DÚMSHE ÝAǴYZDARDY KİMDER AITYP JÚR?
– Búginde meshit sany kóbeıip, namaz oqıtyndardyń sany artqanymen, keı adamdardyń dinge kúmánmen qaraıtyndyǵy baıqalady. Buǵan ne sebep?
– Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary din turǵysynan rýhanı bazamyz bolmady. Qolymyzda birde-bir Qurannyń aýdarmasy bolǵan joq. Islam dini týraly sóz qozǵaǵan shyǵarmalardan Abaıdyń «Qara sózi», óleńderi, Shákárim Qudaıberdiulynyń «Musylmandyq sharty», Ybyraı Altynsarınniń «Musylmandyq tutqasy» sekildi kishkentaı-kishkentaı úsh kitaptan basqa dinı ádebıet bolǵan joq. Táýelsizdikti osylaı qarsy aldyq. Dindi durys túsindiretin bilikti kadrlar, ǵulamalar joq boldy.
Elimizde nebary 68 meshit bar edi, olardyń ózi munarasy ıa kúmbezi joq, dúkendi, ıakı eski mádenıet úıin meshitke yńǵaılaǵan kúıde edi. Halyqtyń dinı saýaty nashar bolǵasyn ár túrli aǵymdar nasıhat júrgize bastady, ol kezde eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıy da máz emes edi. Osyndaı faktorlardyń áserinen elimizge ár túrli aǵymdar tarap ketti.
Sáláfı aǵymynyń keń etek jaıýy saldarynan ıslam dinine kir keltiretin oqıǵalar, jarylystar boldy. Jarylystan bólek adamdardyń bir-birimen qarym-qatynasy buzyldy. Aǵaıyndylar dastarhan basynda birge otyra almaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Munyń barlyǵy dinge kóleńke túsirdi. Meshittiń salyný qarqyny men halyqtyń suranysyna sáıkes dinı bilikti maman daıarlap úlgere almadyq. Bir meshit salyp shyǵý úshin alty aı ýaqyt jetedi, ary ketkende bir jyl. Al bilikti maman jetilýi úshin kem degende, bes-alty jyl kerek. Onyń ústine zaıyrly elmiz, din memleketten bólek dep, dinge nemquraıly qaradyq, qarjynyń kózi bolmady.
Burynǵy mılısıa qyzmetkerleri, jol-kólik ınspektorlary, keńes ókimetiniń tusyndaǵy sholaq belsendiler dinniń qaıta kelýimen óziniń burynǵy qyzmetterin joǵaltyp alǵan soń, birdi-ekili súre jattap qaıtadan tórge ozdy. Dúmshe ýaǵyzdar aıtyldy. Munyń sońy keıbir zıaly degen kisilerdiń moldalarǵa, dindarlarǵa, jalpy dinge mensinbeı qaraýyna, tipti dinge kúdikpen qaraýyna ákep soqty.
– Ókinishke qaraı, keıbir adamdardyń «Batys dinnen alshaqtaǵanda ǵana ǵylymda qaıta órleý dáýiri bastaldy, damý beleń aldy. Musylmandar da dinderinen alshaqtar bolsa, bálkim, artta qalýdan qutylar ma edi» degenin de qulaq estip júr.
– Batysty musylmandarmen salystyrýǵa múlde bolmaıdy. Sebebi, sol kezdegi shirkeý ǵylymǵa qatty qarsy bolǵandyqtan, batystyń odan qutylǵan shaqta damýy tabıǵılyq. Al ıslam dini eshqashan ǵylymǵa qarsy bolmaǵan. Tipti, árdaıym qoldap otyrǵan. Sondyqtan dindi jaqsy túsinip, Quranǵa qulaq asqanda ǵana musylmandar ǵylymda sharyqtap, mádenıette órkendegen. Álemge ǵasyrlar boıy ustazdyq etken.
