Ol Úkimetbasy bolǵanda anasy qatty qýanǵan. Ákesi eshteńe demegen. Azdan soń ǵana: «Áı, Ákejan, Abaı esińde me? Tákejannyń bolys bolǵanyn estigende jer shuqyp otyryp qalǵan. Sonda Abaıdan nege qýanbaǵanyn suraǵanda, erteń bolystyqtan túskende Tákejannyń kúni ne bolady» dep ýaıymdaǵan aqynnyń kúıin endi men keship otyrmyn. Sen ómirbaqı Premer bolmaısyń. Sondyqtan da ázirden bastap qyzmetten taza keterińdi oıla» depti.
Sheneýnikter ony «nahodka Nazarbaeva» dep ataǵan. Bir kezderi…
1994 jyl. Qazan aıy. Tereshenko jetekshilik etetin Mınıstrler kabıneti túgeldeı oryntaǵyn bosatty. Onyń ornyna 42 jastaǵy Ákejan Qajygeldın taǵaıyndaldy. Qajygeldın Úkimetke ne úshin keldi?
Áýelde…
Bul ýaq ınflásıanyń aılyq kólemi 45 paıyzǵa jetken turmysy aýyr tus. Bir kezderi «qyzyl ımperıanyń» qol astynda bolǵan elderdiń ekonomıkalyq baılanysy tolyq úzilgen.
Ol kezde kóp nárse Prezıdentke ǵana emes, sonymen birge Úkimetke de baılanysty…
1993 jyl. Jeltoqsan. Kópshilikke beımálim Ákejan Qajygeldın Semeı oblysy ákiminiń birinshi orynbasarlyǵynan Premer-mınıstrdiń ekonomıkalyq blokqa jaýap beretin birinshi orynbasary qyzmetine ósti.
Ol neni baıqady? Kelgen boıda birnársege kóńil tolmastyq bildiripti. Tolyq toqyraýda qalǵan Qazaqstanda tyǵyryqtan shyǵaratyn baǵdarlama áli joq. Qazirgi el aýzynda júrgen eń alǵashqy daǵdarystan shyǵýdyń baǵdarlamasyn ázirlegen dál osy Ákejan desedi.
1 jyl 3 aıǵa arnalǵan baǵdarlamany («15 aılyq» baǵdarlamasy) Prezıdent te jáne sol kezderi ájeptáýir pármeni bar Parlament te qoldaıdy.
Biraq, nátıjesi shamaly bolady. Inflásıa 40-45 paıyzdan túspeı turyp alypty. Nazarbaevtyń «jańa úkimet jasaqtaý kerek» deıtin tusy osy kez.
Qajygeldındi Premer-mınıstrlik oryntaqqa otyrǵyzǵanda Nazarbaev bir-aq aýyz sóz aıtqan. «Ol qaltaly qazaq». Munymen ne degisi keldi eken?..
«Qaltaly qazaq» qyzmetine kiriskennen keıin kóp uzamaı bıznesmenderge taýardy ótkizý úshin kvota, lısenzıa alýdy joıý týraly qaýlyǵa qol qoıady. Óstip bıznestiń moınyndaǵy kisendi alady.
Ol reformator ma?
«Shetel ınvestısıasynan qashpaıyq» dep alǵash bastamaǵa kótergen osy Qajygeldın deıdi. Ákejan Úkimet basqarǵan tusta Qazaqstanǵa alys-jaqyn elden 1 mlrd. dollar jumys kapıtaly, 500 mln. dollar ınvestısıa kelgen.
Investısıa ákelýdi, shetelden nesıe alýdy bastap bergen Tereshenko-tuǵyn. Biraq, ol artyq qylam dep, tyrtyq qylǵanyn kesh ańdaǵan. Qarjyny jekelegen kompanıalar Úkimet kepildigimen alǵan. Qaıtarmaǵan. Bar aýyrtpalyq aınalyp kelip jańa Úkimettiń moınyna túsken. Qajygeldın Úkimettik kepildik degenniń kózin qurtady.
