Álıhan Bókeıhan atyndaǵy syılyqqa usynylǵan maqala!
«Ǵumyr báıgesinde bizdiń
qazaq tili óz báıgesin alar!»
Álıhan Bókeıhan
Qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy kóp talqylanyp, sheshimin tappaı kele jatqan máseleniń biri – memlekettik til qoldanysynyń jaı-kúıi. Memlekettik tildiń el basqarý, zań shyǵarý, bilim berý men ǵylym salasyndaǵy, isqaǵaz júrgizý men buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy qoldanysy Táýelsizdigimizdi jarıalaǵan kúnnen beri kún tártibinen bir túspeı keledi. Memlekettik tildiń mártebesine sáıkes qoldanysyn qalyptastyrý baǵytynda atqarylǵan ister, júzege asqan jobalar, tyndyrylǵan sharýalar da az emes.
Búgingi azdy-kópti jetistikterimiz sonyń nátıjesi. Sonymen qatar, basy bar, aıaǵy joq bastamalar men shala-sharpy, júıesiz jasalǵan jumystardyń, ǵylymı negizi álsiz baǵdarlamalardyń, elge, tilge, ult múddesine janyashymastyqtyń, kásibı biliktiligi tómen basshylar men mamandardyń kesirinen ult tiliniń sózbuıdaǵa salynyp, áli sheshimin tappaı kele jatqanmáseleleri de jetkilikti.Táýelsizdigimizdiń shırek ǵasyrlyq belesine kóterilgentusta ótkenimizge sholý jasap,qazirgi tildik ahýal men qazaq tiliniń bolashaǵyn paıymdaý óte mańyzdy. Osy oraıda biz de qazaq tiliniń alashtyq, keńestik jáne táýelsizdik kezeńderindegi ulttyq, memlekettiktil retinde damyp, qoldanylýynyń jaı-kúıine toqtala otyryp, onyń erteńi jaıly oılarymyzdy ortaǵa salsaq deımiz.
Alash jáne ult tili
Til saıasatyn josparly túrde júrgizý, halyqtyń tildik quqyǵyn qorǵaý, qazaqtyń jazba ádebı tilin damytyp, BAQ tilin, ǵylym tilin, kórkem ádebıet pen isqaǵaz tilin qalyptastyrý bizde negizinen HH ǵasyr basyndaǵy alash qaıratkerlerinen bastaý alady. Jalpy ulttyq damýymyz ben memlekettiń til saıasatyn júrgizýdegialash qaıratkerleriniń ustanǵan joly aıryqsha boldy. Sondyqtan bul kezeńniń erekshelikterin aıqyndap, búgingi is-áreketimizdi baǵamdap, bolashaqqa betalysymyzdy belgileý úshin odan sabaq alýdyń mán-mańyzy zor. Bul turǵyda alash kósemi Álıhan Bókeıhan men Ahań bastaǵan ult zıalylarymaqsat-murattarynyń, saıası ustanymdarynyń qazirgi ýaqytpen qabysýyn, ǵylymı-aǵartýshylyq joldaǵy atqarǵan isteri men qaldyrǵan muralarynyń ǵylymı qundylyǵyn anyqtap, olardy is-tájirıbede jáne urpaq tárbıesinde paıdalanǵan abzal.
Reseı patshalyǵyna qaraǵan kezeńde qazaqtyń tildik quqyǵy shekteldi. Azattyǵynan aırylyp, bodandyqqa boısunǵan halyqtyń tildik quqyǵynyń saqtalýyn ústemdik etýshi memleketten talap etip, máseleni kún tártibine shyǵarý ońaı is emes. Ol úshin sol tildiń ıesi bolyp sanalatyn jurttyń saıası saýaty joǵary, ultynyń múddesin qorǵaıtyn tulǵalary, halqynyń qamyn oılaıtyn qaıratkerleri men zıaly qaýymy bolýy kerek edi. HH ǵasyrdyń bas kezinde qazaq ultynyń da osyndaı zıaly qaýymy qalyptasty. Qazaqtyń kózi ashyq, kókiregi sergek zıalylarynyń basyn biriktirip, saıası qozǵalys, «Alash»partıasyn,«Alashorda» úkimetin quryp, halqyn táýelsizdik jolyndaǵy kúreske bastaǵan asa kórnekti memleket qaıratkeri, ult kósemiÁlıhan Bókeıhan boldy. Ol búkil sanaly ǵumyryn halqynyń azattyǵy jolyndaǵy kúreske arnady. Osy kúreske toly ǵumyrynda ol qazaq halqynyń tildik quqyǵyn da qorǵady. «Men qazaq halqyn Sovet bıligine qarsy kúreske bastadym» dep qyzyl ımperıanyń qylyshynan qaımyqpaı qasqaıyp turyp aıtqan qaısar tulǵa, til teńdigi úshin kúresti sol keńes úkimeti ornardan kóp buryn, qazaq patshalyq Reseıge qaraǵan kezeńde bastaǵan. Halyqtyń tildik quqyǵynyń buzylýy, tildik teńsizdik derbestiginen aırylǵan jurttardyń basynda bolatyn jaǵdaı. Qazaqtyń basyndaǵy sondaı haldi kórip qana qoımaı, col teńsizdikti joıý máselesin alǵash kótergen de alashtyń Álıhany. 1905 jyly qarashada Reseıdiń «jergilikti jáne qalalyq qaıratkerleriniń» Máskeýdegi sezinde sóılegen sózinde ol: «Ana tilin erkin qoldaný qazaqtardyń taıaý aradaǵy muqtajy» dep ashyq málimdedi.Onyń «Men Altaıdan Oralǵa, Sibir temir joly torabynan Ombyǵa deıingi keń keńistikti mekendegen 4 mıllıon qazaq halqynyń ókilimin. Qazaqtyń búgingi asqan muńy – ana tilin qoldaný bostandyǵy, onyń qajettiligi saılaý qarsańynda úgit-nasıhat jumystaryn júrgizý barysynda erekshe artyp otyr jáne osyǵan baılanysty meniń quryltaıdan ótinerim – jergilikti tilderdiń quqyn shekteıtin zańnyń tez arada qaıta qaralýy talap etilsin» degen sózinen de, bul máseleni tabandy túrde kún tártibine qoıa bilgenin, ustanymynyń aıqyndyǵyn kórýge bolady.