Alaıda Quran qaǵıdalarynan alshaqtap, ózgelerge es-tússiz eliktep, óz tekterinen adasyp, qasterli uǵymdardy aıaqasty etken kezde keri ketý bastaldy. Ǵylymda artta qalyp, saýatsyzdyqtyń shyńyraýyna qulady. Endeshe, musylmandardyń artta qalýy dinderiniń keritartpalyǵynan emes, kerisinshe dinderinen alshaqtaýynda, Qurannyń ómirsheń qaǵıdalaryn jańa ómirge saı durys túsine almaýynda bolmaq.
TERRORIZMNİŃ ARTYNDA TURǴAN KÚSHTER MAQSATYNA JETTİ ME?
– Terorızm, ekstremızm, sáláfızmge qatysty ótkir oılaryńyzdy bildirip, qoǵamnyń dertti tustaryn tamyrshydaı dóp basyp aıtyp júrsiz. Endi osy taqyrypqa qaraı oıyssaq. Qazaqstanda oryn alyp jatqan ekstremızm men terorızmniń artynda kimder tur? Jáne olar óz maqsattaryna jetti me?
– Ekstremızm, terorızm, radıkalızm bul keńinen oılastyrylyp, josparlanǵan dúnıeler. Artynda alpaýyt qara kúshter, jasyryn memleketter tur. Árıne, olardyń ózindik maqsat-mindetteri bar. Ekstremızm, terorızmniń artynda turǵan kúshter Qazaqstanda belgili bir deńgeıde óz maqsattaryna jetti dep oılaımyn.
2011 jyldan beri tizbektelip bastalǵan teraktiler, qoǵamda teris pikir qalyptasqan sáláfızm aǵymynyń is-árketteri belgili bir deńgeıde qazaq qoǵamyn, memleketti dinge degen teris kózqaras qalyptastyrýǵa ıtermeledi.
Qazir, ásirese batys óńirlerde ata-analar balalaryn meshitke jiberýge qorqady. Buryn dinge bet burdy, namaz oqydy dese qýanatyn edi. Qazir teris aǵymǵa ketip qalady dep úreılenedi. Sóıtip, «meshitke barý orynsyz» degen sıaqty úrkek minez, kózqaras paıda boldy. Bul – menińshe, óte qaýipti nárse. Sebebi, ekstremızm men terorızmniń artynda turǵan kúshter belgili bir halyqty óziniń negizgi tireginen, rýhanı qundylyǵynan bezdirgisi keledi. Dinsiz ósken jastar, kez kelgen nársege ergish keledi. Olarda ustanym joq bolady. Halyqtyń tiregi – din. Dinsiz adam dúbárá bolyp qalady.
Eldegi ekstremızm men terorızmdi uıymdastyrýshylar osy maqsattaryna qol jetkizdi. Bizdegi dinge qatysty máselelerde sheshim shyǵaratyn organdarǵa da belgili bir deńgeıde osy jaǵdaı áser etip otyr.
DİN İSTERİ MINISTRLİGİNİŃ ALDYNDA ÚLKEN MİNDET TUR
– Jaqynda Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri Nurlan Ermekbaev myrzamen arnaıy kezdestińiz. Feısbýk paraqshańyzda Dinge qatysty keıbir zań aktilerine engizilgeli otyrǵan ózgeristerdiń utymdy jaqtary men alańdatyp otyrǵan tustaryn mınıstrge jetkizgenińizdi jazdyńyz. Siz aıtqan osy ózgeristiń utymdy jeri qaısy, qaı tusyna alańdadyńyz, oqyrmanmen bólise otyrsańyz…
– Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi ashylǵaly birqatar irgeli isterdi qolǵa aldy. Dinge qatysty keıbir zań aktilerine ózgertýler men tolyqtyrýlar engizgeli otyr. Bul – osy mınıstrliktiń aldynda turǵan úlken mindet. Zańnyń jobasyn talqylaýǵa din mamany retinde qatysyp, pikirlerimdi aıttym.