Úırenshikti kórshimizben ekonomıkalyq baılanystardy qojyratpaýǵa múddeli bolǵandardyń biri osy – Qajygeldın. «Reseımen ıntegrasıalansaq utylmaımyz» degen ustyndy ustanypty. «Eń birinshi bizge Batys emes, orys kapıtaly kerek» deıtin de sol. «KSRO-nyń qurdymǵa ketkenin túsinetin kez keldi» depti bir sózinde.
Biraq, munyń bári erterekte aıtylǵan. Bılikte júrgen kezde. Odan beri kóp nárse ózgerdi. Reseıge qatysty qazir ne oılaıdy eken? «Egemendiktiń» jańa túsinikteri men ólshemderin qalyptastyryp otyrǵan Kremlden áli de qaýip joq dep oılaı ma?
Teriskeı kórshimen kelissóz júrse Qazaqstannan barǵandar bojyrap, bilgeninen jańylyp, bizge tıimsiz kelisimshartqa qol qoıyp qaıtady degen áńgimeler Keden Odaǵyna kirgeli beri arakidik aıtylyp júr. Prınsıpshildik… Sol jetpeıtin sıaqty.
1995 jyly Qarashyǵanaq munaı-gaz kenin ıgerý jóninde «Adjıp», «Brıtısh gaz» sıaqty sheteldik kompanıalar óz jobalaryn joldapty. Gaz Reseı jerindegi qubyr arqyly ótetindikten kelissózge Gazprom da aralasqan. Mine, sol kelissózder Qajygeldınniń arqasynda Qazaqstannyń paıdasyna sheshilgen desedi. Alpaýyt kompanıalar Qazaqstannyń gaz ıgerýden túsken paıdanyń 85 paıyzyn alatynyna amalsyz kónipti…
Qazaqstan ekonomıkasyn tereń daǵdarystan alyp shyqqan birden-bir tulǵa deıdi ony.
Sol kezderi Ákejanmen istes bolǵandar aıtady: «Kásiporyn, zaýyt 100 paıyz jekeniń qolyna ótken joq. Ár óndiris ornynyń 25-ten 35 paıyzǵa deıingi aksıalary Úkimettiń qolynda qaldy. Ony keıin ózimizdiń otandyq bıznesmender aýqattanǵan kezde solarǵa satý úshin qaldyrdy. Bul da Ákejannyń ıdeıasy edi. Biraq, ol bastap bergen isti keıin Qazaqstan bıligi búldirdi. Zaýyt, kásiporyndy tamyr-tanysyna taratyp jiberdi».
Búgingi Qazaqstan ekonomıkasynyń jetistikteri ol jasap ketken reformanyń nátıjesi eken.
Bul birinshi kezekte bank, zeınetaqy reformasy, turǵyn-úı komýnaldyq sharýashylyǵy, jekeshelendirý…
Jekeshelendirýdiń jyry kóp boldy. Biraq, ol kezderi budan basqa jol boldy ma?
Óndiris oryndarynyń bári jantaıyp jatty. Olar álemdik rynokqa shyqpaı qaldy. Olardy reformalaýdyń jalǵyz joly – jekeshelendirý ekenin jalǵyz Qajygeldın ǵana bilmese kerek.
Ol kezderi bırjalyq taýarlar esebindegi Qarmetkombınattyń, Aqtóbe feroqorytpa, Óskemendegi metalýrgıa, Pavlodardaǵy alúmını zaýyttarynyń ónimi álemdik naryqqa shyǵatyn. Sol úrdis toqtap qalady.
Qazaqstannyń óz ishinde ony tutyný da, óndirý de shamaly bolar edi. Aqyr aıaǵy kóptegen kásiporyn (50-ge jaqyn ári óte arzan baǵaǵa) jekege berildi.
Sol kezderi Ákejanmen istes bolǵandar aıtady: «Kásiporyn, zaýyt 100 paıyz jekeniń qolyna ótken joq. Ár óndiris ornynyń 25-ten 35 paıyzǵa deıingi aksıalary Úkimettiń qolynda qaldy. Ony keıin ózimizdiń otandyq bıznesmender aýqattanǵan kezde solarǵa satý úshin qaldyrdy. Bul da Ákejannyń ıdeıasy edi. Biraq, ol bastap bergen isti keıin Qazaqstan bıligi búldirdi. Zaýyt, kásiporyndy tamyr-tanysyna taratyp jiberdi».