Qaıratker Qarqaraly ýezi qazaqtarynyń 11 tarmaqtan turatyn quzyrhatyn uıymdastyryp, ony orys tilinde Sankt-Peterbýrgte «Syn otechestva» gazetiniń 1905 jylǵy 4 qyrkúıektegi 173-sanynda jáne 1906 jylǵy 26 tamyzda ózi basýshy-redaktory bolǵan «Irtysh» gazetiniń 32-sanynda Omskde óz atynan eki ret jarıalaǵan. Osy 11 tarmaqtyń 2,3,7 jáne 8-tarmaqtarynda qazaq tiliniń máseleleri kóterildi. 14 500 adam qol qoıǵan osy quzyrhattyń 2-tarmaǵynda «…Qazaqtyń ul balalaryna arnap ashylǵan aýyl mektepterinde sabaq orys tilinde júredi. Osy mektepterdegi saýat ashý sabaqtary qazaq tilinde de júrgizilýin suraǵan qazaqtardyń ótinishi oryndalmady. Bul mektepterde qazaq balalaryna qazaq sózderin orys áripterimen jazýǵa úıretedi. Olar qazaq dybystaryn bere almaıdy» dep, qazaq mektepteriniń jaı-kúıi men balalardy qazaqsha, ult tiliniń álipbıimen oqytý máselesi kún tártibine qoıylady. 3-tarmaqta «Qazaq halqynyń kúndelikti qajettilikterin bilip otyrý úshin tıpografıa ashyp, aldyn ala júrgiziletin senzýrasyz qazaq tilinde gazetter shyǵarý qajet» delinedi.
[caption id="attachment_20890" align="alignright" width="420"]
Memlekettik til týraly kollaj[/caption]
7-tarmaqta júzdegen keńselerde isqaǵaz júrgizý orys tilinde júzege asyrylyp jatqandyǵy, qoldanystaǵy dala erejesiniń shtatyna sáıkes ýezer men oblystyq basqarmalarda qazaq tilin biletin aýdarmashylar bolýǵa tıis ekendigine qaramastan, jergilikti ákimshilik bul oryndarǵa qazaq tilin bilmeıtin orys sheneýnikterin alyp otyrǵanyn, keıde qajettilikke baılanysty bul iske basqa adamdardyń tartylatynyn jáne kresán bastyqtardyń qazaq tilinde jazylǵan ótinishterdi qabyldamaıtyndyǵyn aıta kelip, mynadaı talap qoıady: «Qazaqtardyń múddesi úshin: bolystyqtardyń keńseleri men halyq sottarynda is qaǵazdaryn qazaqsha júrgizý, aýdarmashy laýazymyna qazaqsha biletin jáne qazaqsha hat tanıtyn adamdardy alý, jáne qazaqtardyń buzylǵan quqyqtaryn qalpyna keltirip, ótinishti óz ana tilinde jazý». 8-tarmaqta Sottyń ózi qyzmet etip otyrǵan halyqtyń tilin bilýi – sot tóreligin durys júrgizýdiń qajetti sharty. Soǵan qaramastan, qazaq dalasynda sot pen tergeýshi bolyp halyq tilin bilmeıtin orystar qyzmet etip júr. Al nege ekeni belgisiz qazaq zańgerleri qazaqtar turatyn ýezerge taǵaıyndalmaıdy, osydan Dalalyq ólkede sot tóreligi zardap shegip otyr. Sondyqtan sottar qazaq tilin biletin bolsyn jáne qazaq dalasynda alqabıler soty engizilsin» (orysshadan aýdarǵan – Sh.Q.) delingen.
