Bul aımaqqa degen qyzyǵýshylyqtyń bir sebebi - Qytaıdyń Ortalyq Azıa elderine qatysty saıasaty. Qytaıdyń «Belbeý jáne jol» bastamasy Batys Eýropaǵa jáne bolashaqta Parsy shyǵanaǵy elderine Ortalyq Azıa aımaǵynyń aýmaǵy arqyly ótetin tranzıttik-kólik dáliziniń qurylysy, sondaı-aq Qytaıdyń jergilikti rejımderge qarjylaı kómegi arqasynda Ortalyq Azıa taǵy da halyqaralyq qyzmettiń epısentrinde. Bul prosesterde resmı Pekınniń róli mańyzdy.
Qurlyqtyq «Belbeý jáne joldyń» ekonomıkalyq belbeýi - Jibek joly. Ol Ortalyq Azıa arqyly ótedi. Pekın úshin óte mańyzdy, degenmen Qytaı úshin negizgi saýda qaqpalary Tynyq muhıty jaǵalaýyndaǵy teńiz porttary bolyp tabylady. Solar arqyly eldiń syrtqy saýda aınalymynyń 90% -y júzege asyrylady. Alaıda, Tynyq, Úndi jáne Atlant muhıttaryn AQSH-tyń áskerı-teńiz kúshteri men olardyń odaqtastary baqylaıtyndyǵyna baılanysty, bul Qytaıdyń Batys Eýropa, Taıaý Shyǵys jáne Shyǵys Afrıka elderine ekonomıkalyq «qulshynysynda» únemi «dıskomfort» týdyrady. Al dál osy Ortalyq Azıa elderi seriktester retinde jáne Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń músheleri retinde Qytaıdan taýarlardyń joǵaryda atalǵan aımaqtarǵa ótý qaýipsizdigin qamtamasyz ete alady jáne Vashıngtonnyń «altyn kiltin» ózderine ala alady.
KSRO ydyraǵannan keıingi sońǵy 30 jyl ishinde QHR Ortalyq Azıa elderine qatysty Qytaıdyń syrtqy saıasatyn qalyptastyrý men júzege asyrýdy júıeli túrde júzege asyrdy. Dıplomatıalyq jáne ekonomıkalyq qatynastardy ornatý kezeńi, ońtaıly strategıa ázirleý jáne aımaqtaǵy uzaq merzimdi múddelerdi júzege asyrý kezeńi 1990 jyldardyń basy men 2000 jyldardyń basyn Pekınniń Ortalyq Azıanyń jańa táýelsiz memleketterine qatysty syrtqy saıasatynyń bastapqy kezeńi dep sanaýǵa bolady.
Kelesi eki onjyldyq saıası jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń negizin qalady, ol aımaqtaǵy ekonomıkalyq jáne ınvestısıalyq ara-qatynas biraz jemis bere bastady. Mysaly, aýqymdy ınvestısıalar esebinen eń aldymen energetıka salasyndaǵy ınvestısıalar, (Ortalyq Azıa-Qytaı gaz qubyry, Qazaqstan-Qytaı munaı qubyry, 2001-2013), «Belbeý jáne jol» bastamasyn iske qosyldy (2013-2020).