Bul endi basqa áńgime.
Qazaqstanǵa Qajygeldın kerek pe?
Saıası reformalar tusynda Qajygeldın Qazaqstanǵa qaıtýy múmkin dep jatyr.
Ol elge qandaı mánde oralady? Qajygeldın sıaqty maman Qazaqstan úshin shashylyp jatqan joq degen turǵydan kelsek she? Biraq, bılik mundaı qadamǵa bara ma?
1998 jyldyń 3 qarashasynda Qajygeldın Qazaqstannan ketti. Sodan beri ol emıgrasıada.
Ázirgi Qazaqstannyń aınalasynda kúrdeli geosaıası jaǵdaı qalyptasqan tusta álemdik naryqtan habary bar, myqty maman, myqty kelissóz júrgizýshi retinde Qazaqstan ony qaıtadan óz ıgiligine jumys isteýi úshin elge qaıtarýy qajet deıtinder kóp.
Buǵan kelisý úshin eń aldymen: «Qazirgi Úkimette Qazaqstan naryǵyn álemdik ekonomıka deńgeıinde baǵalaı alatyn myqty makroekonomıst mamandar bar ma?» degen saýalǵa jaýap izdeý kerek. Shynymen de, qazirgi mınıstrlerdiń qaısysy Qajygeldınniń qolyna sý quıýǵa jaraıdy eken?
Anyǵy, ázirgi bılikke ekonomıkalyq jaǵdaıdy masshtabty turǵyda kóre biletin, panoramdy turǵyda baǵalaı alatyn maman kerek-aq. Bul Qajygeldın bolýy múmkin be?
Taǵy sol Ákejanmen istes bolǵandar aıtady: «Kelip jatsa da oǵan Premerlik oryntaqty eshkim usynbaıdy. Bul orynǵa talasy da joq. Mysalǵa, Eýrazıalyq odaqtyń kelissóz komısıasyn basqarsa Reseıden utylmas edik. Mundaı alpaýytpen teń dárejede sóılesetin, eki ortadaǵy qujattardy kóldeneńinen oqysa da túsinetin birden-bir maman – Ákejan. Nazarbaev «saıası reforma júrgizem» dedi. Eger Qazaqstan sol reformany júrgizýge shynynda da múddeli bolsa, ony naqty júzege asyratyn myqty mamandar kerek. Osy turǵyda Qajygeldınniń qajettilik qaǵıdasy taǵy týyndaıdy».
Ol – bilimdar, ol – bilikti, ol – kásibı deıdi. Endeshe muny paıdalaný kerek shyǵar. Bul Garvardty bitire sala paıda bolmaıtyn, jyldarmen qalyptasatyn qasıet.
Aǵylshyn ekonomıka mektebi oǵan ataqty Adam Smıttiń atyndaǵy «Jyl reformatory» medalin tabystaǵan eken. 90-shy jyldary Qazaqstandaǵy ekonomıkalyq reformalarǵa bastamashy bolǵany úshin… Qazaqstannan ketkende Eýroparlament oǵan «erkindik tólqujatyn» usynǵan. Osy arqyly ol álemniń kez-kelgen eline bara alady. Muny Qajygeldınniń biliktiligine qandaı da bir qatysy bar dep aıta almaımyz, alaıda mundaı tólqujatty Qazaqstandaǵy birde-bir adam almaǵanyn eskersek, tegin bolmaǵany.
Ol ázir qaıda, ne istep júr?
Bilýimizshe, bırjamen aınalysady. Qor naryǵy arqyly jumys isteıdi. Onyń kapıtaly da, bıznesi de osynda. London, Stambul, Iohannesbýrg, Sıngapýr sıaqty qor bırjalarynyń oıynshysy.
Ekinshiden, ol kóp elderdiń halyqaralyq ekonomıkalyq máseleler boıynsha keńesshisi. Mysaly, bir kezderi reseılik «Lýkoıl» kompanıasynyń keńesshisi boldy. Keńesshi bolǵanda keńsede otyratyn emes… Sol «Lýkoıldyń» Eýropadaǵy kelissózderinde eksperttik baǵa beretin adam. «Biraq, bul onyń bir ǵana jumysy emes», – deıdi biletinder.
