Dıplomattyń bul jolǵy maqalasy - Syrtqy ister mınıstrligin Toqaev basqarǵan kezeńge jáne sol tustaǵy qazaq tiliniń ahýalyna arnaldy.
2000-shy jyldardyń basynda Mádenıet mınıstrligindegi Til komıteti memorgandardyń memlekettik tildi qoldaný deńgeıine monıtorıń jasap, nátıjesin Úkimetke jiberip otyratyn.
Monıtorıń boıynsha SİM memlekettik tildiń qoldanysyn bir jylda 17 paıyzdan 60 paıyzǵa kóterip, mınıstrlikter men vedomstvolar arasynda kósh bastady.
Ol qalaı iske asyryldy? SİM-degi Qujattardy memlekettik tilde qalyptastyrý bóliminiń (QMTQB) basshysy retinde aıtarym, buǵan qazaq tiliniń qoldanysyn keńeıtýge múddeli dıplomattar tobynyń jan-jaqty oılastyrylǵan, keshendi is-sharalarǵa qulshynyspen aralasýynyń arqasynda qol jetkizdik.
Árıne eń aldymen sol sharalardy mindetteýge quqyqtyq bazasyn bekitip berip, atalǵan dıplomattardyń erikti de belsendi atsalysýyna qolaıly ahýal týǵyzǵan mınıstr Toqaevtyń pármeni men qoldaýynsyz ol jetistikke jete múmkin emes edi.
Bir buıryqtaǵy tórt talap
Toqaev kelgen tusta Syrtqy ister mınıstrliginde Tilderdi qoldaný men damytýdyń 2001-2010 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasyn iske asyrý týraly burynǵy mınıstr E.Ydyrysovtyń buıryǵy bar-tyn.
Onda bylaı delingen:
- Qujattardy ortalyq apparat pen sheteldik mekemelerdiń qurylymdyq bólimshelerinde tikeleı memlekettik tilde ázirleý;
- basshylaryna memlekettik tildegi qujattardy ázirleýge qatysty jaýapkershilik júkteý;
- dıplomatıalyq qyzmette qazaq tilin engizý máselesi boıynsha is júzinde kómek kórsetý;
- SİM ortalyq apparatynyń jáne sheteldik mekemeleriniń qyzmetkerlerine qazaq tilin sapaly oqytýdy uıymdastyrý...
Biraq bul mindetterdi oryndaý aıtýǵa ǵana ońaı edi.
Odan basqa mınıstr E.Ydyrysovtyń 2001 jylǵy taǵy buıryǵynda:
SİM-ge jańa mamandardy qabyldaý kezinde árbir bólimde qujattardy memlekettik tilde jaza alatyn keminde eki mamannyń bolýyn qamtamasyz etý;
Qabyldaý komısıasynyń quramyna Qujattardy memlekettik tilde qalyptastyrý bóliminiń bastyǵyn engizý;
Mınıstrliktegi qujattardy memlekettik tilde toltyra alatyn qyzmetkerler tizimin ázirlep, olarǵa ústeme aqy tóleý mindetteri qoıylǵan edi.
Bul qıyn sharýa bolatyn. Qazaqtildi dıplomattar aýdarmanyń astynda qalyp, qazaq tilin bilgendikten ǵana orystildi áriptesine qaraǵanda jumysty birneshe ese kóbirek oryndaýǵa májbúr boldy.
Esesine qazaqsha bilmeıtin dıplomattar memlekettik tilde qujat ázirleýden únemi bos bolýshy edi. Búginderi olardyń saby azaıdy degenge sengim keledi...
Olar qazaqtildi dıplomattardyń bastan ótkergen qıyndyǵynan beıhabar edi. Olar úshin áriptesteriniń ıyǵyna aýyr salmaq túsip jatqanyn sezgen kúnde, bilmegen keıip tanytý ońaı bolatyn.
Qazaqtildi dıplomattar memlekettik tilge qatysy bar is-sharalardan ýaqyt taýyp qalys qalmaýǵa tyrysatyn. Sondaı dıplomattardyń qatarynan R.Ahmet, B.Áliqulov, B.Ótegen, A.Ábishev, S.Saılaýqyzy, A.Saparbekov, B.Aryn, Y.Dáýrenbek, A.Elemesov, B.Batyrshaev, D.Abaev, T.Shalǵynbaı syndy áriptesterdi kórýge bolatyn.
Toqaevtyń oralýy
Qarap otyrsam hattardy memlekettik tilde jazýdyń SİM-de keńinen kúsh alyp, alǵa basýy Toqaevtyń mınıstr bolǵan tusynda oryn alǵan eken. Aǵylshyn tilinen tikeleı qazaqshaǵa aýdarylyp, Prezıdent ákimshiligine joldanatyn qujattardy ol kisi «nelikten orysshasy joq» dep keri qaıtarmaıtyn, bir eskertý de jasamaı-aq qol qoıyp beretin. Ol men úshin orasan zor moraldyq qoldaý edi.