Alǵashqa nusqasynda múldem qatty ketken tustary bolǵan edi. Din mamandarynyń qarsy ýájderinen soń, keıbir jaıttar jumsartyldy. Zań jobasynda jat aǵymdardyń emin-erkin ýaǵyz aıtýyna tosqaýyl bolatyn birshama tıimdi tetikter qarastyrylǵan. Budan bylaı árkim, ár jerde ýaǵyz aıta almaıdy. Dinı birlestikterdiń ǵımaratynda sondaı-aq, zańnamada kórsetilgen belgili bir oryndarda ǵana ýaǵyz aıtylýy kerek degen shekteý aıasyna Qazaqstan Ulttyq arnasy, Habar, Qazaq radıosy, Shalqar, t.b. buqaralyq aqparat quraldaryn kirgizbeý kerek dep oılaımyn. Bul BAQ-ta memlekettik lısenzıasy bar bilikti mamandardyń sóz aıtýyna ruhsat berýimiz kerek. Sebebi, dinniń durysyn halyqqa kórsetip, kózin ashpasaq, halyq óziniń dinı qajettiligin ár túrli qaýipti, jańsaq aqparattarmen tolyqtyrýy múmkin. Sondaı-aq, destrýktıvti aǵymnyń anyqtamasyn aýqymdy ári túsinikti etip bergen.
Belgili bir halyqtyń tól mádenıetine, tarıhı tulǵalaryna, ádet-ǵurpyna dinı kózqaras boıynsha qarsy shyǵýdy destrýktıvti aǵymnyń belgileri qataryna qosqan. Buryn mundaı anyqtama joq edi. Bul – jaqsy dúnıe. Eger belgili bir halyqtyń ádet-ǵurpyna qarsy shyǵýdy destrýktıvti aǵymnyń belgisi retinde qarasaq, bul kóptegen dinı aǵymdardyń is-áreketine tosqaýyl bolady.
Sáláfılerdiń de negizi ustanymy dál osy ádet-ǵurypty bıdǵat retinde, ıslamǵa keıinnen qosylǵan qospa retinde qarap, naýryz merekesi, tusaýkeser, kelinniń betin ashý, sálem salý sekildi ádet-ǵuryptarymyzǵa til tıgizip júrgen edi. Jańa zańdaǵy ózgeristiń osyndaı kóńilge qonymdy tustary bar.
Usynylyp otyrǵan zańnyń bir babynda kámelettik jasqa, ıaǵnı 18-ge tolmaǵan bala meshitke áke-sheshesiniń resmı ruqsatymen jáne ákesi nemese anasy, ıakı basqa bir jaýapty adam birge barýy shart delingen. Meshitke barsa bala da, ımam da jaýapqa tartylady. Bul sharttar praktıkalyq turǵydan múlde múmkin emes nárse. 16-17-18 degi bala degenińiz soqtaldaı jigit, ony kim meshitke ertip aparyp júredi?
Ata-anasy meshitke baryp dáris alǵanyn qalaǵan kúnniń ózinde bar jumysyn tastap, onymen birge júre almaıdy. Sondaı-aq, qazirgi ata-ananyń kópshiligi balasynyń dinı bilim alǵanyna, meshitke barýyna qarsy bolýy múmkin. Ásirese, ekstremızm, terorızmnen úrkip qalǵan halyq ózi bilmeı turǵan nársege balasynyń barǵanyn quptamaıdy. Al dinge qyzyqqan bala ne isteıdi? Balalar kóbinese 15 jastan bastap dinge qyzyǵýshylyq tanytyp, izdenedi. Al biz meshit sekildi durys bilim beretin oryndardyń álgindeı sharttarmen jolyn jaýyp tastasaq, bala endigi jerde dindi tasada, qadaǵalaýsyz úırene bastaıdy. Internetten qaraıdy. Jasyrynyp dinge jaqyn degen dostaryn jaǵalaıdy.