Bul quzyrhatta qazaq balalaryna ana tilinde bilim berý, keńselerde isqaǵazdaryn qazaqsha júrgizý, sot pen tergeý isin qazaqsha júrgizý talaptary anyq qoıylǵan. Iaǵnı, Álıhan Bókeıhan «Alashorda» úkimetijasaqtalardan,Qazan tóńkerisinen, QazKSR-i qurylardan 15-20 jyl buryn, sonaý HH ǵasyr basynda-aq patshalyq Reseıge qaraǵan qazaq dalasynda qazaq tiliniń qoldanysyn qamtamasyz etý máselesin kóterip, bılikke naqty talaptar qoıǵan tuńǵysh qaıratker. İs júzinde qazaq tiliniń memlekettik tilge júktelýge tıis qyzmetterdi atqarýy talap etilgen. Alash ardaqtysy qazaq balalarynyń ana tilinde bilim alýyn ultty saqtaýdyń, til saıasatynyń asa mańyzdy máselesi retinde qarastyryp, oǵan únemi erekshe mán berip otyrady. Ol «Irtysh» gazetiniń osy 32-inshi nómirinde qazaq dalasynda İİ Aleksandr men İİ Nıkolaı júrgizgen ólkelerdi orystandyrý saıasatyn jalǵastyrýǵa barynsha yntaly qaıratkerlerdiń bar ekendigin ashyq aıta kelip, «Orystandyrý saıasaty qazaqtardyń ana tilinde hat tanýyn tejeýdiń barlyq amal-tásilderin qarastyrýdy talap etti» dep jazdy. Alash qaıratkeri qazaq balalarynyń aldymen bastaýysh mektepte ana tilinde bilim alýyna erekshe mán berip, 1913 jylǵy «Qazaq» gazetiniń 14-inshi nómirinde «Oryssha oqý orys qoltyǵynda turǵan jurtqa kerek; kerek bolǵanda qazaqsha oqyǵannyń ústine kerek. Qazaqsha oqı-jaza bilgen soń, shama kelse oryssha bilý qajet» dep aldymen qazaqsha oqyp-jazyp úırenip, shamasy kelse orys tilin sodan keıin ǵana ıgerý kerektigin atap kórsetedi. Memleket qaıratkeriniń bul pikiri óte oryndy aıtylǵan. Biz búgin ózimizdi orys qoltyǵynan shyqqan táýelsiz elmiz dep sanaımyz. Sóıte tura, ul-qyzdarymyzdy oryssha oqytýdy áli de jalǵastyryp, oǵan qazaq tilimen qatar qoldanylý quqyǵyn berip qoıdyq. Qazaqsha oqyp-jaza bilmek túgili áli ana tilinde oıyn durys jetkize almaıtyn búldirshinderge aǵylshyn jáne orys tilderin qatar úıretpek bolyp jatyrmyz. Qazaq balalarynyń shet tilderin meńgerýine eshkim qarsy emes, másele ózge tilderdi ana tilimen jarystyryp tym erte oqytýdyń burystyǵynda bolyp otyr. Bul qazaqtyń tili ǵana emes búkil ult bolmysyna kesirin tıgizetin qaýipti qadam.
Á.Bókeıhan ózi bastaǵan Alash zıalylary jasap, 1917 jyly Orynborda «Qazaq» gazetiniń №251 sanynda jarıalanǵan «Alash» partıasynyń baǵdarlamasynyń jobasynda «Bı hám sýdıa jergilikti jurttyń tilin bilýi; Qazaq kóp jerde sot tili qazaq tili bolýy; Prısájnyılar qazaqtan alynýy» kerektigi («Bılik hám sot» bóliminde), «Bastaýysh mektepterde ana tilinde oqýy; Qazaq óz tilinde orta mektep, ýnıversıtet ashýy» («Ǵylym-bilim úıretý» bóliminde) qajettigi anyq jazylǵan. Osy baǵdarlamadan Alash kósemi men onyń úzeńgilesteriniń qazaq tilin qoldaný men damytý jóninde aldaryna qandaı maqsat qoıǵanyn kórýge bolady. Olar bul maqsatyn baǵdarlamalarynda, qaǵaz betinde ǵana qaldyryp qoıǵan joq. Naqty ómirde júzege asyrdy. Ózderi qýǵyn-súrgin qurbany bolyp ketken 30-jyldardyń orta shenine deıin japtaı-turmaı ultqa, tilge adal qyzmet etti. Olar qazaq tiliniń júzdegen negizgi salalyq termınderin jasap qoldanysqa engizdi,qazaq mektepterine arnalǵan tuńǵysh pán oqýlyqtaryn jazdy, qazaqsha gazet-jýrnaldar shyǵardy, kórkem shyǵarmalar jazyp,ózge halyqtardyń úzdik shyǵarmalaryn aýdardy, bir-birimen qazaqsha hat-habar almasty. Alǵashqy qazaq romandary men qazaq tilindegi ǵylymı-eńbekter de osy kezeńde jazyldy. Ult zıalylary qazaq tilin is júzinde qoǵam ómiriniń barlyq salalarynda qoldandy. Osylaısha,olar qazaqtyń ǵylym, baspasóz, kórkem ádebıet jáne resmı stılderiniń qalyptasýyna ólsheýsiz úles qosyp, tutastaı alǵanda ulttyq jazba ádebı tildiń negizin berik qalady. Álıhan Bókeıhan bastaǵan ultymyzdyń baǵyna týǵan alash zıalylarynyń arqasynda HH ǵasyrdyń basy qazaq tiliniń qarqyndy damyp, jańa sapalyq deńgeıge kóterilý, ósý, órkendeý kezeńine aınaldy.
