Endeshe, biz de kóp sozbaı, birden «Orbulaq shaıqasy» týraly tarıhı derekterdi keltire otyryp, óz oıymyzdy bildirýdi bastaıyq. Máselen, «Qazaq handyǵy» kitabynyń (Almaty, «Arýna Ltd.» 2010) 101-betindegi «Orbulaq shaıqasy» maqalasynda «...Álemdik soǵys óneriniń jylnamasyna enýge laıyq osy «Orbulaq shaıqasy» týraly alǵash tarıhshy I.Fısher «Sibir tarıhy» atty kitabynda bylaı dep jazǵan» degen málimet keltirilgen. Ol derek kelesi 102-103-betterde jazylǵan myna jazbamen uqsas, sondyqtan osy nusqany jazyp otyrmyn.
«1642 jyly Jáńgir sultan qazaq dalasyna qaıta oralady. Jeti jylyn tutqynda ótkizgen ol qas jaýy – jońǵarlarmen ymyrasyz janǵa aınaldy. 1643 jyldyń qysynda Batyr qontaıshy elý myń áskermen Qazaq handyǵyna joryqqa shyǵyp, basqynshylar on myń altaılyq jáne toqmaqtyq qyrǵyzdardy qolǵa túsirdi. Jáńgir sultan Orbulaq mańynda oırattardyń jolyn bógedi. Jylnamashy osy jaıly bylaı jazǵan eken: «Jáńgir áskeriniń bir tobyna jińishke shatqalda or qazýǵa, al qalǵandaryna qalmaqtar tar ıinde qurylǵan tuzaqqa kelip jetkenshe, taýdyń arǵy betine jasyrynýdy buıyrdy. Qontaıshy bekinis-tuzaqqa atoı sala kelip kirdi. Bul mezgilde Jáńgir jaýǵa búıirden tıip, jebeler men myltyqtan atylǵan oqtardyń astyna aldy, on myńǵa jýyq jaýdy jer jastandyrdy».
Endi sál kidiris jasap, dál sol jylda Qontaıshy ordasyna barǵan orys elshileriniń myna bir kóne jazbasyna da kóńil aýdaraıyq. 1644 jyly 16 aqpan men 9 mamyr aralyǵy. Tobyl áskerbasy R.S. Kýrakınniń Sibir bıleýshisine qazaq áskeri men jońǵarlardyń áskerı áreketteri, taýdaǵy shaıqasy týraly jazbasynda mynadaı málimetteri joǵarydaǵy oqıǵany tolyqtyra túsedi. 1644 jyldyń 12 aqpanynda Tobyl qyzmetindegi Grıshko Ilın men jurt tatary Kýchemberdeıke Kýcheevtardyń Qontaıshy ordasyna barǵanda , «Da Grıshka j ı tatarın Kýchemberdeıko skazyvalı nam, ...chto slyshalı de one ý nego j Kontaıshı v ýlýseh ot nagaıskıh ı ot kırgızskıh polonánıkov, kak de on, Kontaısha, hodıl na Iangıra-sarevıcha ı na Ialantýsha voınoıý», ıaǵnı noǵaı jáne qyrǵyz tutqyndarynan «Qontaıshynyń qalaı Jáńgir sultan men Jalańtóske qarsy soǵysýǵa barǵanyn, Jáńgirdiń Qontaıshyǵa qarsy 600 áskermen qarsy shyqqany, onda Jáńgir oqpana qazdyryp otty qarýmen 300 adamdy sonda otyrǵyzyp, ózi 300 jaýyngermen tý syrtynan shabýyldap, sol eki urysta Qontaıshynyń 10 myń adamyn jer jastandyrady. Dál sol kezde Jáńgirge 20 myń qolmen Jalańtós kómekke keledi. Qontaıshy amalsyz sheginýge májbúr bolady» – degen derekteri joǵarydaǵy berilgen aqparatqa dálme-dál kelip tur emes pe?!
Bul jazylyp otyrǵan málimetter el shejiresindegi áıgili «Orbulaq shaıqasy» týraly jazylǵandardyń bir parasy ǵana. Ultymyzdyń órligin, erligin pash etetin uly jeńisin joqqa shyǵarýdaǵy maqsatyńyzdy túsinbedik, Qabdesh aǵa?
Siz aıtyp otyrǵandaı, «ol or ań aýlaý úshin qazylsa» nege – Qulandy nemese Qulanqyrylǵan dep atalmady? Sol jer túgil, jaqyn-jýyq mańaıda ondaı jer ataýy múldem joq. Kerisinshe, Jalaýly, Qyzylqıa, Orbulaq dep, sol bir otty jyldardan jer ataýynyń ózi habar berip tur emes pe?! Basqa-basqa, tamyryńyzdaǵy janyńyzǵa qýat berip turǵan qazaqtyń qany, Alash balasynyń adam esimi men jer ataýyn eshqashan da ońaılyqpen ózgertpeıtinin sezdirip tursa kerek. Oǵan mysal Saq zamanynan kele jatqan adam esimderi – Tumar, bergi Altyn Orda kezeńindegi Jánibek esimderin esińizge túsirseńiz de jetip qalar. Al onyń qasynda Orbulaq degenińiz, mundaǵy HVİİ-shi ǵasyr ǵoı...
