Qazaqstan, Serbıa jáne Vengrıa arasyndaǵy tarıhı jáne mádenı baılanystar ortaq múddelerdiń, ózara qurmet pen yntymaqtastyqqa umtylystyń baı palıtrasyn kórsetedi. Geografıalyq alshaqtyǵyna qaramastan, bul elder ulttyq qalyptasý kezeńderiniń uqsastyǵy, saıası jáne ekonomıkalyq transformasıalardy eńserý, sondaı-aq halyqaralyq qaýymdastyqqa birigýge umtylý sıaqty tarıhı paraleldermen baılanysty. Ortalyq Azıa men Shyǵys Eýropa, atap aıtqanda, Qazaqstan, Serbıa jáne Vengrıa ártúrli ýaqytta Jibek jolynyń rólin, dıplomatıalyq baılanystardy jáne aımaqtyq jáne halyqaralyq yntymaqtastyqtaǵy sońǵy kúsh-jigerdi qosa alǵanda, mádenı jáne ekonomıkalyq almasýlarda mańyzdy býyndar qyzmetin atqardy.

Qazaqstannyń Serbıa jáne Vengrıamen qazirgi yntymaqtastyǵy saýda, ınvestısıa, bilim, mádenıet jáne kólik sıaqty salalardaǵy ortaq múddelerge negizdelgen. Bul elder bir-birin ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytýǵa ǵana emes, gýmanıtarlyq baılanystardy nyǵaıtýǵa jáne reformalar men turaqty damý salasyndaǵy tájirıbe almasýǵa umtylatyn senimdi seriktester retinde qarastyrady.
Qazaqstan men Serbıa: yntymaqtastyqtyń ortaq basymdyqtary men vektory
Qazaqstan men Serbıa 1996 jyldan beri dıplomatıalyq qarym-qatynastardy saqtap keledi, bul olardyń ekonomıkalyq jáne mádenı salalardaǵy keń aýqymdy yntymaqtastyqty damytýǵa múmkindik berdi. Serbıa Qazaqstandy Ortalyq Azıadaǵy strategıalyq seriktes retinde qarastyrady, al Qazaqstan óz kezeginde Balqan aımaǵymen ekonomıkalyq ózara is-qımyldy damytýǵa múddeli. Bul yntymaqtastyqty nyǵaıtýda qurylys, energetıka, aýyl sharýashylyǵy jáne logıstıka salalaryndaǵy birlesken jobalar basty ról atqarady. Eýrazıalyq naryqta eki el úshin de jańa múmkindikter ashatyn transkontınenttik kólik dálizderin paıdalaný perspektıvasy erekshe mańyzǵa ıe.
Qazaqstan men Vengrıa: Eýropa men Ortalyq Azıa arasyndaǵy seriktestik
Vengrıa 1992 jyly Qazaqstanmen strategıalyq seriktestikke qol qoıǵan bolatyn. Bul qadam saýda-ekonomıkalyq, mádenı jáne bilim berý salalaryndaǵy ózara is-qımyldyń jańa kókjıekterin ashty. Qazaqstan men Vengrıa BUU, EQYU jáne Túrki memleketteriniń odaǵy sıaqty halyqaralyq uıymdar aıasynda belsendi túrde yntymaqtasady, bul olardyń óńirlik qaýipsizdik pen turaqty damýdy nyǵaıtýdaǵy ózara múddelerin atap kórsetedi.
Eki el arasyndaǵy qarym-qatynasta ekonomıkalyq ózara is-qımyl basty ról atqarady. Vengrıa Qazaqstannyń Batys Qytaı men Batys Eýropa arqyly kólik dálizderin keńeıtý bastamasyn qoldaıdy, bul Qazaqstandy logıstıkalyq mańyzdy serikteske aınaldyrady.
Maqalanyń maqsaty men ózektiligi: Bul maqala Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń 2024 jylǵy 19-21 qarashada ótken Serbıa men Vengrıaǵa resmı saparyn taldaýǵa arnalǵan. Jumystyń negizgi maqsaty – Qazaqstan men osy eki el arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń qol jetkizilgen nátıjelerin qarastyrý, sondaı-aq halyqaralyq qatynastar kontekstindegi sapardyń mańyzdylyǵyn baǵalaý. Sonymen qatar, Qazaqstannyń eýrazıalyq keńistiktegi negizgi oıynshy retindegi róliniń artýyna, sondaı-aq ulttyq múddelerdi ilgeriletý úshin Shyǵys Eýropamen baılanysty nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵyna baılanysty. Saıası jáne ekonomıkalyq ózara is-qımyldy taldaý aımaqtyq jáne halyqaralyq turaqtylyqqa eleýli áser ete alatyn negizgi perspektıvalar men basymdyqtardy anyqtaýǵa múmkindik beredi.
1. Qazaqstan men Serbıa: yntymaqtastyqtyń ortaq basymdyqtary men vektory
1.1. Qazaqstan-Serbıa arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń nátıjesi
Qazaqstan men Serbıa 1996 jyly 10 jeltoqsanda dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatty, bul ekijaqty yntymaqtastyqtyń júıeli damýynyń bastaýy boldy. 2011 jyly Astanada Serbıa Respýblıkasynyń Elshiliginiń jáne 2019 jyly Belgradta Qazaqstan Respýblıkasynyń Elshiliginiń ashylýy qarym-qatynastardy damytýdyń mańyzdy kezeńderi boldy. Bul dıplomatıalyq ókildikter elder arasyndaǵy saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı ózara is-qımylǵa qoldaý kórsetedi.