Qazaqtildi BAQ Syrtqy ister mınıstrligin syn sadaǵyna alǵan sol bir shaqta Q.Toqaevtyń vedomstvoǵa qaıta oralýy kúrdelengen jaǵdaıdy túzep, isti ońǵa bastyrýǵa jol ashty.
Onyń alǵashqy nyshanyn Parlament minberinde sóz sóılegen Toqaevqa qatysty «Jas Alashta» jaryq kórgen «Toqaev qazaqshaǵa tóselip qalypty» degen maqaladan ańǵaryp edim.
Buǵan qýanatyndaı reti bardy. Óıtkeni osy maqaladan keıin ol kisiniń orys tilinde daıyndaǵan baıandamasyn memlekettik tilge aýdarýdyń mańyzdylyǵyn sezip, ony óz qolyma alǵanym durys bolǵan eken dep sheshtim. Q.Toqaev sol aýdarmaǵa az-muz ózgeris eńgizgenin qórgende ol kisiniń qazaq tilin úırenýdi tereń meńgere bastaǵanyn baıqadym.
Toqaev mınıstrlikke kelisimen memlekettik tilge qatysty kez-kelgen qujat bolsyn, is-shara bolsyn barshasyna jan-jaqty qoldaý kórsete bastady.
Sonyń biri 2002 jylǵy 19 maýsymdaǵy buıryq.
Memlekettik tilde belsendi is júrgizgen 17 dıplomatqa 20 paıyzdyq ústemaqy tólene bastalýy yntalandyrýdyń is júzindegi alǵashqy qadamy edi. Sondaı-aq memlekettik tildi biletin jáne ony damytatyn dıplomattardyń jalaqysyna 30 paıyzǵa deıin ústemaqy tóleý 2003 jylǵy SİM búdjetin qarastyrý kezinde esepke alynǵan edi.
Memlekettik tildi is júzinde damytýshylardyń eńbekteri QMTQB-da toqsan saıyn baǵalanyp otyrdy. Sonyń nátıjesinde ústemaqy tólenetin qyzmetkerler quramyna qajettiligine qaraı ózgeris engizý mindetteri qoıyldy.
Dıplomattar qalaı qazaqsha oqydy?
2002 jylǵy 9 jeltoqsanda memlekettik tildiń qoldanys aıasyn keńeıtý qatysty taǵy bir sheshim qabyldandy.
Buǵan saı mınıstrlikte jáne onyń sheteldegi mekemelerinde aptanyń árbir juma kúni «Memlekettik til kúni» etip jarıalandy. Sol kúni is qaǵaz tek memlekettik tilde júrgizildi.
Dál sol jyly qazaq tiliniń qoldanysyn keńeıtý úshin SİM qarasty qurylymdar árbir 6 aıda, sheteldegi mekemeler jylyna bir ret tekserýden ótip otyrdy. Árbir departament jáne bólim basshylary SİM janynan qurylǵan Memlekettik til komısıasy aldynda jylyna eki ret esep berip otyrýǵa mindetteldi.
Halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy termınderdi bir izge túsirý úshin 2002 jyldyń mamyrynda SİM janynan qurylǵan Memlekettik til komısıasy jumysyn nátıjeli júrgizip otyrdy.
Dıplomattar úshin ázirlengen kómekshi anyqtamalyq quraldar talqyǵa salyndy. Termınologıalyq birizdilik máselesi sóz bolyp, dıplomattardyń pikirin bilý maqsatynda árkez 30 shaqty saıası qazaqsha termınder berilip, onyń oryssha balamasyn tabý tapsyryldy.
Bul dıplomattardyń bir jaǵynan qazaqsha bilim deńgeıin anyqtaýǵa kómektesse, ekinshi jaǵynan tildik áleýetin arttyryp, qabiletin shyńdap otyrýǵa járdemdesti.
Osy otyrysta apta ishinde jaryq kórgen memlekettik tildegi basylymdardyń ótkir materıaldaryna sholý jasaldy. Mınıstrliktegi barlyq dıplomattarǵa is-qaǵazdy memlekettik tilde júrgizýge úıretýdiń jańa bir jobasy iske asyryldy.
Oǵan sáıkes mınıstrlikke qarasty qurylymdar qyzmetkerlerin eki aptaǵa tájirıbeden ótkizý úshin QMTQB-ǵa (Qujattardy memlekettik tilde qalyptastyrý bólimi) jiberip otyrdy. Qyzmetker eki aptanyń ishinde is- qaǵazdy memtilde júrgizýdiń qyr-syryn úırendi.
Qazaq gazetterin oqyp úırenýmen qatar ulttyq tanym, salt-sana jáne dástúr týraly taǵylym aldy. Memlekettik til úıretý úshin oqytý kabıneti bólinip, Eýrazıa ýnıversıtetinen 6 oqytýshy shaqyryldy.