1998 jyly «Ǵylym» baspasynan ǵalym V.Z. Galıevtiń «Han Djangır ı Orbýlakskaıa bıtva» degen kitaby shyǵyp, onda Orbulaq soǵysy týraly karta-jobasymen birge Q.Isabaev aǵamyz kórgen arhıv materıaly túpnusqa boıynsha tolyq jarıalandy. Bundaǵy arhıv qujatynyń ereksheligi atalmysh shaıqastyń dál 1643 jyly bolǵandyǵyn naqtylaıtyn taptyrmas derek. Sonymen qatar orys tarıhshysy I.Ia. Zlatkınniń «Jońǵar handyǵynyń tarıhy», A.I. Levshınniń «Opısanıe kırgız-kazachıh ılı kırgız-kaısasskıh ord ı stepeı», otandyq ǵalymdarymyz M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov t.b. bul tizimdi ári qaraı tize berýge bolady.
Mine, osynshama kózi ashyq, kókiregi oıaý jandar «Orbulaq shaıqasy» taqyrybyna kóz maıyn taýysyp, izdenip júrip shyǵarmalaryn jazdy. Al siz bolsańyz bir-aq sátte, «Orbulaq shaıqasy tarıhta bolmaǵan!» dep jyldar boıǵy ult tarıhyndaǵy tamshydan jınalǵan ushan-teńiz rýhanı qazynasyn, óz ata-babalaryńyzdyń kózsiz erligin qara boıaýmen syzyp, tarıh tórinen julyp tastamaq nıettesiz. Qalaı oılaısyz, týǵan eliniń qurmetine bólenip júrgen sizdeı abyz aqsaqalǵa osyndaı áreket laıyq pa?! Men olaı oılamaımyn... Babalarymyzdyń «Aqbóken óz qaǵynan jerinse, qulaǵynda qurbaqa oınaıdy» degen támsilin umytqanyńyz ba, Qabeke!
Oıymdy qoryta kele, sóz sońyn qazaqtyń erjúrek aımańdaı oǵlanynyń biregeıi, Keńes Odaǵynyń batyry, Halyq qaharmany, sol jyldardaǵy elimizdiń qorǵanys mınıstri bolǵan Saǵadat Nurmaǵambetovtyń QazTAG tilshisine bergen: «Buryn kóshpendiler HVİİ ǵasyrda tek ashyq dalada ǵana soǵysty dep eseptelip kelgen bolatyn. Al «Orbulaq shaıqasy» qazaq halqynyń áskerı óneriniń jaqsy damyǵandyǵyn pash etip berdi. Salqam Jáńgir tárizdi qolbasshylar jeńis úshin tek jaqsy úıretilgen ásker ǵana emes, sonymen birge jer jaǵdaıyna saı durys taktıkany qoldaný da qajet ekendigin jaqsy túsindi. Sondyqtan Salqam Jáńgir qolbasshy retinde aldyn ala jońǵardyń 50 myń áskeri qaı baǵyttan keletindigin durys anyqtap, qorǵanys jelisin sátti tańdaı bildi. Al Orbulaqtyń jer jaǵdaıy ony júrgizý úshin óte yńǵaıly bolatyn. Úsh jarym ǵasyrdan keıin de qandy shaıqas ornynda qazylǵan ordyń aıqyn izderiniń qalý faktisi qazaq jaýyngerleriniń shaıqasqa túbegeıli daıyndalǵandyǵyna aıǵaq» degen túsiniktemesimen túıindeımin («Egemen Qazaqstan», 01.07.93).
Qurmetti, Qabeke! Siz maqalańyzdy joǵaryda aıtyp ótkenimdeı fılosofıa mysalymen bastap, ary qaraı qamshy salǵyzbaı, márege alqynbaı-aq jetipsiz. Shamalap ekshep kórsem «Fılosofıa» sózi kóne grektiń, (fıleo-súıý, sofıa-danalyq), ıaǵnı danalyqqa degen súıipenshilikti bildiretin uǵym eken. Shyny kerek, siz sıaqty emes men kádimgideı alqynyp, ábirjip otyrman. Sebebi bul «sensasıalyq» qadamyńyzdy danalyqtyń qaı sanatyna jatqyzarymdy bilmeı basym qatyp otyr...
Qoryta aıtqanda aǵa, sizge Jarkent jurty renjýli. Meniń bala kezim, al atam Ramazan shamamen sizdiń jasyńyzda edi. Sol bir qarapaıym qarıa: «Balam, halyq – teńiz, tolqysa jaman. Nazasyna qalma, kópke topyraq shashpa! Alǵys al, balam, alǵys al!» degendi únemi qulaǵyma quıyp otyrýshy edi... Men de sizdi jamandyqqa qımaımyn, sebebi tegimiz – túrki, qanymyz bir Qazaqpyz ǵoı, aǵasy!...
Qalı Ibraıymjanov
Jarkent qalasy