Qazaqstan men Serbıa arasyndaǵy saıası baılanystar joǵary deńgeıde belsendi sapar almasýymen sıpattalady. 2016 jyly Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Serbıaǵa sapary qarym-qatynasty nyǵaıtýdaǵy mańyzdy qadam boldy. Serbıa prezıdentteri Qazaqstanǵa úsh ret (2010, 2015 jáne 2018) resmı saparmen keldi, sondaı-aq Qazaqstan uıymdastyrǵan EKSPO 2017 sıaqty mańyzdy halyqaralyq is-sharalarǵa qatysty.
Joǵary deńgeıdegi baılanystar, onyń ishinde Serbıa Premer-Mınıstriniń birinshi orynbasary – Syrtqy ister mınıstri Ivısa Dachıchtiń 2017 jylǵy Qazaqstanǵa jumys sapary jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileýdiń 2023 jylǵy qarashadaǵy Serbıaǵa sapary, dıplomatıalyq jáne ekonomıkalyq kún tártibiniń keńeıýine yqpal etti. Ekijaqty baılanysty nyǵaıtýda parlamentaralyq yntymaqtastyq basty ról atqarady. Eki eldiń parlamentterinde dıalog pen birlesken bastamalardy keńeıtýge baǵyttalǵan dostyq toptary quryldy.
Serbıa Qazaqstannyń Ońtústik-SHyǵys Eýropadaǵy mańyzdy saýda seriktesi bolyp tabylady. 2023 jyly elder arasyndaǵy taýar aınalymy 91,2 mıllıon dollardy qurady, bul ótken jylmen salystyrǵanda 23,6 paıyzǵa artyq. Qazaqstan Serbıaǵa kómirtegi, daqyldar men qural-jabdyqtardy eksporttaıdy, al qaǵaz ónimderi, alúmını ónimderi jáne temeki ónimderi Serbıadan Qazaqstanǵa aǵylady. Shıkizattyq emes eksportty damytýǵa erekshe kóńil bólinedi. Qazaqstan Serbıaǵa quny 500 mıllıon dollardan asatyn 90-nan astam ónim túrlerin jetkizýge daıyn. Perspektıvaly baǵyttardyń qatarynda metalýrgıalyq jáne munaı-hımıa ónimderi, qurylys materıaldary, kólik quraldary men azyq-túlik bar. Ózara is-qımyldyń mańyzdy tetikteriniń biri otyrystary jańa jobalardy anyqtaýǵa jáne júzege asyrýǵa yqpal etetin Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komısıa bolyp tabylady.
Qazaqstan men Serbıa arasyndaǵy mádenı baılanystar belsendi damyp keledi. Serbıada turaqty túrde qazaqstandyq shyǵarmashylyq toptardyń qoıylymdary, qazaq taǵamdary men kınosynyń kúnderi, sondaı-aq taqyryptyq kórmeler uıymdastyrylady. Sporttyq dıplomatıa da mańyzdy ról atqarady: Qazaqstannyń «Astana» basketbol komandasy Serbıada oqý-jattyǵý jıyndaryn ótkizdi, bul elder arasyndaǵy gýmanıtarlyq baılanysty nyǵaıtady.
Qazaqstan men Serbıa arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń áleýeti zor. Tikeleı áýe qatynasyn ashý kóliktik ózara is-qımyldy nyǵaıtý jáne tranzıttik dálizderdi damytý jolyndaǵy mańyzdy qadam bolýy múmkin. Sonymen qatar, elder agrarlyq sektordaǵy múmkindikterdi, sonyń ishinde qazaqstandyq aýyl sharýashylyǵy ónimderin eksporttaý men serb asyl tuqymdy maldaryn ımporttaýdy belsendi túrde talqylaýda.
Qazaqstan men Serbıa yntymaqtastyǵynyń negizgi aspektilerin taldaý ekijaqty qarym-qatynastardyń negizderi men bolashaǵyn jaqsyraq túsinýge múmkindik beredi. Kelesi bólimde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Serbıaǵa sapary, onyń nátıjeleri men eki el arasyndaǵy ózara is-qımyldy odan ári damytýǵa yqpaly qarastyrylady.
1.2. Qasym-Jomart Toqaevtyń Serbıaǵa resmı saparynynyń nátıjesi: seriktestiktiń jańa kezeńi
Serbıa Prezıdentimen shaǵyn quramdaǵy kelissózder
2024 jylǵy 19 qarashada Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Serbıa Prezıdenti Aleksandr Výchıchpen jeke quramda kelissózder júrgizdi. Bul kezdesý Qazaqstan-Serbıa qarym-qatynasynyń jańa kezeńin belgiledi. Prezıdent Toqaev sapardyń mańyzdylyǵyna toqtalyp, ony ekijaqty yntymaqtastyqty damytýdyń jańa kezeńi dep atady. Qurmetti qaraýyl men artılerıalyq oq-dáriler kirgen resmı qarsy alý rásimi elder arasyndaǵy qarym-qatynastyń joǵary mártebesin kórsetti.