Tipti jahandyq COVID-19 pandemıasy Qytaıdyń Ortalyq Azıa baǵytyndaǵy syrtqy saıasatyn odan ári kúsheıtýine kedergi bolmady. Mysaly, 2020 jyly shildede Pekın aımaqtyq prosesterdiń kúsheıýine áreket jasap, «5 + 1» formatynda Ortalyq Azıa elderimen óziniń jeke dıalogyn bastady. Bul qadam Qytaıǵa Batysty Ortalyq Azıadan saıası jáne ekonomıkalyq turǵyda biraz yǵystyrýǵa múmkindik berdi. Reseılik bılik ókilderiniń aýzynan shyqqan «Reseıdiń syılyqtary» týraly málimdemeler Ortalyq Azıanyń shyǵys kórshisine qaıta baǵyttalýyna yqpal etýi múmkin. Qazir jurt Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń sózin eske aldy. Onyń «Qytaıdyń batystan aıyrmashylyǵy - eshqashan ózi shart buıyrmaıdy jáne «biz qalaı ómir súrsek, sen de solaı ómir súr» demeıdi» degeni bar edi. QHR Tóraǵasy Sı Szınpınniń BUU Bas Assambleıasynyń 75-shi sesıasynyń minberinen (2020 j. Qyrkúıek) jasaǵan málimdemesi:
«Qytaı eshqashan «gegemonıaǵa, keńeıýge jáne yqpal etý aımaqtaryn qurýǵa umtylmaıdy» jáne «eshkimmen sýyq soǵys ta, qarýly soǵys ta júrgizbek nıetimiz joq» degenin Ortalyq Azıa elderine Pekınmen odan ári yntymaqtastyqtyń sebebi retinde qabyldaýǵa bolady.
Eger buryn Qytaıdyń syrtqy saıasatyndaǵy Ortalyq Azıa baǵyty AQSH-tyń aımaqtaǵy geosaıası baqylaýyn ornatýdan qorqýymen jáne onyń yqpal etý aımaǵynyń shekarasyna tikeleı jaqyndaýymen túsindirilse; keleshekte Kaspııdegi munaı men gaz qoryna qol jetkizý bolsa; Shyńjańdaǵy uıǵyr separatısterine qoldaý kórsetý problemasy sıaqty máseleler bolsa, sońǵy jyldary joǵaryda atalǵan sebepterge «Belbeý jáne jol» bastamasy jáne oǵan Ortalyq Azıa elderiniń qatysýy negizinde qurylǵan qyzyǵýshylyq paıda boldy. Buǵan dálel, aımaq elderiniń aýqymdy ınvestısıalary men nesıe berýi, ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen saýda; qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyq (Shanhaı yntymaqtastyq uıymy sheńberinde); Konfýsıı ınstıtýttarynyń jumys isteýi jáne Qytaıda oqýǵa granttar berý jáne t.b.
Osy turǵydan alǵanda, qazaqstandyq sarapshy Aıdar Ámirebaevtyń pikirinshe, Qytaıdyń Ortalyq Azıa halyqtaryna áserin beıimdeýge birlesken, úılestirilgen tásildiń múmkindigi týraly másele ózekti bola túsedi. Basqasha aıtqanda, «Ortalyq Azıa óziniń jalpy ımıji men mazmuny boıynsha birtutas aımaq, tipti Qytaıǵa báseke bola alatyn jeke sýbekt retinde qalyptasa ala ma? Bizdiń elderimizge qandaı táýekelder men múmkindikter usynylady? Qytaı áseriniń buzýshy «ýragan» emes, Orta Azıa aımaǵyn ońtaıly qalpyna keltirýdiń faktoryna aınalýy úshin ne isteý kerek?»
Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstrliginiń ekijaqty formattan kópjaqty formatqa (5 + 1) aýysý sıaqty sheshimi Pekınniń nıetiniń mańyzdylyǵyn, onyń neǵurlym syıymdy aımaqtyq naryqty qalyptastyrýǵa qyzyǵýshylyǵyn jáne aımaqtaǵy saıası rejımderdiń turaqtylyǵyn kórsetedi. Pekınniń bul nıeti aımaq elderin ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa, is-áreket koordınasıasyna jáne jalpy aımaqty damytýdyń keshendi baǵdarlamalaryn iske asyrýǵa ákelýi múmkin. Alaıda, táýekelder de joq emes, mysaly, eki taraptyń ózara árekettesýiniń ınstıtýsıonaldyq tetikteriniń bolmaýy (Azıa ınfraqurylymdyq ınvestısıalar banki (AIIB) men Jibek Joly qorynan basqa eshteńe joq); qytaılyq jobalardy iske asyrýdaǵy múddeler qaqtyǵysy, Qytaı usynǵan ınvestısıalyq portfelderdiń «qaltaǵa ketýi» osy aımaqtaǵy birqatar elder Pekınniń «Qaryz tuzaǵyna» túsip ketýi ábden múmkin. Demek, Ortalyq Azıa memleketteri úkimetteriniń ózara kelisimi, ortaq sharttary bolýy kerek.
