ónimderdiń keń spektri bar jańa joǵary tehnologıalyq kásiporyndar qurý qajet. Atap aıtqanda, bul ımportqa táýeldi lak-boıaý materıaldary naryǵyna (LBM) qatysty. Negizinen, Eýropa, Túrkıa jáne Birikken Arab Ámirlikterinen ımporttalatyn ónerkásiptik maqsattaǵy epoksıdti jáne polıýretandy lak-boıaý jabyndarynyń sapasy joǵary. Qazaqstanda mundaı LBM óndirisi is júzinde joq, Qazaqstannyń ónerkásiptik LBM naryǵy zor áleýetke ıe bolǵanyna qaramastan, ony tutyný kólemi 400 mln AQSH dollaryn quraıdy.
Qazaqstandyq óndirýshiler sándik-qasbettik lak-boıaý materıaldary tobyna jatatyn organıkalyq eritkish jáne sýdıspersıalyq lak-boıaý materıaldaryn shyǵarady. Jabyn óndirisinde organıkalyq eritkish negizindegi materıaldardy qoldaný arqyly joǵary ónimdilikke qol jetkizgenimen, ushpa organıkalyq qosylystardyń kóp bolýyna baılanysty boıaýdyń ýyttylyǵy artady.
Sýdıspersıalyq boıaýlarda ushpa organıkalyq qosylystar az mólsherde kezdesedi, sondyqtan ol ekologıalyq taza jáne qoldanýǵa tıimdi.
Naryqta boıaýdyń bul túri negizinen bir ǵana túrmen usynylǵan, bul – sý negizindegi akrıl boıaýy. Onyń negizgi kemshilikteri – az ýaqyt ótse de, jabyn kógerip, boıaýy aǵyp, materıal shógip nemese tartylyp, keı tustary túsip ketýi múmkin.
Osyǵan qaramastan, akrıldi boıaýǵa negizdelgen kompozısıalyq boıaýlar men laktardy paıdalaný únemdi, óıtkeni onyń óndiristik shyǵyndary az. Akrıldi kompozısıalyq boıaýlardyń basty artyqshylyqtarynyń biri – olar qalpyna kelý qabiletine ıe, al daıyn ónimniń fızıkalyq jáne mehanıkalyq qasıetteri ózgermeıdi. Árıne, mundaı taýarlar tutyný naryǵynda sátti básekelese alady.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ ǵalymdar tobynyń burynǵy ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjesinde QR UǴA akademıgi, h.ǵ.d., profesor E.Shaıhýtdınovtiń basshylyǵymen tabıǵı resýrstardy utymdy paıdalaný, shıkizat pen ónimdi qaıta óńdeý basymdyǵy boıynsha qoldanbaly sıpattaǵy – «Jaqsartylǵan sıpattamalary bar jańa ekologıalyq qaýipsiz, tuzsyz akrıl boıaýlarynyń tájirıbelik-ónerkásiptik óndirisiniń tehnologıasyn ázirleý jáne praktıkalyq iske asyrý» jobasy jumys istedi.
Ondaǵy maqsat – jańa akrıl boıaýlaryn alýdyń jańa tehnologıasy zerthanalyq jaǵdaıda ónerkásiptik jáne azamattyq qoldanýǵa arnalǵan beriktigi, qanyqtyǵy jáne qattylyǵy joǵary akrıl boıaýlaryn alý.
Nátıjesinde polımerleýdiń ońtaıly sharttary jáne sopolımerler men monomerlerdiń qatynasy anyqtaldy. Bul organıkalyq jáne sý eritkishteri joq, tuzsyz boıaýlar dep atalatyn ónerkásiptik maqsattaǵy jaqsartylǵan ónimdilik sıpattamalary bar ekologıalyq taza akrılat emaldaryn alýǵa múmkindik berdi.
Alynǵan ónim ımporttalatyn ónerkásiptik maqsattaǵy epoksıdti, polıýretandy jáne sýdıspersıalyq akrılatty boıaýlarmen salystyrǵanda neǵurlym joǵary fızıka-mehanıkalyq sıpattamalarǵa ıe.
«Ǵylym qory» AQ jáne «WARDA STAR» JSHS jeke seriktesi qarjylandyratyn «Jaqsartylǵan sıpattamalary bar tuzsyz akrılatsyz boıaýlardyń tájirıbelik-ónerkásiptik óndirisin qurý» (PhD jetekshisi L.Aǵybaeva) komersıalandyrý jobasy QR BǴM granttyq qarjylandyrý zertteý jobasynyń logıkalyq jalǵasy bolyp tabylady.
Bul ishki naryqqa ımportty almastyratyn jańa, joǵary tıimdi lak-boıaý materıaldaryn engizýge múmkindik beredi. Jobany iske asyrý nátıjesinde korozıalyq belsendiligi joǵary, quny 15-20 paıyzǵa arzandatylǵan, reagentteri az, qalypty temperatýrany qoldana otyryp jasalǵan ekologıalyq qaýipsiz akrılatty lakboıaý materıaldaryn alýdyń jańa únemdi tehnologıasy ázirlendi.