Toqaev ózara is-qımyldyń senimdi sıpatyna, turaqty saıası dıalog pen ózara qoldaýǵa basa nazar aýdardy. Serbıanyń kóktemgi sý tasqyny kezindegi kómegi men yntymaqtastyǵy úshin Qazaqstannyń alǵysy erekshe mańyzǵa ıe boldy, bul halyqtar arasyndaǵy shynaıy dostyqty kórsetti. Výchıch, óz kezeginde, Serbıanyń qarym-qatynastardyń ózara tıimdi sıpatyn nyǵaıta túsetin ekonomıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetýge daıyn ekenin rastady.
Keńeıtilgen kelissózder jáne kelisimderge qol qoıý
Eki eldiń resmı delegasıalarynyń qatysýymen ótken kelissózder barysynda prezıdentter aǵymdaǵy kún tártibi men yntymaqtastyq perspektıvalaryn talqylady. Taýar aınalymyn arttyrýǵa, ekonomıkalyq ózara is-qımyldy ártaraptandyrýǵa jáne ónerkásip, kólik, logıstıka, aýyl sharýashylyǵy jáne sıfrlandyrý sıaqty salalarda birlesken jobalardy júzege asyrýǵa erekshe nazar aýdarylady. Qol qoıylǵan qujattar readmıssıa, qorǵanys, bilim berý, týrızm jáne ǵarysh salalaryn qosa alǵanda keń aýqymdy qamtıdy.
Negizgi qujattar:
 Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men Serbıa Respýblıkasynyń Úkimeti arasyndaǵy tulǵalardy readmıssıasy týraly kelisim;
 Qorǵanys salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim;
 Ǵylym, týrızm, sıfrlyq damý jáne ǵarysh salasyndaǵy memorandýmdar.
Toqaev bul kelisimder strategıalyq seriktestikti damytý úshin jańa múmkindikter ashatynyn atap ótti. Sondaı-aq iskerlik qaýymdastyqtar arasyndaǵy ózara is-qımyldy jandandyrýǵa tıis iskerlik keńes jumysyn qaıta bastaý týraly kelisimge qol jetkizildi.
Osyndaı keń aýqymdy kelisimderge qol qoıý qarym-qatynastyń strategıalyq sıpatyn kórsetedi. Qazaqstan óz ekonomıkasyn ártaraptandyrýǵa pragmatıkalyq kózqaras tanytýda, al Serbıa Qazaqstanmen yntymaqtastyqty Eýrazıalyq keńistiktegi pozısıasyn nyǵaıtý múmkindigi retinde qarastyrady.
Baspasózge arnalǵan brıfıń
Toqaev baspasóz brıfıńinde Qazaqstan men Serbıa arasyndaǵy dostyqtyń strategıalyq mańyzdylyǵyna toqtalyp, elderdiń ónerkásip, agroónerkásiptik keshen jáne kólik salalarynda birlesken jobalardy júzege asyrýǵa daıyndyǵyna toqtaldy. Sondaı-aq ol mádenı-gýmanıtarlyq, onyń ishinde bilim, týrızm jáne sport salalaryndaǵy baılanystardyń mańyzdylyǵyn atap ótti. Výchıch qarym-qatynastyń senimdi sıpatyn joǵary baǵalap, Qazaqstannyń seriktestikti nyǵaıtýǵa qosqan úlesi úshin rızashylyǵyn bildirdi.
Baspasóz brıfıńi qol jetkizilgen ýaǵdalastyqtardy jarıa túrde rastaıtyn mańyzdy alańǵa aınaldy. Bul málimdemeler eki jaqtyń da halyqaralyq arenadaǵy ustanymdaryn nyǵaıta túsetin uzaq merzimdi yntymaqtastyqqa beıildiligin kórsetedi.
Serbıa Premer-Mınıstrimen kezdesýdiń nátıjesi
Toqaev Serbıa Premer-Mınıstri Mılosh Výchevıchpen qol qoıylǵan kelisimderdi júzege asyrý jáne ekijaqty yntymaqtastyqqa serpin beretin iri ekonomıkalyq jobalardy anyqtaý máselelerin talqylady. «Jasyl» energetıka, agroónerkásiptik keshen boıynsha tájirıbe almasý jáne turaqty bıznes-forýmdar týraly suraqtar kóterildi. Úkimet basshysymen kezdesý Qazaqstannyń yntymaqtastyqty tereńdetýge júıeli kózqarasyn kórsetetindigi anyq. Bul Qazaqstannyń tek deklarasıamen shektelip qalmaı, kelisimderdi is júzinde júzege asyrýǵa baǵyttalǵanyn ańǵartady.
Serb qorǵanys ónerkásibi kórmesine barý
Belgradtaǵy kórmege barý Qazaqstannyń qorǵanys salasyndaǵy yntymaqtastyq múmkindikterine degen qyzyǵýshylyǵyn kórsetti. Damyǵan áskerı-ónerkásip keshenine ıe Serbıa Qazaqstannyń qorǵanys qabiletin nyǵaıtýda mańyzdy seriktes bola alady. Usynylǵan tehnıka men qarý úlgileri Serbıanyń joǵary tehnologıalyq bazasyn kórsetedi. Qorǵanys ónerkásibi baılanystaryn nyǵaıtý ulttyq qaýipsizdikti arttyryp qana qoımaı, birlesken damýdyń jańa múmkindikterin ashady. Bul kúrdeli geosaıası jaǵdaıda strategıalyq mańyzdy.