KSRO (Qazaq KSR-i) jáne qazaq tili
Qazan tóńkerisinen keıin 1920 jyly qurylǵan Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy KSRO quramyna kirdi.Soǵan sáıkes QazSSR-i azamattarynyń tildik quqyqtary da KSRO Konstıtýsıasyna sáıkes belgilendi. KSRO-nyń 1924, 1936, 1977 jyldary qabyldanǵan Konstıtýsıalarynan keıin artynsha-aqaraǵa bir-eki jyl salyp QazASR men QazKSR-niń1926, 1937, 1978 Konstıtýsıalary da oǵan sáıkestendirilip otyrdy. Sondyqtan Odaq quramyna kirgen QazKSR-niń til saıasaty men qazaq halqynyń tildik quqyqtaryn is júzinde KSRO belgilepotyrdy. Odaqtyń da, ulttyq respýblıkanyń da osy atalǵan Konstıtýsıalarynda qazirgi qoldanystaǵy táýelsiz eldiń Ata zańyndaǵydaı tilderdiń mártebesi men qoldanylý aıasy naqty atap kórsetilmegen.
Profesor Qabdesh Ydyrysov 1926 jylǵyqazaqtyńalǵashqyKonstıtýsıasytýralybylaıdeıdi: «Konstıtýsıa Kazahskoı ASSR 1926 goda ne byla ýtverjdena ofısıalno. Ona ne byla opýblıkovana v sredstvah massovoı ınformasıı. V chastnostı, proekt Konstıtýsıı byl opýblıkovan tolko na rýsskom ıazyke. No, gde opýblıkovano, ne ýkazano. Poetomý ı osnovnaıa massa kazahskogo naselenıa, kotoraıa v to vremá sostavlála v Kazahstane bolee 70%, ne bylo znakomo s tekstom Konstıtýsıı».
Jıyrmasynshy jyldardyń ortasynda qazaqtyń eleýli bóligi ǵana orys tilin bilgenin jáne gazetterdiń eldiń barlyq aımaqtaryna jete bermeıtinin eskersek, óziniń quqyqtary men mindetteri qamtylǵan negizgi zańmen tanysý múmkindiginen halyqtyń basym bóligi shet qalǵan. KSRO-nyń 1924 jylǵyKonstıtýsıasynyń 34-babynda «Dekrety ı postanovlenıa SIK’a, ego Prezıdıýma ı SNK Soıýza SSR pechataıýtsá na ıazykah, obsheýpotrebıtelnyh v soıýznyh respýblıkah (rýsskıı, ýkraınskıı, belorýsskıı, grýzınskıı, armánskıı, túrko-tatarskıı)» depkórsetiledi. Mundaqazaq, ózbek, qyrǵyztilderijeke-jekeatapkórsetilmeı, «túrko-tatarskıı» dep jınaqtap berilgen.Múmkin sondyqtanda Konstıtýsıa mátinin qazaqtilinde jarıalaý mindetti sanalmaǵan bolar.
KSRO-nyń 1936 jylǵy Konstıtýsıasynyń 121-babynda «mektepterde ana tilinde bilimalýǵa quqyly», 110-babynda «Sot júrgizý isi Odaqtas nemese Avtonomdy respýblıkanyń ne avtonomdy oblystyń tilinde júrgiziledi, sol tildi meńgermegen adamdar aýdarmashy arqyly is materıaldarymen tolyq tanysa alady, sondaı-aq sotta ana tilinde sóıleý quqyǵymen qamtamasyz etiledi»dep kórsetiledi.Osy quqyqtyq normalar QazKSR-iniń 1937 jyly qabyldanǵan Konstıtýsıasynan da sol qalpynda kórinis tapty. El táýelsizdigin jarıalaǵanǵa deıin basshylyqqa alynǵan Qazaq KSR-iniń1978 jyly qabyldanǵan Konstıtýsıasynyń 43-babynda «mektepte ana tilinde bilim alýǵa múmkindigi bar» ekendigi, al 159-bapta «Qazaq KSR-inde sot júrgizý isi qazaq nemese orys tilderinde, ne osy jerde turatyn halyqtyń basym bóliginiń tilinde júrgiziledi. Sotqa qatysyp jatqan adamdar sot isi júrip jatqan tildi meńgermegen bolsa, aýdarmashy arqyly is materıaldarymen tolyq tanysý, sot isine qatysý jáne sotta ana tilinde sóıleý quqyǵymen qamtamasyz etiledi» dep kórsetilgen. Al qoǵamdyq ómirdiń basqa salalaryndaǵy qazaq tiliniń qoldanysy aıqyn kórsetilmegen. Jalpy alǵanda 30-jyldardan bastap, orystandyrý saıasaty patshalyq Reseı tusyndaǵydan da áldeqaıda qarqyndy júrgizildi. Qoǵam ómiriniń kóptegen salalarynda, sonyń ishinde orta jáne arnaýly ortabilim berý salasynda orys tili ústemdikke ıe boldy. Respýblıkanyń astanasy Almaty qalasynda jalǵyz (№12-shi mektep) ǵana qazaq mektebiniń qalýy sonyń aıqyn dáleli. Jetekshi joǵary oqý oryndarynda kóptegen mańyzdy mamandyqtar tek orys bólimderinde daıyndaldy. KSRO-nyń maqsatty, josparly túrde júrgizgen til saıasatynyń, bilim saıasatynyń negizinde qazaq tiliniń órisi barynsha tarylyp, Qazaq KSR-i Odaqtyń eń bir orystanǵan respýblıkasyna aınaldy. El táýelsizdigin jarıalaǵan 90-jyldardyń basyna qaraı memlekettik basqarý, zań shyǵarý, isqaǵaz júrgizý, bilim berý, baılanys, BAQ, qorǵanys pen densaýlyq saqtaý, halyqqa qyzmet kórsetý sıaqty kóptegen mańyzdy salalarda orys tili aıqyn ústemdikke ıe boldy.Joǵary bilim berý men til, tarıh, ádebıet syndy jekelegen gýmanıtarlyq ǵylymdardan ózge ǵylym salasynda da orys tiline barynsha basymdyq berildi. Barynsha pármendi júrgizilgen osyndaı saıasattyń saldarynan qala qazaqtarynyń basym bóligi ana tilin bilmeıtin, ony kásibı qyzmeti men shyǵarmashylyǵynda erkin paıdalana almaıtyn jaǵdaıǵa jetti. KSRO qulaǵanymen 60-70 jyl ishinde qazaq jerinde orys tiliniń ústemdigin myqtap ornatyp ketti.