Tehnologıa akrıl monomeriniń eritindisindegi akrıl sopolımer untaǵynyń 30-35°C temperatýrada ózara árekettesýine negizdelgen, nátıjesinde arnaıy katalızatorlar men údetkishterdiń, toltyrǵyshtar men qospalardyń qatysýymen erkin radıkaldy kondensasıa reaksıasy nátıjesinde ózin-ózi rastaıtyn sırop qospasy paıda bolady.
Arnaıy katalızatorlardy qosý uqsas epoksıdti nemese polıýretandy boıaýlarmen salystyrǵanda (keptirý ýaqyty 12-24 saǵat) áldeqaıda joǵary retteletin keptirý jyldamdyǵymen (1-60 mın) jańa ónimdi alýǵa múmkindik beredi.
Ázirlengen tehnologıa men ónimniń negizgi básekelestik artyqshylyqtary:
– únemdilik, óndiristiń tómen temperatýralaryn qoldaný, az ýaqytta, shamamen 45 mınýtta alý tehnologıasy, prosestiń qarapaıymdylyǵy;
– LBM alýdyń tuzsyz tehnologıasy, bul ekologıalyq taza jabyn alýǵa múmkindik beredi;
– paıdalaný temperatýrasy –450S jáne +500S aralyǵynda, ıaǵnı qysta da, jazda da qatar qoldanýǵa bolady;
– qyzmet merzimi kem degende 7-10 jyl, mehanıkalyq beriktigi joǵary, sýdyń, hımıalyq reagentterdiń áserine tózimdi.
Alynǵan boıaý metal betterdiń korozıaǵa qarsy jabyny retinde, parkıngterdiń, saýda ortalyqtarynyń, ónerkásiptik kásiporyndardyń jáne jabyndardyń mehanıkalyq beriktigine qoıylatyn joǵary talaptary bar kez kelgen basqa bólmelerdiń jabyny retinde qoldanyla alady.
2022 jylǵy 21 qańtarda «WARDA STAR» JSHS óndiristik alańynyń bazasynda «Ǵylym qory» AQ-nyń «Jaqsartylǵan sıpattamalary bar tuzsyz akrılat boıaýlarynyń tájirıbelik-ónerkásiptik óndirisin qurý» jobasyn iske asyrý sheńberinde júzege asyrylatyn tuzsyz akrılat boıaýlarynyń tájirıbelik-ónerkásiptik óndirisi iske qosyldy.
Óndiris aıasynda jylyna 50-100 tonnaǵa deıin tuzsyz akrılatsyz boıaýlar shyǵarylýy múmkin. Bastapqy kezeńde akrılat boıaýlarynyń eki markasy shyǵarylady:
– Base coat WS NG 302. Negizgi eden jabyny tamaq, óndiris, hımıa, taý-ken, mashına jasaý jáne bastapqy ónerkásipte (sút zaýyttary, et óńdeý, óńdeý kásiporyndary jáne t.b.) keńinen qoldanylady.
– Primer WS NG 102. Ng 102 ónimi konsentrasıalanǵan akrıldi praımer bolyp tabylady, ol jabyndardyń adgezıasyn jaqsartady jáne beton betterin daıyndaý úshin qoldanylady.
Akrıl boıaýyn óndiretin kásiporyndy iske qosý arqyly biz tek otandyq óndirýshini ǵana emes, sonymen qatar ımporttyq ónim baǵasynan 15-20 paıyz tómen taýar usyný arqyly otandyq tutynýshylardy da qoldaımyz. Jaqsartylǵan sıpattamalary bar akrıl boıaýyna usynylatyn baǵa tek Qazaqstan naryǵynda básekelesýge ǵana emes, sondaı-aq ónimdi EýrAzEQ elderine jáne alys shetelderge eksporttaýǵa múmkindik beredi.
Bul yqtımal ımportty almastyrý maqsatynda básekelestik pozısıany jaqsartady. Osy jobada kózdelgen jumystar júzege asyrylsa, ol ekonomıka, ekologıa jáne áleýmettik salalarǵa da oń ózgeris ákelmek. Óıtkeni jańa akrıl boıaýynyń óndirisi Qazaqstannyń ónerkásiptik jáne azamattyq qurylys keshenin jaqsartylǵan sıpattamalary bar otandyq materıalmen qamtamasyz etedi; akrıldi boıaý óndirisi qurylys, hımıa ónerkásibi jáne t.b. sıaqty ónerkásiptiń basqa da salalarynyń damýyna yqpal etedi; alynǵan akrıl boıaýy Qazaqstan men basqa elderdiń naryǵynda qazirgi ýaqytta óndiriste jáne qurylysta qoldanylatyn álemge áıgili lak-boıaý materıaldaryn almastyrady.
Kámıla DÚISEN