Prezıdent Toqaevtyń Serbıaǵa sapary Qazaqstan-Serbıa qarym-qatynastaryn damytýdaǵy mańyzdy qadam boldy. Ol eki jaqtyń óńirlik jáne jahandyq deńgeıde ustanymdaryn nyǵaıta túsetin yntymaqtastyqty tereńdetýge daıyn ekenin rastady. Qol qoıylǵan kelisimder men ashyq perspektıvalar eki eldiń turaqty damýy úshin áriptestiktiń mańyzdylyǵyn kórsetedi.Osylaısha, osyndaı kezdesýlermen Qazaqstan Prezıdenti Serbıadaǵy resmı is saparyn aıaqtady.
Kelesi bólimde Qasym-Jomart Toqaevtyń Majarstanǵa sapary, onyń nátıjeleri men ekijaqty qarym-qatynastardyń damýyna áseri qarastyrylady.
2. Qazaqstan men Majarstan: seriktestiktiń nátıjesi men jańa bastaýy
2.1. Qazaqstan-Majarstan arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń nátıjesi
Dıplomatıalyq qarym-qatynastar men strategıalyq seriktestikter ornatý
Qazaqstan men Vengrıa 1992 jyly 2 sáýirde Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin kóp uzamaı dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatty. Vengrıa uzaq merzimdi seriktestiktiń negizin qalaǵan Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵashqylardyń biri bolyp moıyndady. 2012 jyly strategıalyq seriktestik týraly kelisimge qol qoıylyp, Vengrıa Qazaqstanmen ózara is-qımyldyń osyndaı deńgeıine qol jetkizgen Eýropalyq Odaqtyń birinshi eli boldy. Bul qadam Ortalyq Azıa men Eýropa arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵyn kórsetti.
Búgingi tańda Qazaqstan Vengrıany EO-daǵy mańyzdy seriktes retinde qarastyrady, muny Qazaqstannyń strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Erkin Tuqymovtyń sózderi rastaıdy: «Bizde aýyl sharýashylyǵy, energetıka, IT sektory, ekologıa jáne gýmanıtarlyq sala sıaqty salalardaǵy yntymaqtastyqty keńeıtý úshin orasan zor áleýet bar».
Joǵary deńgeıdegi saıası belsendilik jáne saparlar
Joǵary deńgeıdegi turaqty saparlar saıası dıalogtyń belsendi damýyn kórsetedi. Qazaqstannyń birinshi Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Vengrıaǵa eki ret, Vengrıanyń qazirgi Premer-Mınıstri Vıktor Orban Qazaqstanǵa bes resmı saparmen bardy, onyń ishinde sońǵysy 2023 jyldyń qarashasynda boldy. Bul baılanystar ózara qurmet pen múddege negizdelgen ekijaqty qarym-qatynastardyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.
Ekonomıkalyq yntymaqtastyq
Qazaqstan men Vengrıa arasyndaǵy ekonomıkalyq ózara is-qımyl turaqty damyp keledi. 2023 jyly taýar aınalymy ótken jylmen salystyrǵanda 8,9 paıyzǵa artyp, 187,5 mıllıon dollarǵa jetti. Vengrıa Qazaqstannyń tranzıttik áleýetine, atap aıtqanda Vengrıany, Qazaqstandy jáne Qytaıdy baılanystyratyn Zahony portynyń kólik baǵytyna qyzyǵýshylyq tanytýda. Sondaı-aq, Qazaqstanda vengr kapıtalynyń qatysýymen 39 birlesken kásiporyn belsendi jumys isteýde, bul aýyl sharýashylyǵy, qurylys jáne mashına jasaý sıaqty salalardyń damýyna úles qosýda.
Mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq
Eki halyq arasyndaǵy qypshaq taıpalarynyń kóshi-qonynan bastaý alǵan tarıhı baılanystar mádenı qarym-qatynasta mańyzdy ról atqarady. Majarstan qypshaqtardyń tarıhyn zertteýge qatysty jobalarǵa belsendi túrde qatysady, al Qazaqstan madıarlardyń murasyna qyzyǵýshylyq tanytýda.
Bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyqty Hungaricum baǵdarlamasy erekshe atap ótedi, onyń aıasynda jyl saıyn 250 qazaqstandyq stýdent Majarstan ýnıversıtetterinde bilim alý úshin stıpendıa alady. Mádenı bastamalar da damyp keledi: Býdapeshtte qazaq kınosynyń kúnderin ótkizý, etno-folklorlyq konsertteor men Abaı Qunanbaevtyń eskertkishterin ashý gýmanıtarlyq baılanystardy nyǵaıtady.
Qazaqstan men Vengrıa arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyq
Saýda qatynastarynyń damýy
Otyz jyldan astam yntymaqtastyqta Qazaqstan men Vengrıa saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynasta aıtarlyqtaı tabystarǵa qol jetkizdi. 2024 jyldyń qańtar-tamyz aılarynda elder arasyndaǵy taýar aınalymy 131,1 mln dollardy qurady, bul ótken jyldyń sáıkes kezeńinen (123,3 mln dollar) 6,3%-ǵa joǵary. 2023 jyldyń sońynda taýar aınalymy 187,5 mıllıon dollarǵa jetip, 2022 jylmen salystyrǵanda 8,9%-ǵa ósti. Bul kórsetkishter qazaqstandyq eksporttyń ýaqytsha tómendeýine qaramastan turaqty ósý úrdisin kórsetedi.