Rýhanı izdeniste, dinge qyzyǵýshylyq tanyp júrgen balalardy óz qolymyzben ár túrli radıkaldy toptardyń erkine berip qoıamyz ba degen qaýip bar. Menińshe, meshitke sený kerek. Balany qadaǵalaǵannan góri, meshitterdi, din qyzmetkerlerin qadaǵalaý kerek. Mundaı shekteýler men kúrdeli sharttar qoǵamdy ekstermızmnen saqtamaıdy, kerisinshe kóbeıtedi. Jastardyń dinge bet burýyna bóget jasaıdy. Men mınıstr Nurlan Ermekbaev myrzaǵa da, orynbasary Berik Aryn myrzaǵa da, bala meshitke ata-ananyń qadaǵalaýymen barsyn deseńizder, ol shekteýdi kámelettik jasqa deıin dep emes, jasóspirim, ıaǵnı 14 jasqa deıin dep belgileýdi usyndym. Sonymen qatar, ata-ana balasynyń qaı meshitke baratynyn, ustazynyń kim ekenin bilsin, kelisim hatyn jazyp bersin, biraq ata-ananyń bireýi balamen birge júrsin degen shartty alyp tastaıyq degen usynysymdy jetkizdim. Zań qazir qoǵamnyń talqylaýynda. Endigi jerde Parlament, Senat, ózge de atqarýshy organdar, qoǵamnyń belsendi músheleri talqylaı otyryp, halqymyzǵa tıimdi sheshimge toqtalar degen úmittemiz.
ARAB ELDERİNİŃ BİZGE BERER TÚGİ JOQ
– Dindi memleketimizdiń órkendeýine yqpal etetindeı etip qoldanýymyz úshin bizge qandaı ıslam kerek?
– Qazir Arab elderiniń bizge berer túgi joq. Osyny tereń uǵynaıyq! Arab elderi fanatızmge, Qurandy týra maǵynasynda túsinýge, dinniń syrtqy kórinisine kóp kóńil bólip ketti. Sondyqtan biz burynǵy túrkilik ıslamǵa qaıta úńilýimiz kerek.
Túrkilik Islam degen ne? Men buryn Quran bireý, hadıs belgili bolsa, nege musylmandyqty túrkilik, t.b. dep bólýimiz kerek dep oılaıtynmyn. Zertteı kele, túrkilerdiń Islam dinin múlde bólek túsingenine kózim jetti. Árıne, ıslam dininiń myzǵymas, buljymas qaǵıdalary bolady, olardy eshkim ózgerte almaıdy. Tarmaq máselesine kelgende biz ıslam dinin ózgeshe túsine bilgenbiz. Islam bizge bólek qyrynan gúl bop ashylǵan. Ǵylym-bilimniń, quqyqtyń sananyń gúlzaryna aınalǵan. Júrek ilimine mán bergen, dinniń syrtqy kórinisinen buryn ishki mánine, astary men túpki maqsatyna úńile bilgen. Máselege tutastaı qaraı bilgen. Maýrennahr, Orta Azıa dalasynyń ǵalymdary álemde kóptegen jańalyqtar ashqan. Basqa halyqtarǵa úlgi bolarlyq is-áreketter atqarǵan. Biz áli de álemge musylman eli qandaı bolýy kerek ekenin kórsete alamyz. Ol úshin ózimizdiń túrkilik Islam modelin, Túrkilik Islam toleranttylyǵyn qalyptastyrýymyz kerek.