Ortalyq Azıa aımaǵyn Pekın geoekonomıkalyq ambısıalardyń tranzıttik núktesi retinde ǵana emes, sonymen qatar resýrstar, shıkizat jáne ónerkásiptik baza retinde qarastyratyny jasyryn emes. Buǵan aımaqtaǵy ınvestısıalardyń edáýir eleýli kólemi, joldar men qubyrlar salý, sondaı-aq birqatar ónerkásiptik jáne agroónerkásiptik jobalardy iske asyrý dálel bola alady.
Qytaıdyń Ortalyq Azıa baǵytyndaǵy syrtqy saıasatynyń kúsheıýi Ortalyq Azıany taǵy da Eýrazıa keńistiginiń júregine aınaldyrdy. Osylaısha, Pekınniń Qazaqstan arqyly Eýropaǵa qurlyqtyq jol salýy qazirdiń ózinde elge óz taýarlaryn ár túrli baǵyttarǵa jiberip qana qoımaı, basqa elderden, kóbinese Qytaıdan taýarlardy tasymaldaý úshin baj salyǵyn jınaýǵa múmkindik beredi. Eskeretini, bul óte qomaqty somalar.
COVID-19 pandemıasyna jáne soǵan baılanysty engizilgen shekteýlerge qaramastan, 2020 jyldyń qańtarynan shilde aıyna deıin Horgos temirjol baqylaý-ótkizý pýnkti arqyly barlyǵy 2240 qytaı poıyzy ótti, olar 3,3 mıllıon tonna júk tıedi. Bul ótken jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda 55,37% artyq boldy, degenmen, tipti qarsy baǵytta (Eýropa men Ortalyq Azıadan) 270-ke jýyq júk poıyzdary Qytaıǵa ótti. Pekın bul marshrýtqa úlken stavka jasap otyr. Bul marshrýt Qytaı úshin strategıalyq turǵydan mańyzdy, óıtkeni ol qaýipsiz jáne arzan, sonymen qatar Qytaıdan Germanıaǵa júk tasymaldaý jolyn teńiz jolyna qaraǵanda (16-18 kún) eki esege azaıtady (shamamen 40 kún).
Onymen qosa, óńirde kólik salasyndaǵy yntymaqtastyqty odan ári keńeıtý máseleleri talqylanýda. Bul turǵyda Qytaı-Qyrǵyzstan-Ózbekstan-Túrikmenstan poıyzdarynyń 2020 jylǵy maýsymda iske qosylǵanyn erekshe atap ótý kerek. Memleketter osy dáliz boıymen mýltımodaldyq tasymaldaý kólemin ulǵaıtý úshin qosymsha qolaıly jaǵdaılardy damytý týraly belgili kelisimderge qol jetkizdi. Bul joba sáttiliginiń mańyzdy parametri - jańa pisken jemister men kókónister jáne basqa da ónimderdi qosa alǵanda, syrtqy saýda taýarlaryn shoǵyrlandyrý, saqtaý, óńdeý jáne taratý boıynsha birlesken kásiporyndar qurý jónindegi usynystar bolyp tabylady. Alaıda, Qazaqstan basshylyǵy bul marshrýtqa alańdaýshylyq bildirdi, óıtkeni Ortalyq Azıa elderindegi álternatıvti kólik jobalary Qazaqstannyń tranzıttik áleýetin tómendetedi. Bizdiń oıymyzsha, mundaı málimdemeler nátıjesiz jáne tek Ortalyq Azıa elderiniń yntymaqtastyǵyna kedergi keltiredi. Bul máselede aımaqtaǵy barlyq elderdiń múddelerin eskerý qajet.