2024 jyldyń alǵashqy segiz aıynda Qazaqstannyń Vengrıaǵa eksporty 29,8%-ǵa azaıyp, 2,7 mln dollardy qurady. Degenmen, Qazaqstan úkimeti shamamen 700 mıllıon dollar turatyn 95 taýar túriniń eksportyn ulǵaıtý josparyn jarıalady, bul eldiń saýda balansyn qalpyna keltirýge jáne damytýǵa daıyn ekenin kórsetedi.
Qazaqstan ekonomıkasyna vengr ınvestısıalary
Vengrıa Qazaqstan ekonomıkasyna belsendi túrde ınvestısıa salýda. Sońǵy 20 jylda mashına jasaý, aýyl sharýashylyǵy jáne logıstıka sıaqty salalardy qamtıtyn Vengrıa ınvestısıasynyń kólemi 300 mıllıon dollardan asty. Negizgi oıynshylar MOL Group, Gedeon Richter jáne Egis kompanıalary bolyp tabylady, olardyń jobalary Qazaqstannyń ekonomıkalyq ınfraqurylymynyń damýyna aıtarlyqtaı áser etedi.
Vengrıalyq MOL Group kompanıasy, «QazMunaıGaz» AQ jáne qytaılyq Sinopec seriktestigimen júzege asyrylyp jatqan Rojkovskoe ken orny jobasy erekshe nazar aýdarýǵa turarlyq. Qorynda 26,8 mıllıard tekshe metr gaz jáne 12,5 mıllıon tonna kondensat bar ken orny Qazaqstan búdjetin tolyqtyrýdyń mańyzdy kózine aınalady. 2040 jylǵa qaraı Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq qoryna 501 mıllıard teńge, jergilikti búdjetke 110 mıllıard teńge kiris ákeledi dep kútilýde. Sonymen qatar, joba úleskerleri óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna jáne qazaqstandyq mamandardy oqytýǵa qarjy bólip, eki el arasyndaǵy baılanysty nyǵaıta túsýde.
Qazaqstan men Vengrıanyń ekonomıkalyq saladaǵy yntymaqtastyǵy ózara ınvestısıalar men strategıalyq jobalar arqyly qoldaý tapqan turaqty damýdy kórsetedi. Vengrıalyq MOL kompanıasy jáne basqa da negizgi oıynshylar tek ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtyp qana qoımaı, sonymen qatar tehnologıalar transfertin, jumys kúshin damytýdy jáne áleýmettik ınfraqurylymdy damytýda.
Qazaqstan men Majarstannyń yntymaqtastyǵy tarıhı baılanystardyń, saıası erik-jiger men ekonomıkalyq pragmatızmniń tabysty úılesimin kórsetedi. Kelesi bólimde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Vengrıaǵa sapary, onyń nátıjeleri men eki el arasyndaǵy strategıalyq áriptestikti damytýǵa áseri týraly sholý jasalady.
2.2. Qasym-Jomart Toqaevtyń Majarstanǵa resmı saparynynyń nátıjesi
Resmı qarsy alý rásimi
2024 jylǵy 20 qarashada Qazaqstan Prezıdentiniń Vengrıaǵa sapary Býdapeshttegi Koról saraıynyń Arystandar alańyndaǵy saltanatty rásimnen bastaldy. Qazaqstan Prezıdentin Vengrıa Premer-Mınıstri Vıktor Orban qarsy aldy. Eki eldiń ánurandary shyrqalyp, at saqshylary men qurmetti qaraýyl dıplomatıalyq qarym-qatynastyń joǵary deńgeıine toqtaldy. Bul rásim elder arasyndaǵy syılastyqty bildirip qana qoımaı, áriptestiktiń strategıalyq sıpatyn atap ótti. Saltanatty jıyn Qazaqstan úshin de, Vengrıa úshin de sapardyń mańyzdylyǵyn kórsetti. Mundaı nazar taraptardyń turaqty dıalog aıasynda ekijaqty baılanystardy nyǵaıtýǵa daıyn ekendigin kórsetedi.
Vengrıa Prezıdenti Tamash Shýıokpen kezdesti
Shandor saraıynda ótken kezdesýde prezıdentter ortaq tarıhı tamyrlar men yntymaqtastyq perspektıvalaryn atap ótip, strategıalyq seriktestik máselelerin talqylady. Qasym-Jomart Toqaev energetıka, kólik, logıstıka, jańartylatyn energıa kózderi jáne aýyl sharýashylyǵy sıaqty salalardaǵy baılanystardy nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵyna toqtaldy. Vengrıa prezıdenti Tamash Shýıok mádenı-tarıhı baılanystarǵa toqtalyp, eki halyqtyń dástúrleriniń uqsastyǵyn tilge tıek etti.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev: «Qazaqstannyń Eýropadaǵy tuńǵysh elshiligi osydan týra 30 jyl buryn Býdapeshtte ashyldy. Bul bizdiń elderimiz arasyndaǵy qarym-qatynastardyń erekshe mańyzdylyǵyn bildiredi» -, degen bolatyn.