Kompanıalar ǵana emes, memleketter de onyń aqyl-keńesine muhtaj. Ol Argentınada tutas eldiń Úkimetine keńesshi boldy. Olardyń belgili bir ekonomıkalyq qadamyna baılanysty álemdik naryq turǵysynda aqyl-keńes aıtty.
Ol otstavkaǵa ketkende Reseı úkimeti jumysqa shaqyrypty, Túrkıa Premer-mınıstri Tansý Chıllerde Qajygeldınniń kómegi artyq etpesin aıtqan. Basqa da usynystar túskeni anyq. Biraq, ol bas tartty. Bálkim, óziniń saıası repýtasıasyna daq túsirgisi kelmedi me eken.
Qalaı bolǵanda da Qajygeldınniń qol qýsyryp jatpaǵany anyq. Sońǵy suhbattaryna qaraǵanda Qazaqstannan syrtqa shyǵarylǵan aqshany (oryssha aıtqanda «otmyvat» etilgen) izdeýmen aınalysyp júr. Óziniń konsaltıńilik kompanıasy arqyly marqum Rahat Álıevtiń, odan basqalardyń syrtqa áketken iri-iri kapıtaldaryn izdestirýde eken…
Dýman BYQAI
Ákejan aıtypty…
Bir adamnyń aıtqany ylǵı aqıqat bola bermeıdi. Shyndyq tek pikirtalasta týady.
…
Men, qara basym halyqtyń qazynasyna túsetindeı aqymaq emespin. Men aýqatty adammyn. Biraq, barlyq baılyǵymnyń qalaı paıda bolǵanyn eseptep berýge asa qınala qoımaspyn.
…
Táýelsizdik úshin kúresken joqpyz. Sábet úkimetiniń terıtorıasynda revolúsıa boldy, onyń arty dezıntegrasıaǵa ulasty. Naqty kúresken – Baltyq elderi. Ózgeleri buǵan daıyn emes edi. Saıası elıta ábden sasty. Qaıtemiz, qaıda baramyz? Olar eshteńe bilmeıtin. Bul komandalyq ekonomıka, komandalyq-ákimshilik júıe boldy. Olar eshqashan da baǵdarlama, strategıa ázirlep kórgen joq. Bári de Máskeýge jaltaqtaýmen boldy…
…
Ol tustary Nazarbaev ózine jaýapkershilik ala biletin. Belgili bir dúnıeni moınyna alsa ony atqara alatyn adam. Onyń bir jaqsy qasıeti: eger bir úkimetpen istes bolyp, oǵan naqty senim artsa endeshe odan aıyrylmaıdy. Keı kezderi bul onyń ózine keri soqqy bolady, degenmen bul jaqsy qasıet. Úkimetti júz almastyrǵannan jón emes.
…
Qazir «sovok» degen jargon shyqty. «Sovet adamy» degendi bildiredi. Eger maǵan bireý «sen sovoksyń» dese tipti de renjimeımin. Men aıtamyn: «Iá, men sovokpyn». Sebebi, ol da – sovok.
1994-1997 jyldyń aralyǵynda Premer bolǵan Qajygeldınniń mınıstrler kabınetinde kimder boldy?El tanıtyndaryn elekten ótkizdik.
Premer mınıstrdiń orynbasarlary:
Ahmetjan Esimov (1994-97 j.), Imanǵalı Tasmaǵambetov (1995 -97j. ), Jánibek Káribjanov(1996-97j.), Ómirzaq Shókeev (1997 j., shilde-qazan).
Mınıstrler:
Ómirzaq Shókeev – Ekonomıka mınıstri (1995-97 j.).
Vıktor Hrapýnov – Energetıka jáne kómir ónerkásibi (1995-97 j.)
Qasymjomart Toqaev – Syrtqy ister mınıstri (1994-97 j).
Vladımır Shkolnık – Ǵylym jáne jańa tehnologıa (1994-96 j.)
Nurlan Balǵymbaev – Munaı jáne gaz óndirisi mınıstri (1994-97 j.)
Altynbek Sársenbaev – Buqaralyq aqparat isiniń Ulttyq agenttigi (1995-97 j.)
Birǵanym Áıtimova – Jastar mınıstri (1994-96 j.)