Bul degenimiz – dinge namaz, ǵıbadat, qulshylyq dep qana emes, oǵan ómir, óner, ǵylym dep qaraý. Aqyl-sanaǵa, oıǵa erkindik berip, mádenıet pen bilimdi qatar alyp júrý. Adamgershilikke, tazalyqqa, meıirimge negizdelgen dinı túsinik. Abaıdyń: «Adam-
zattyń bárin súı, baýyrym dep» mejelegen bıigine kóterilý. Radıkalızmnen aýlaq, adamsúıgishtikke tárbıeleıtin ıdeıany damytýymyz kerek. Intellektýal musylmandardy tárbıeleýimiz kerek. Al eger biz qoǵamnyń dindarlanýynan qorqyp, túrli shekteýlerdi qarastyratyn bolsaq, din qalaı bolsa, solaı taraı bastaıdy.Sonda naǵyz Pákistan men Aýǵanstan bolamyz.
– Al dinsiz qoǵamnyń qaýpi qandaı?
– Dinsiz qaýymdy óziń de bilesiń, joıylyp barady. Mysaly, túbimiz bir ıakýt, týva, saha sekildi ulttar ustap turǵan din bolmaǵannan keıin tilderinen de, qundylyqtarynan da aıyrylyp, ult retinde joıylyp barady. Birneshe myń sany ǵana qaldy. Ózderi Ivan, Sasha, Natasha bolyp júr. Dinsizdik te bizdi ult retinde joıylýǵa ákelip soqtyrady.
ERMEKBAEV ÝÁDESİNDE TURDY
– Baspasózde, telearnada, ınternet resýrstarynda ótkir-ótkir máselelerdi kóterip, óz oıyńyzdy ashyq aıtyp júresiz. Budan bılik ókilderiniń sizge degen kózqarasy ózgeredi dep oılamaısyz ba?
– Din salasynda kóp jyldar boıy bilim alǵan maman retinde Qazaqstandaǵy musylman úmmetiniń máselelerin kóterýge tıispiz dep oılaımyn jáne ol bizdiń eń basty mindetimiz. Din mamany retinde musylmanshylyqtyń múddesin qorǵamasaq, onda bizdiń oqyǵanymyzdan ne paıda? Laýazymdy mansapta otyrǵanymyzdan ne qaıyr? Qazir bizdiń elde azamattyq qoǵam qalyptasyp jatyr, demokratıalyq damý jolyna qadam bastyq, sóz bostandyǵy da birshama ilgerileýde. Sondyqtan biz ózimizdi tolǵandyrǵan máselelerdi ashyq aıtýǵa tıispiz jáne bul demokratıalyq qoǵamnyń kórinisi. Ár sózdi óz ólshemimen halyqty dúrliktirmeı, joq jerden baıbalam salmaı jónimen aıtsaq, kimniń ne aıtyp jatqanyn bılik ózi saralap, túsinedi dep oılaımyn. Men kótergen máseleniń biri – qoǵamdyq oryndarda jappaı jabylyp qalǵan namazhanalar jaıly bolatyn. «Keńes dáýirine qaıtip keldik pe, ekstremızmmen kúrestiń túri osy ma?» dedim. Namaz oqıtyn óz otandastarymyz ben sheteldik azamattar qoǵamdyq dárethanada dáret alyp, namazdaryn qaıda bolsa, sonda oqyp jatqandyǵyn jetkizdim. Tipti, dini bólek batys elderinde áýejaılar men qoǵamdyq oryndarda arnaıy namazhanaǵa oryn bólingen degen ýáj aıtyp, másele kóterdim. Bul kótergen máseleni din mınıstri durys qabyldady. Nurlan Ermekbaev myrza ýádesinde turdy. Jaqynda ǵana qoǵamdyq oryndardaǵy namazhanalardy qaıta ashatyn sheshim shyǵardy. Bıliktegi basshylar qandaı da bir sheshimderine qarsy pikir bildirgen tulǵalardy jek kórmeýi tıis. Kerisinshe olardyń aıtqan pikirleri oryndy bolsa, qoldap, jónsiz bolsa, jan-jaqty túsindirip otyrsa ǵana biz naqty demokratıalyq qoǵam qalyptastyra alamyz.
– Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken
Nazym DÚTBAEVA