Mádenı-gýmanıtarlyq baılanystar men halyqaralyq kún tártibin talqylaý taraptardyń ekonomıkalyq yntymaqtastyq sheńberinen shyǵýǵa umtylysyn kórsetti. Akademıalyq jáne ǵylymı almasýǵa degen qyzyǵýshylyq halyqtardy jaqyndastyrýdyń uzaq merzimdi josparlaryn kórsetedi.
Qazaqstan-Vengrıa ınvestısıalyq dóńgelek ústeli
Sapardyń basty ekonomıkalyq oqıǵasy ınvestısıalyq dóńgelek ústel boldy, onda Prezıdent Toqaev Qazaqstan men Vengrıa arasyndaǵy strategıalyq áriptestiktiń jańa taraýyn jarıalady. Ol MOL Group jáne Gedeon Richter sıaqty vengrıalyq kompanıalardyń Qazaqstan ekonomıkasyna qosqan úlesin atap ótti, sondaı-aq energetıka, kólik, farmasevtıka jáne IT salalaryna ınvestısıa salý perspektıvalaryna toqtaldy.
Aýyl sharýashylyǵyna, kólik ınfraqurylymyn sıfrlandyrýǵa jáne ınvestısıalyq jobalardy qoldaýǵa qatysty jeti komersıalyq qujatqa qol qoıyldy. Vengrıanyń qarjy mınıstri Mıhalı Varga Qazaqstan Vengrıanyń Ortalyq Azıadaǵy negizgi seriktesi bolyp qala beretinin atap ótti.
Bul dóńgelek ústel ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýdyń mańyzdy alańyna aınaldy. Sıfrlandyrý jáne sırek jer materıaldary sıaqty ınovasıalyq salalarǵa nazar aýdarý elderdiń zamanaýı ekonomıkalardyń qıyndyqtaryna beıimdelýge umtylysyn kórsetedi.
Vengrıa Memlekettik Assambleıasynyń Tóraǵasy Laslo Kóvermen kezdesti
Laslo Kovermen áńgimelesý barysynda Prezıdent Toqaev parlamentaralyq ózara is-qımyldyń mańyzdylyǵyna toqtalyp, ony ekijaqty qarym-qatynastardy nyǵaıtýdyń negizgi elementi dep atady.
Prezıdent Toqaevtyń sózi: «Eki eldiń jastary arasyndaǵy baılanystar bizdiń halyqtarymyz úshin «altyn kópir» bolady» -, degen bolatyn.
Birge fýtbol oıynyna qatysý
Toqaev pen Orban ÝEFA Ulttar lıgasy aıasyndaǵy Vengrıa men Germanıa quramalary arasyndaǵy oıynǵa qatysty. Bul beıresmı shara kóshbasshylar arasyndaǵy dostyq qarym-qatynasty jáne olardyń ortaq múddelerin atap ótti. Sporttyq is-sharaǵa birge qatysý elder arasyndaǵy senim men ózara qurmetti bildiredi.
Nátıjeler men perspektıvalar
Prezıdent Toqaevtyń Vengrıaǵa sapary Qazaqstan-Vengrıa qarym-qatynasynyń strategıalyq mańyzdylyǵyn atap ótti. Negizgi oqıǵalar, sonyń ishinde joǵary deńgeıdegi kelissózder, ınvestısıalyq dóńgelek ústel jáne mádenı-gýmanıtarlyq talqylaýlar taraptardyń seriktestikti barlyq baǵyttaǵy nyǵaıtýǵa umtylysyn kórsetti. Sapardyń ekonomıkalyq baǵyty uzaq merzimdi yntymaqtastyqty rastaý ǵana emes, sonymen qatar jańa ınvestısıalyq jobalardy júzege asyrý alańyna aınaldy. Bilimge, mádenıetke jáne ǵylymǵa nazar aýdarý Qazaqstan men Vengrıanyń seriktestiktiń irgeli aspektilerin nyǵaıtýǵa beıildi ekenin kórsetedi.
2.3. Qasym-Jomart Toqaev pen Vıktor Orban kelissózderine sholý: strategıalyq seriktestik jáne jańa kókjıekter
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev pen Vengrıa Premer-Mınıstri Vıktor Orbannyń kelissózderi memlekettik sapardyń basty oqıǵasy boldy. Dostyq jáne jyly atmosferada ótken kezdesýde eki el arasyndaǵy ózara senim men strategıalyq qarym-qatynastardyń joǵary deńgeıi atap ótildi. Qazaqstan Vengrıany Eýropalyq Odaqtaǵy senimdi seriktes retinde ǵana emes, sonymen birge jahandyq turaqsyzdyq jaǵdaıynda erekshe mańyzdy bolyp tabylatyn baýyrlas memleket retinde qarastyrady.
Kelissózderdiń negizgi taqyryptary
Talqylaý barysynda ekijaqty yntymaqtastyqty tereńdetý máselelerine basa nazar aýdarylyp, kelesi salalarǵa erekshe nazar aýdaryldy:
 Energetıka jáne munaı-gaz sektory: Qazaqstan men Vengrıa energetıkalyq resýrstardy óndirý jáne óńdeý salasyndaǵy birlesken jobalardyń úlken áleýetin kórip otyr. Bul baǵyt eki el úshin de strategıalyq mańyzdy: Qazaqstan úshin – eksportty ártaraptandyrý múmkindigi retinde, Vengrıa úshin – energetıkalyq qaýipsizdikti nyǵaıtý joly retinde.