[caption id="attachment_20893" align="alignleft" width="640"]
Almatyda ótken memlekettik tildi qoldaý, damytý, jalpyhalyqtyq tilge aınaldyrý mıtıńisi[/caption]
Táýelsizdik jáne qazaq tili
El táýelsizdigi qarsańynda 1989 jyly Til týraly arnaıy zań qabyldanyp, qazaq tiline memlekettik mártebe berildi. Zańnyń 4-babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili» – dep, onyń mártebesi arnaıy zańda tuńǵysh ret kórsetildi. Elimizdiń Ata zańyRespýblıka Konstıtýsıasynyń 7-babynda da «1.Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili» ekendigi taıǵa tańba basqandaı aıqyn jazyldy. Qazaq tili zańdyq mártebege ıe boldy. Osylaısha, Táýelsizdikpen birge qazaq tili damýynyń jańa kezeńi bastaldy. Egemendiktiń arqasynda oǵan deıin tynysy tarylyp, múmkindigi shektelip kelgen ulttyq tilimizdiń qoǵam ómiriniń birqatar salalaryndaǵy qoldanys aıasy keńeıe tústi. Júzdegen qazaq balabaqshalary men mektepteri ashylyp, ult tilinde tárbıe men bilim alatyn ul-qyzymyzdyń sany arta bastady.
Elimizdegi barlyq oqýshylardyń 70%-y qazaq tilinde bilim alyp jatyr. Bıyl qazaq mektebiniń birinshi synybyna barǵan balalar sany 89%-ǵa jetti degen derek jarıalandy. Bizdińshe, bul derek áli naqtylaýdy qajet etedi. Tamyz keńesinde Bilim jáne ǵylym mınıstriUBT-ny qazaqsha tapsyrǵandar 72%-ǵa jetkenin, 2016 jyly memlekttik granttardyń 80%-y memlekettik tildegi mamandyqtarǵa berilgenin málim etti. Bul óte jaqsy kórsetkish. Joǵary oqý oryndarynyń qazaq bólimderindeoqıtyn stýdentter sany da 90-jyldarǵa deıingi kezeńmen salystyrǵanda edáýir ósip, 63%-ǵa jetip otyr. Qazaq tilinde bilim alǵan ulttyq kadrlar daıyndaı bastadyq. Qazaqtildi BAQ-tyń sany ósti. Osy tirliktiń barlyǵy tilimizdiń tynysyn ashyp, qoldanys aıasyn keńeıtý jolyndaǵy birqatar jetistikterimiz deýge bolady. Tilimizdiń tuǵyryn nyǵaıtý baǵytynda ájepteýir ister atqarylǵan da sıaqty. Biraq soǵan qaramastan qoǵamdaǵy qazaq tiliniń qoldanysyna, til saıasatynyń júzege asýyna kóńiltolmaýshylyq, ult tiliniń búgingi jaı-kúıi men bolashaǵyna alańdaýshylyq basym. Nege? Bul bardy baǵalamaı, asyǵystyq tanytý ma, álde mundaı kóńiltolmaýshylyq pen tilimizdiń erteńi úshin alańdaýshylyqtyń negizi bar ma? Mine, osy máselelerdiń mán-jaıyn, shynaıy qalpyn anyqtaý bárimiz úshin mańyzdy. Bul eń aldymen tildiń damýyn memlekettik turǵydan josparlaý, tildik zańnamany jetildirý, arnaıy baǵdarlamalar jasap, sonyń negizinde maqsatty jumystar júrgizip, naqty ister atqarý úshin qajet.
Til zańynyń 4-babyna sáıkes: «Memlekettik til – memlekettiń búkil aýmaǵynda qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqarý, zań shyǵarý, sot isin júrgizý jáne is qaǵazdaryn júrgizý tili» – bolýy kerek.Memlekettik tildiń osy mártebesine sáıkes qoǵam ómiriniń barlyq salasyndakeńinen qoldanylmaı, úlesi jyl sanap artyp otyrǵan qazaqtildi qaýymnyń tildik quqyqtary tolyq saqtalmaca, olardyń kóńiltolmastyǵy men ókpe-renishi ishki narazylyqqa ulasýynajol ashyp beremiz.