Ortalyq Azıaǵa álemde qyzyǵýshylyqtyń artýy jáne Qytaıdyń osy aımaqqa qatysty júrgizip otyrǵan saıasatyn Batys sarapshylarynyń belgili bir bóligi OA aımaǵy men QHR arasyndaǵy qarym-qatynastyń ereksheligin túsine almaıdy. Naqty mysal retinde, jaqynda Eurasianet - «China diversifies in Central Asia» (Dirk van der Kley, 23.11.2020) jaryq kórdi, munda aqparatpen birge OA memleketteriniń Qytaımen yntymaqtastyǵyna óte te qarapaıym kózqaras bildirilgen. Basylym avtorynyń aıtýynsha, Pekın osy aımaqtaǵy ekonomıkalyq baǵytyn ózgertti, úlestirilgen táýekelge negizdelgen iri ınfraqurylymdyq jobalarǵa ınvestısıalaryn kúrt tómendetip jiberdi. Sonymen qatar, avtor atap ótkendeı, Ortalyq Azıanyń ár elinde jaǵdaı ár túrli damýda.
Ia, búginde Qytaı shynymen Ortalyq Azıa respýblıkalarynyń ekonomıkasyndaǵy jetekshi nesıe berýshi jáne ınvestor bolyp tabylady. Pekın temirjol men avtomobıl joldaryna, sondaı-aq Túrkimenstan, Qazaqstan jáne Ózbekstannyń munaı-gaz sektorynda sheshýshi bolyp tabylatyn energetıka salasyna ınvestısıany kóptep quıady. Qytaı ınvestısıalary aımaqtaǵy jobalardy qarjylandyrýdyń mańyzdy kózi bolyp qala beredi, bul syrtqy ınvestısıalar men ózderiniń ınfraqurylymyn damytady. Osylaısha, ózara qyzyǵýshylyq Orta Azıa men QHR respýblıkalary arasyndaǵy yntymaqtastyqqa ákeledi.
Sheteldik sarapshy durys aıtady, joldar, qubyrlar men kómirmen jumys isteıtin elektr stansıalary endi onsha mańyzdy emes. Pekın kishigirim jobalarǵa kóshti: munda avtobýs zaýyty, anda sement zaýytyn saldy. Sonymen qatar, belsendi yntymaqtastyqtyń jańa baǵyttary paıda boldy, bul saýdadaǵy kedergilerdi jeńildetý men joıý jáne iskerlik ortany jaqsartý arqyly múmkin boldy. Osylaısha, Qazaqstan jáne Ortalyq Azıa elderi úshin aýylsharýashylyq ónimderi úshin kedendik tekserý ýaqyty 90% -ǵa qysqardy.
Bul Ortalyq Azıa elderine 2020 jyly, Qytaıdyń buqaralyq aqparat quraldarynyń habarlaýynsha, ózderiniń aýylsharýashylyq ónimderiniń Qytaıǵa eksportyn belsendi túrde ilgeriletýge múmkindik berdi, bul ekonomıkalyq ósý men saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń jańa belesin kórsetti. Qytaı Halyq Respýblıkasy Aýylsharýashylyǵy jáne aýyl isteri mınıstrliginiń (中华人民共和国 农业 农村) málimetteri boıynsha, 2020 jyldyń 7 aıynda Qytaıdyń 5 Orta Azıa elderimen jalpy saýda aınalymy 4 316 mıllıard ıýandy qurady. Mysaly, tek Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy aýylsharýashylyq ónimderi saýdasynyń kólemi 2 mıllıard 846 mıllıon ıýándy qurap, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 14,4 paıyzǵa ósti.