Olar 140 qyzmetkerden turatyn dıplomattarǵa, sondaı-aq jaýapty oryndaǵy 3 qyzmetkerge sabaq berdi. Jumys kóptigine baılanysty dıplomattar arasynda kýrstarǵa qatysa almaǵandar boldy. Memlekettik tildi bilmeı-aq dıplomatıalyq is-saparlarǵa ketetinin biletinder kýrstarǵa kelýge qulyqsyzdyq tanytyp júrdi.
Reseılik gazetterdiń úlesin azaıttyq
Qazaqstandaǵy shetel elshilikterine oryssha jazylatyn notalarǵa memlekettik tildegi mátinin jasap, orys tilindegi nusqanyń aldyna qoıatyn boldyq.
Bul shetel elshilikterine áser etti. Buǵan deıin tek oryssha, aǵylshynsha biletinderdi ǵana qyzmetke alatyn elshilikter endigi jerde qazaq tilin biletin mamandardy iriktep alýdy kún tártibine qoıdy. SİM-ge keletin gazet-jýrnaldarǵa saraptama júrgizilip, mınıstrliktiń kóbinese reseılik gazetterge jazylǵany belgili boldy. Qazaq gazeteri olardyń 2 paıyzyn ǵana quraıtyny anyqtaldy. Soǵan baılanysty vedomstvo kitaphanasyna qazaqsha gazet-jýrnaldardyń túrlerin kóbeıtý jóninde mindet qoıyldy.
Shet tilden memlekettik tilge aýdarma jasaıtyndardyń tizimi ázirlendi. Aǵylshyn men fransýz tilderinen tikeleı qazaqshaǵa aýdarma jasaý praktıkasy qolǵa alyndy.
Qabyldaý komısıasynyń otyrysynda memlekettik tilge qatysty kóptegen saýal qoıyp júrdim. Bul SİM-ge jumysqa turǵysy keletin mamannyń til saıasatyna qatysty kózqarasyn ózgertýge kóp kómektesti. Sonyń ózinde qazaqsha qaqpaıtyndar konkýrstan ótip ketip, keıin olardyń qyzmette júrgenderin baıqaý qıyn emes edi.
2004 jyly QMTQB-de Qazaq jáne orys tilderinde dıplomatıalyq is júrgizý arnalǵan anyqtamalyq sózdik shyǵarý isin qolǵa aldyq. 7 bólimnen turatyn anyqtamalyq sózdikke dıplomatıada jıi qoldanatyn sózderdiń qazaq tilindegi naǵyz balamalary endi.
Sonyń nátıjesinde elshilikterden qazaq tilindegi hattardyń túsýi jıileı bastady. Bul turǵyda tańdanysymdy týdyrǵan bir jaıtty aıtpaı ketkenim jón bolmas.
Bergen tapsyrmalarǵa sáıkes barlyq elshilikterden hattardy qazaq tilinde alyp jatqanymyzda Muhtar Shahanov basqaratyn Qazaqstannyń Qyrǵyzstandaǵy elshiliginen jaýap hat orys tilinde keldi. Shyny kerek bul men úshin áli kúnge túsiniksiz.
Dıplomattyń Kenesaryǵa qatysty saýaly
SİM-degi qazaq tiliniń bedelin kóterý maqsatynda kórnekti qoǵam qaıratkerlerimen juma saıyn kezdesýler ótkizdik. Olardyń arasynda Sherhan Murtaza, Aqseleý Seıdimbek, Amangeldi Aıtaly, Dúkenbaı Dosjan, Keńes Iýsýpov sekildi tanymal tulǵalar bar edi.
Halyq qaharmany Á.Mámbetovty dıplomattarmen kezdesýge alyp kelerde qyzyq oqıǵa oryn aldy.
Sol kezdesdýe bir dıplomat: «sheteldiń spektaklderin sahnalaı berý qanshalyqty qısyndy? Kenesary syqyldy ulttyq geroı týraly spektaklderdi nelikten qoımaısyzdar?» degen saýal qoıdy.
«Oıbaı-aý, qıyn ǵoı. Onda qyrǵyzdardy qaıtemiz?..» degen Ázirbaıjan aǵamyz ne aıtaryn bilmeı tosylyp qaldy.
Sol kezde álgi dıplomat: «Ulttyq geroılarymyzdy halyqqa teatrlar arqyly tanytyp, jas urpaqtyń ultjandylyǵyn oıatýda kórshilerimiz orystardan, qyrǵyzdardan qysylatyn bolsaq, onda táýelsizdikti nesine aldyq?» dep aǵynan jarylǵan edi.
Toqaevtyń qoldaýymen iske asyrylǵan kózge kórinbeıtin qanshama jumys mınıstrliktegi memlekettik tildiń kókjıegin keńitip, dıplomatıadaǵy til saıasatyna jańa reńk bergen edi.
Mursal - Nábı TUIAQBAEV,
ǵalym dıplomat
Maqalany kóshirip basý úshin redaksıa ruqsatyn suraý qajet