Til – qural. Tamaq ishý úshin adam qasyq pen shanyshqy ustaýdy, Qytaıǵa barsa, sapqyny (eki taıaqty) paıdalaýdy úırenýine týra keledi. Al til qoǵam ómiriniń barlyq salasynda qoldanylatyn, onsyz kún kórý múmkin bolmaıtyn qasyq pen shanyshqydan myń ese mańyzdy qural. Sondyqtan shyn qajettilik bolsa, til quraldy adamdar qalaı da meńgeredi. Tipti, áriptesterine qaraǵanda básekege qabilettirek, qyzmettesterinen ozyqtaý bolý úshin ol tildi ózgelerden jaqsyraq meńgerýge, sheshen sóılep, saýatty jazýǵa tyrysady. Al bizde qalaı? 90-jyldardyń basynda til úırengisi kelmegender «qazaq tilin oqýǵa qajetti oqýlyqtar men aýdarma sózdikter, tildeskishter jetispeıdi» dedi. Qyrýar qarjy bólinip, oqý quraldary men oqýlyqtardyń, sózdikterdiń san túri shyǵaryldy. Qaptaǵan qazaq tili ortalyqtary ashyldy. Biraq odan tildik ahýal biz kútkendeı ózgere qoımady. Qalalyq jerlerdegi qoǵamdyq oryndardyń kóbinde halyq oryssha sóılesedi, zańdarymyzdyń 99 paıyzy oryssha jazylyp, qujattarymyzdyń kópshiligi orysshadan qazaqshaǵa aýdarylady. Qarjy-ekonomıka salasyndaǵy, bank júıesindegi esep-qısap áli memlekettik tilde júrgizilmeıdi. Memlekettik qyzmetshiler men laýazymdy basshylardyń deni qazaqsha sóılemeıdi, jıyndar men túrli májilister negizinen oryssha ótedi. Memlekettiń tilin bilmeıtinder eń joǵarǵy memlekettik qyzmetterdi atqaryp, el halqymen ózge eldiń tilinde sóılesedi. Elimizde taraıtyn 8000-daı (onyń 2973-i otandyq BAQ) buqaralyq aqparat quralynyń 5000-y (taǵy bir derek boıynsha 7551-i) orystildi eken. Qysqasy, aqparattyq-mádenı keńistigimizde orys tili áli de aıqyn basymdyqqa ıe bolyp otyr. Endi shırek ǵasyr ótkende «qazaq tili ǵylym tili bola almaıdy», «ádistemesi álsiz»,«termınologıasy jetilmegen», «qazaq tili oqytýshylarynyń deńgeıi tómen» degen sıaqty myń bir syltaý aıtylyp otyr. Iá, jekelegen sátsiz jasalǵan termınder bar, kásibı daıyndyǵy tómen mamandar men sapasyz oqý quraldardyń da bar ekenin de eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Biraq bul qazaq tilin meńgerýge tosqaýyl bolyp otyrǵan basty, negizgi sebepter emes qoı. Sondyqtan jıyrma bes jylda óz memleketiniń tilin meńgermegenderdiń, meńgergisi kelmeıtinderdiń tutas bir ulttyń tilin, sol salada eńbek etip júrgen mamandardyń bárin, olardyń barsha eńbekterin iske alǵysyz sanaýynyń esh negizi joq. Mundaı orynsyz, jalǵan aıyptaýlar shyndyqqa janaspaıdy.
Qazaqstan Respýblıkasynda tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynasáıkes memlekettik tildi meńgergen turǵyndardyń úlesin 2017 jylǵa qaraı – 80%, 2020 jylǵa qaraı – 90%-ǵa jetkizý josparlanyp otyr. «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2016 jylǵy 1 qazandaǵy №188 sanynyń birinshi betinde jarıalanǵan Qazaqstan halqynyń memlekettik tildi meńgerý kórsetkishi 1991 jyly – 40% bolsa, 2015 – 80%-ǵa jetti dep berilgen dıagramǵa sensek, onda biz bul mejeni merziminen buryn baǵyndyryp qoıyptyq. Eger osy málimet ras bolsa, onda el nege qazaqsha sóılemeı otyr? Tildi meńgermegen 20%-dy tili shyqpaǵan jas balalar men zeınet jasyndaǵy 80-nen asqan qarttar-aq toltyrýy múmkin. Halqynyń 80%-y memlekettik tilin meńgerip alǵan elde sol tilde sóıleýge kim kedergi keltirip otyr? Memleket qoldap, el halqynyń besten tórt bóligi tildi bilip otyrǵany ras bolsa, onda bizde til máselesi sheshildi dep sanaýǵa negiz jetkilikti. Alaıda shyndyqtyń betine týra qarar bolsaq, ol shyndyq resmı kórsetilgen derektermen, naqty sıfrlarmen úılespeıdi. Úılespeıtin sebebi respýblıka halqynyń (66,5%-ǵa jýyǵy qazaqtar) azamattarynyń 80%-y memlekettik tilin meńgergen elde ol til qoǵam ómiriniń barlyq salasynda esh kedergisiz keńinen qoldanylýy tıis edi. Bizde olaı bolmaı otyrǵanyn dáleldep jatý artyq bolar.