 Kólik jáne logıstıka: Ortalyq Azıa men Eýropa arasyndaǵy logıstıkalyq ınfraqurylymdy damytý Qazaqstan men Vengrıa arqyly tranzıttik tasymaldaý kólemin ulǵaıtý perspektıvalaryn ashady. Bul jahandyq kólik dálizderiniń negizgi býyndary retindegi elderdiń mańyzdylyǵyn kúsheıtedi.
 Atom ónerkásibi jáne qarjy sektory: Atom energetıkasy salasyndaǵy yntymaqtastyq atom energıasyn beıbit maqsatta paıdalaný tehnologıalaryn ázirleýdi ǵana emes, sonymen qatar kadrlardy daıarlaýdy da qamtıdy. Qarjy sektory elder tájirıbe almasyp, ózara ınvestısıa tarta alatyn taǵy bir negizgi sala bolyp tabylady.
Qasym-Jomart Toqaev Vıktor Orbannyń Túrki memleketteri uıymynyń halyqaralyq arenadaǵy rólin nyǵaıtýǵa qosqan úlesin joǵary baǵalady. Bul málimdeme Ortalyq Azıa men Eýropanyń jaqyndasýyna yqpal etetin uıymnyń jalǵyz eýropalyq múshesi retinde Vengrıanyń mańyzdylyǵyn kórsetýimen mańyzdy. Sonymen qatar, aımaqtyq jáne halyqaralyq máselelerdi talqylaý beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýdegi múddelerdiń ortaqtyǵyn kórsetti.
Vıktor Orbannyń qol jetkizilgen kelisimder yntymaqtastyqtyń jańa múmkindikterin ashatyny týraly sózi Vengrıanyń bastamalardy is júzinde júzege asyrýǵa daıyn ekenin kórsetedi. Eki el úkimetteriniń qoldaýy ınvestısıa tartýǵa jáne iri jobalardy júzege asyrýǵa qolaıly jaǵdaı týǵyzýda.
Qasym-Jomart Toqaev pen Vıktor Orbannyń Býdapeshttegi kelissózderi Qazaqstan-Vengrıa qarym-qatynastaryn damytýdyń mańyzdy kezeńi boldy. Uzaq merzimdi jobalar men strategıalyq sektorlarǵa basa nazar aýdarý eki jaqtyń áriptestikti tereńdetýge degen baıypty kózqarasyn kórsetedi. Bul sapar Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastardaǵy róliniń artyp kele jatqanyn aıǵaqtaıdy. Vıktor Orbannyń qoldaýy men Vengrıanyń Qazaqstanmen jobalarǵa belsene qatysýy eki eldiń de ekonomıkalyq paıdany ǵana emes, geosaıası turaqtylyqty nyǵaıtýdy da kózdeıtinin kórsetedi. Yntymaqtastyqty keńeıtý boıynsha ózara kúsh-jiger olardyń óńirlerindegi kóshbasshy retindegi ustanymdaryn nyǵaıtady.
Qasym-Jomart Toqaev pen Vıktor Orbannyń keńeıtilgen quramdaǵy kelissózderine sholý
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev pen Vengrıa Premer-Mınıstri Vıktor Orbannyń resmı delegasıalar músheleriniń qatysýymen keńeıtilgen quramdaǵy kelissózderi memlekettik sapardyń basty oqıǵasy boldy. Bul pikirtalas eki eldiń ekijaqty yntymaqtastyqty kelesi deńgeıge kóterýge degen umtylysyn atap ótti. Qasym-Jomart Toqaev Vengrıany dos jáne baýyrlas memleket retinde sıpattap, ortaq tarıh pen mádenı jaqyndyqqa basa nazar aýdardy. Vıktor Orban, óz kezeginde, eki el halqynyń múddesi jolynda ózara is-qımyldy tereńdetýdiń úlken perspektıvalaryn atap ótti.
Negizgi kelisimder
Kelissózder nátıjesinde eki eldiń strategıalyq seriktestik pen birlesken bastamalardy odan ári nyǵaıtýǵa nıetin kórsetetin Birlesken málimdemege qol qoıyldy. Talqylanǵan baǵyttardyń ishinde saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq, energetıka, kólik jáne bilim berý salalary erekshe. Birlesken jobalardy qarjylandyrýdyń mańyzdy quralyna aınalatyn Qazaqstan-Vengrıa ınvestısıalyq qoryn qurý erekshe mańyzǵa ıe.
Qol qoıylǵan qujattar
Delegasıa músheleri alty mańyzdy qujatqa qol qoıdy, sonyń ishinde:
1. Eki eldiń Syrtqy ister mınıstrlikteri arasyndaǵy konsýldyq máseleler boıynsha ózara túsinistik týraly memorandým. Bul qujat vızalyq rejımdi jeńildetýge jáne azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa kómektesedi, bul gýmanıtarlyq baılanystar men iskerlik saparlardy nyǵaıtý úshin mańyzdy.
2. «Samuryq-Qazyna» qory men Ulttyq kapıtal holdıńi arasyndaǵy kelisim. Bul kelisim iri ınvestısıalyq jobalardy júzege asyrý arqyly ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtady, bul Vengrıanyń Qazaqstan naryǵyna qyzyǵýshylyǵyn rastaıdy.