Sońǵy jyldary Qytaı Ortalyq Azıa elderiniń saýda seriktesteri arasynda únemi birinshi orynda boldy. Bıylǵy jyly, pandemıa men karantınder men shekaralardyń jabylýyna qaramastan, aımaq elderi tańǵalarlyq jetistikterge jetti. Eń aldymen, Qytaı men Qazaqstan, Qytaı men Ózbekstan arasyndaǵy taýar aınalymynyń turaqty ósýin atap ótken jón. Sonymen, QHR Saýda mınıstrliginiń málimetteri boıynsha, 2020 jylǵy qańtar-tamyzda Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy taýar aınalymy 13,2 mıllıard dollarǵa jetti, ótken jylmen salystyrǵanda 1% -ǵa ósti (2019 jyldyń sońynda ol 14 mıllıard dollardan asty). Sonymen qatar, Qytaıdyń Qazaqstanǵa jetkizilimderiniń - 6,8 mlrd dollarǵa (+ 14,8%) tómendeýimen QHR-ǵa qazaqstandyq ónimder men shıkizatty jetkizýdi 6,4 mlrd dollarǵa (-10,6%) turaqty ósý tendensıasy baıqalady. Qytaı men Ózbekstan arasyndaǵy taýar aınalymy segiz aıda 4 mıllıard dollarǵa jetti. Ekijaqty qatynastardyń dınamıkasyna qaraǵanda, bul kórsetkish jyldyń aıaǵyna deıin biraz kóbeıedi (eger 2019 jyldyń segiz aıynda ol 1,7 mıllıard dollardy qurasa, 2020 jyly - 1,1 mıllıard dollar).
Ortalyq Azıa elderi qazir jańa jumys oryndaryn ashatyn jáne eksport pen óndiristik áleýetti arttyratyn jobalarǵa kóbirek qyzyǵýshylyq tanytýda. Tek sońǵy úsh jylda Qytaı Ózbekstanǵa 3,9 mıllıard dollar kóleminde qomaqty ınvestısıa quıdy. Tashkenttiń Qytaıdan tikeleı ınvestısıalardy tartýǵa baǵyttalǵan jańa jobalar týraly alańdaýshylyǵyna qaramastan, birlesken iri jobalardy júzege asyrý jalǵasýda. Áńgime Ózbekstan úshin mańyzdy jobalar, mysaly, Sýrhandarıa oblysyndaǵy Shargýn kómir kenishin jańartý, Ahangaran qalasynda jańa sement zaýytyn salý, Navoıde PVH óndirisi kesheni jáne basqa da jobalar týraly bolyp otyr.
Nur-Sultan men Tashkent Pekınnen qomaqty qarjy alaǵanmen, sońǵy jyldary Qyrǵyzstan men Tájikstanǵa ınvestısıalar aǵyny aıtarlyqtaı tómendedi. Bul eń aldymen, osy elderdegi áleýmettik-ekonomıkalyq problemalarǵa baılanysty. Úkimettiń qaryz aýyrlyǵyna baılanysty alańdaýshylyǵyna nemese jobanyń joıylýymen aıaqtalatyn narazylyqqa baılanysty Qytaıdyń bıznesine degen senimsizdigi kapıtal aǵynyna kedergi bolyp otyr. Qarajattyń kóp bóligin jergilikti «olıgarhtar» jobany daıyndaý kezeńinde-aq tonap tastaıdy.
Sonymen qatar, Qyrǵyzstan men Tájikstan naryǵynyń kishkentaı masshtaby jáne kásipkerlikti iske asyrýdaǵy qolaısyz jaǵdaılary iri jobalardy júzege asyrýdy qıyndatady. İri ınvestısıalar tek altyn men kúmisti óndirýge salynady. Mysaly, tek Tájikstannyń ózinde 2012 jyldan bastap altyn óndirý shamamen 4 esege ósti (2012 jyly 2,4 tonna jáne 2019 jyly 8,1 tonna). Alaıda, osy «jetistikterdiń» barlyǵy qytaılyq kompanıalardyń qatysýymen júzege asyrylǵanyn moıyndaý kerek.
Qyrǵyzstan men Tájikstandaǵy qytaılyq ınvestorlar, ádette, bul shetelge ınvestısıa salýdyń alǵashqy tájirıbesi bolyp tabylatyn jáne básekesi tómen naryqtardy izdeıtin jeke kompanıalar ekenin atap ótken jón. Sonymen birge Bishkek pen Dýshanbe QHR-dan keletin jeke ınvestısıalardyń aǵymy úshin jaýap bermeıdi.