Sonymen el táýelsizdiginiń shırek ǵasyr merziminde qazaqstandyqtar nege memlekettik tildi jappaı meńgermedi? Bul suraqqa ártúrli jaýap berilip jatady. Resmı organ ókilderi tarapynan memlekettik tildi orystildi qazaqtar men ózge etnos ókilderiniń meńgerýine «qazaq tilin úıretýádistemesiniń álsizdigi men termınder júıesiniń ornyqpaǵandyǵy» kedergi keltirip otyr dep min taǵý jıi baıqalady. Mundaı sózdi tipti bıik minberlerden joǵary laýazym ıeleridebirneshe ret aıtty. Al shyndyǵyna kelgende, bul synyqqa syltaý izdegen negizsiz sóz.Iá, ádisteme men termınologıanyń sheshimin tappaǵan máseleleri, jetildiriletin tustary bar. Ondaı máseleler memlekettik tilderi qoǵam ómiriniń barlyq salasynda qoldanylatyn Reseı men Ózbekstanda, Ázerbaıjan men Belarýsta da, shyǵys pen batystyń kóptegen elderinde de kezdesedi. Aıtalyq orys tilin oqytýdyń ádistemesi ozyq bolǵandyqtan ol tildi federasıa quramyna kiretin halyqtar ókilderi, qazaqtar men qyrǵyzdar jetik bilip aldy deýqısynsyz. Bul tildi bilý memleket tarapynan mindetteldi, talap etildi. Eń aldymen, tildi oqyp-úırenýge ýáj týǵyzatyn eń basty nárse ol – qajettilik, tilge degen qoǵamdaǵy shynaıy suranys. Qoǵamda naqty bir tilge suranystyń bolýy, qoldanylýynyń naqty talap etilýi sol tilge qajettilik týǵyzady. Tilge qajettilik týyndaǵan kezde, ony bilýge aıqyntalap bar jerde sol tildiń ádistemesi men termınologıasy da, ǵylym tili men resmı isqaǵazdar tili de, kórkem ádebıet tili men BAQ tili de, jalpy memleket qoldap otyrǵan sol til jan-jaqty damıdy. Óıtkeni tildiń fýnksıonaldyq stılderi ómirdiń tıisti salalarynda naqty qoldanysqa ıe bolǵan kezde ǵana jetiledi.
Jappaı qoldanylý barysynda til ekshelip, qyrnalyp, ádebı normalary qalypqa túsedi jáne sol qoǵamnyń suranysyna sáıkes órkendep te otyrady. Ekinshiden, qandaı da bir tildi bilý qoǵamdaǵy qajettilikke aınalǵan kezde adamdar ony úırenýge barynsha múddeli bolady. Ómir súrýi úshin, jaqsy bilim alyp, qyzmetinde jetistikterge jetýi, qarjy tabýy úshin kerek ekendigin bilse, sol tildi meńgerýge bar yntasymen kirisip óz betimen izdenedi, kúsh-jigerin jumsaıdy, qarjy shyǵarady, ýaqytyn bóledi. Mundaı qajettilik bolǵan jerde, qoǵam músheleri sol tildi, ony úıretýdiń ádistemesin, gramatıkasy men termınologıasyn kinálap, ony oqýdan jaltaryp, syltaý izdep jatpaıdy. Qoǵamda tilge shyn qajettilik týyndasa, jurtshylyq qandaı qıyn til bolsa da ony úırenedi. Úshinshiden, sol tilge degen qajettilik qoǵam músheleri tarapynan til úıretý ádistemesiniń jetilýin talap etýdi kúsheıtedi. Ozyq ádisteme men jaqsy ádisker mamandarǵa suranys artady. Oqýlyqtar men ádisker mamandar arasynda shynaıy básekelestik týyndaıdy. Iaǵnı, tilge degen suranys, oqytý ádistemesiniń jetilýine túrtki bolady ári qoǵam músheleriniń til úırenýge ynta-yqylasyn da arttyrady. Qazaqstanda qazaq tilin bilmeı-aq jaqsy ómir súrip, san alýan laýazymdy qyzmetterdi atqarýǵa bolatynyn kúnde kórip júrgen oqýshy, stýdent nemese qyzmetker ol tildi úırenýge yntaly bolyp, baryn salyp umtylmaıdy. Qazaq tiliniń aty memlekettik til, eldegi birinshi til bolǵanymen, is júzinde memlekettik basqarý men zań shyǵarmashylyǵynda, isqaǵaz júrgizýde, aqparat taratýda osy qoǵamdyq qatynastardyń bárinde orys tiliniń kóleńkesinde qalyp, ekinshi til bolyp otyrǵanyn búginde eldiń bári biledi.