3. Qurama jemder men premıksterdi óndirý boıynsha úsh jaqty kelisim. UBM Group vengr kompanıasy men Kazakh Invest qatysýymen osy kelisimge qol qoıý Qazaqstannyń agroónerkásip keshenin damytý úshin jańa múmkindikter ashady. Birlesken óndiris zamanaýı tehnologıalardy engizýge jáne ónim eksportyn arttyrýǵa yqpal etedi.
4. «Qazaqstan temir joly» kompanıasynyń qatysýymen kólik salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandým, L.A.C. Holdıń jáne qytaılyq kompanıa. Bul qujat Qazaqstannyń Eýropa men Azıany baılanystyratyn negizgi tranzıttik hab retindegi ustanymyn nyǵaıtady. Qytaı tarapynyń qatysýy Qazaqstan arqyly ótetin kólik dálizderine qyzyǵýshylyqtyń artyp kele jatqanyn kórsetedi.
5. QazMunaıGaz ben MOL Group arasyndaǵy memorandým. Munaı-gaz salasyndaǵy kelisim tehnologıalar almasý jáne birlesken jobalardy júzege asyrý úshin jańa múmkindikter bere otyryp, energetıkalyq áriptestikti nyǵaıtady.
6. Qazaqstan qarjy naryǵyn retteý agenttigi men Vengrıanyń Ulttyq banki arasyndaǵy bank sektoryndaǵy ózara túsinistik týraly memorandým. Bul qujat qarjy ınfraqurylymyn damytýǵa yqpal etedi jáne eki eldegi ınvestorlardyń jumysyn jeńildetedi.
Qol jetkizilgen kelisimder Qazaqstan-Vengrıa yntymaqtastyǵynyń strategıalyq baǵytyn kórsetedi. Investısıalyq qordyń qurylýy jáne kólik, energetıka jáne aýyl sharýashylyǵy sıaqty negizgi salalarǵa nazar aýdarý eki taraptyń uzaq merzimdi josparlaryn rastaıdy. Bir qyzyǵy, kelissózder tek ekonomıkalyq kún tártibin ǵana emes, gýmanıtarlyq jáne mádenı aspektilerdi de qamtydy, bul ózara is-qımyldyń kóp qyrly sıpatyn atap kórsetedi.
Qol qoıylǵan qujattar men qalyptasqan ózara is-qımyl tetikteri eki eldiń ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq damýyna oń áser etetin yntymaqtastyqtyń jańa kókjıekterin ashady. Qasym-Jomart Toqaev usynǵan Vıktor Orbannyń Astanaǵa jaýap sapary osy dıalogtyń zańdy jalǵasy bolmaq.
Toqaevtyń Serbıa men Vengrıaǵa sapary týraly jalpy qorytyndy
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Serbıa men Vengrıaǵa memlekettik saparlary Qazaqstan men osy elder arasyndaǵy ekijaqty qarym-qatynastardyń qarqyndy damýyn kórsetti. Eki sapar da Serbıamen de, Vengrıamen de saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı ózara is-qımyldy nyǵaıtýdyń strategıalyq mańyzdylyǵyn atap ótti.
Serbıada saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtýge, kólik ınfraqurylymyn damytýǵa jáne mádenı baılanystardy nyǵaıtýǵa basa nazar aýdaryldy. Qorǵanys, týrızm, bilim jáne statısıka salalaryndaǵy birqatar mańyzdy kelisimderge qol qoıý elderdiń josparlardy is júzinde júzege asyrýǵa daıyndyǵyn rastady. Serbıa óz kezeginde Ortalyq Azıadaǵy negizgi áriptes retinde Qazaqstanmen baılanysty nyǵaıtýǵa joǵary qyzyǵýshylyq tanytty.
Vengrıada da bul sapar strategıalyq áriptestikti tereńdetýdegi mańyzdy qadam boldy. Energetıka, aýyl sharýashylyǵy, atom ónerkásibi jáne sıfrlandyrý sıaqty salalardaǵy birlesken ınvestısıalyq jobalarǵa erekshe nazar aýdaryldy. Jeti komersıalyq qujatqa qol qoıylyp, elder arasyndaǵy bilim jáne mádenı almasýlardy nyǵaıtý uzaq merzimdi yntymaqtastyqtyń keleshegin belgiledi.
Eki saparda da Qazaqstannyń Eýropadaǵy seriktestermen senim men ózara tıimdi yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan kópvektorly syrtqy saıasat prınsıpterine adaldyǵy erekshe atap ótildi. Joǵary deńgeıdegi kelissózder, qol qoıylǵan kelisimder men júzege asyrylyp jatqan bastamalar qarym-qatynastardy odan ári damytýǵa, ekonomıkalyq ósýge jáne mádenı almasýǵa járdemdesýge jaǵdaı jasaıdy.
Bul saparlar Qazaqstannyń Eýrazıalyq keńistiktegi elderdi dıalog, yntymaqtastyq jáne turaqty damýǵa ortaq múdde arqyly biriktirýge qabiletti mańyzdy oıynshy retindegi ustanymyn qalaı nyǵaıtyp kele jatqanynyń jarqyn mysaly boldy.