Kóptegen kemshilikterdi tizip aıtsaq ta, degenmen, Ortalyq Azıa elderi úshin Qytaı kópsalalary jáne túrli baǵyty bar negizgi syrtqy serikteske aınaldy. Bul Qytaıdyń ózine de tıimdi boldy, ( mentalıtet jáne tildik aıyrmashylyqtarǵa qaramastan), endi Pekın Ortalyq Azıamen saıası jáne ekonomıkalyq seriktestigin keńeıte otyryp, eýrazıalyq «shahmat taqtasyndaǵy» eń dınamıkalyq syrtqy oıynshy bolyp tabylady.
Sonymen birge, Pekınniń Ortalyq Azıadaǵy «Belbeý men Jol» bastamasyn iske asyrýdy jandandyrýy jaǵdaıynda Qytaıdyń ashyq ekonomıkalyq saıasaty jáne aımaqtyń jaǵymdy geografıalyq jaǵdaıy sıaqty qolaıly faktorlardy tıimdi paıdalaný qajet ekenin naqty túsiný kerek. Qytaıdyń Ortalyq Azıaǵa kelýi aımaq elderindegi ekonomıkalyq saıasatty jańa sapaǵa shyǵarýdy qajet etedi. Bul sózsiz. Muny túsinse, Ortalyq Azıa memleketteri ekonomıkalyq damýdyń biryńǵaı strategıasyn jasaýǵa májbúr.
«Uly Jibek jolynyń rýhyn» qamtıtyn «Belbeý jáne jol» bastamasy Ortalyq Azıa aımaǵy úshin óte mańyzdy jáne keleshegi zor. «Beıbitshilik pen yntymaqtastyq, ashyqtyq pen ınklúzıvtilik, ózara tıimdilik jáne ortaq paıda» (Sı Szınpın) sıaqty uǵymdardy qamtıtyn «Belbeý jáne jol» tujyrymdamasy Ortalyq Azıany taǵy da álemdik tarıhtyń osine aınaldyrady. Ortalyq Azıa elderi úshin «Belbeý jáne joldyń» pragmatıkasy aımaq memleketterin álemdik ekonomıkaǵa ıntegrasıalaý qajettiligi bolyp tabylady. Sondyqtan, Qazaqstannyń jáne Ortalyq Azıanyń basqa elderi ekonomıkalyq kópvektorly áleýetin tolyq paıdalanýǵa umtylysy zor.
Jahandaný jaǵdaıynda ekonomıkanyń jáne memlekettiń básekege qabilettiligi kóp jaǵdaıda biryńǵaı ekonomıkalyq keńistiktiń damýy ár aımaq pen eldiń kólik ınfraqurylymynyń damý dárejesimen aıqyndalatyn kólik-kommýnıkasıalyq ınfraqurylymnyń tıimdi jumysyna baılanysty. Bir jaǵynan, Eýropa men Azıanyń túıisken jerinde Ortalyq Azıa EO elderin jáne áleýetti Batys Azıa elderin Qytaımen geografıalyq turǵydan daýsyz qurlyqtyq kólik baılanysyn, odan ári Shyǵys Azıamen baılanystyratyn mańyzdy tranzıttik áleýetke ıe. Ekinshi jaǵynan, «Belbeý jáne jol» bastamasy aımaqtyq elderge kóliktik-logıstıkalyq ınfraqurylymdy jańartý, ınvestısıalardy tartý jáne ozyq tehnologıalardy berý arqyly birtindep álemdik naryqqa qosylýǵa múmkindik ashady.
Osylaısha, Qytaıdyń jahandyq bastamalary Ortalyq Azıa respýblıkalaryn qyzyqtyrady da, Pekın bul aımaqtyń ekonomıkalyq draıveri bolyp tabylady. Bul ózara qyzyǵýshylyq Ortalyq Azıa respýblıkalary men QHR arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń joǵary dınamıkasyn talap etedi.
Erkin BAIDAROV,
fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty,
R.B. Súleımenova atyndaǵy Shyǵystaný Instıtýtynyń
jetekshi ǵylymı qyzmetkeri.