Til kýrstarynda oqyp tildi ájepteýir meńgergenderden de sol úırengenin tájirıbede qoldanyp, deńgeıin odan ári jetildire túsýi talap etilmeıdi. Kóptegen iri kompanıalar men mekemelerge jumysqa alý kezinde aldymen orys tili men aǵylshyn tilin bilýi talap etildi. Memlekettik qyzmette de solaı. Qazaq tilinen tapsyrylatyn test formaldy túrde alynyp, qyzmetke qabyldaý men qyzmettik ósý kezinde esepke alynbaıdy. Qazaq elinde qazaq tilinen góri oryssha jaqsy jazatyn, jaqsy sóıleıtin aǵylshyn tilin meńgergen maman qadirli ári suranysqa kóbirek ıe. Osyny kórip, bilip otyrǵan til úırenýshi oqýlyq minsiz bolyp, oqytýshy janyn salyp oqytyp jatsa da ol tildi úırenýge sonshalyqty yntaly bolmaıdy. Orys aýdıtorıasynda sabaq bergen bizge bul jaqsy tanys jaǵdaı. Sondyqtan qoǵamymyzdaǵy qazaq tilin úırený nátıjesiniń tómendigi men onyń qoldanylý aıasynyń keńeımeı otyrýynyń negizgi sebepterin ádistemeden emes, oǵan degen shynaıy suranystyń bolmaýynan, qajettiliktiń týyndamaýynan, talaptyń álsizdiginen izdegen áldeqaıda ádiletti de, shyndyqqa jaqyn. Ǵylymǵa negizdelip shynaıy júrgizilgen kez kelgen áleýmettik zertteý, lıngvısıkalyq, áleýmettik-lıngvıstıkalyq taldaý, saýalnama arqyly muny dáleldeý esh qıyndyq týǵyzbaıdy. Altildiń gramatıkasyn, oqytý ádistemesin, qazaq tiliniń oqytýshylaryn, termınologıalyq júıesin, sózdikterin kinálaý osy shyndyqtan jaltaryp, qoǵamdaǵy qazirgi ahýaldyń qalyptasýynyń negizgi sebepterin burmalap kórsetýekenin kóziqaraqty qaýym jaqsy biledi.Endeshe, bizge endigi jerde qazaq tilin shyn mánindegi memlekettik til deńgeıine kóteremiz desek,eń aldymen, qoǵamda oǵan degen qajettilik týǵyzýdyń tetikterin jetildirip, zań talaptaryn kúsheıtý, qyzmetke qabyldaý men qyzmettik ósý kezinde memlekettik tildi bilýin birinshi eskerýge kóshetin ýaqyt jetti. Onsyz qazaq tili oqýlyqtaryn shyǵarýǵa taǵy da mıllıardtaǵan qarjy bólip,ádisker-oqytýshylardyń bárin Kembrıdj ben Oksfordta oqytsaq ta kútken nátıjege qol jetkizip, memlekettik tildiń mereıin ústem ete almaımyz.
Búginge deıin orys-qazaq qostildiligi jaǵdaıyndaǵy qazaq tiliniń damý, qoldanylý jaıy eldi eleńdetip, kún tártibinen bir túspeı kelgen bolsa, endi oǵan «Úshtildilik kezinde ult tiliniń bolashaǵy ne bolady?» degen jańa másele qosylyp, til taǵdyryna alańdaýshylyqty burynǵydan beter arttyryp otyr. Til máselesi nemquraıdylyqty, atústi qaraýshylyqty kótermeıtin, ult bolmysymen, onyń taǵdyr-talaıymen tyǵyz baılanysty óte mańyzdy da názik másele. Sondyqtan oǵan óte sergek qaraý qajet.
Elimizdiń Tilder týraly zańynda «Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi meńgerý – Qazaqstan Respýblıkasynyń árbir azamatynyń paryzy» dep jazylǵan.Kóptegen azamattarymyz úshin memlekettik tilde sóıleý «ótelmegen paryz» bolyp qalmaýy úshin, «…memlekettik tildi meńgerý jáne ony kúndelikti ómirde, kásibı qyzmetinde qoldaný – Qazaqstan Respýblıkasynyń árbir azamatynyń mindeti» dep jazatyn ýaqyt kelgen sıaqty. Óıtkeni, halyqtyń 80%-y meńgergenimen, bul tildi qoldaný, sóıleý mindetti dep túsinbeı otyr. Jalpy bizge qazirgi tildik ahýalǵa sáıkes memlekettik tilge shynaıy qajettilik týǵyzatyn jańa zań qajet.
Memlekettik tildiń tóńiregine toptasý–Qazaqstan halqyn uıystyrýdyń negizi, ulttyq ıdeologıamyzdyń ózegi bolýǵa tıis. Eldegi til máselesiniń ýshyqtyrylmaı sheshimin taýyp, memlekettik tildiń qoǵam ómiriniń barlyq salasynda erkin qoldanylatyn jaǵdaıǵa jetýi– el órkendeýiniń dańǵyl joly.Al qazaq halqy úshin ana tiliniń tarıhı otanynda erkin damyp, órken jaıýy etnostyń tól mádenıeti men bar bolmysynan, rýhynanaıyrylmaı, derbes ultretinde saqtalýynyń birden-bir kepili ekenin jadymyzdan bir sát te shyǵarýǵa bolmaıdy.
Sherýbaı Qurmanbaıuly,
fılologıa ǵylymynyń doktory,
profesor, QR UǴA-nyń korr. múshesi
