Óz ózimnen bólinip, óz ózimdi áńgimege shaqyryp «Sen kimsiń?», ıaǵnı «Ne óneriń bar?» dep oqystan suraq qoıar bolsam, ájepteýir oılanatyn edim. Men kezinde kóshke jappaı ilesip jýrnalıs bop ketken qaýymnan emespin, odan sol quramnyń áleýmettik jelilerge aýysyp, aǵyl-tegil órtenip otyratyn blogerlerdiń qatarynan da emespin, nemese mańaıymdaǵy ózin «genıı» sanaıtyn, ne ózderin solaı ustaıtyn ambısıasy tym joǵary pendelerdiń de (onyń ózi bir óner) sanatynan da emespin.
Shyn aıtamyn, eshqandaı ónerim joq eken, ónerge darynym joq eken. Biraq ózgeni qoıshy, óz ózime «Kimmin?» degen suraqqa jaýap taýyp berýim kerek qoı. Oılandym, oılandym. Sóıtip, taptym. Ol qazirgi zamanda «aktýalnyı» emes, sondaı róli de mańyzdy emes. Qyzyq ta emes. Anaý-mynaý adamnyń oıyna kele bermeıtin óner. Ol árkimniń qolynan kele berýi de múmkin, bermeýi de múmkin. Iaǵnı, ekiushty. Ol – Oqyrman. Iá, kádimgi oqyrman. Mysaly, men oqyrmanmyn. Bárin oqı beremin. Kitapty da, onyń ishinde elektrondysy, aýdıosy bar, gazetti de, ras, qazir burynǵydaı «Jas alash», «Egemen Qazaqstan» sıaqty sala-qulash gazetter joq, úıde lıft kútip turǵanda temir poshtaǵa kózim túsip ketse, onda shoshaıtyp ilip ketken jarnamalyq gazetti de qoltyǵyma qystyryp ákete salamyn. Eń qyzyǵy, árıne, áleýmettik jeliniń oqyrmany bolý. Onyń qyzyǵyn men aıtpasam da bári biledi. Meniń mindetim tek úndemeı otyryp oqý, árıne, oqýǵa turarlyqtaı nárse bolsa. «Myshkanyń» dóńgelegin aınaldyryp qoıasyń da, ilip alarlyq bir báleler izdeısiń, mańaıyń men álemdegi jańalyqtar, anaǵan qaraısyń, sýretter, eee, qańǵyryp júr eken, eee anaýsy ómirinen bezip otyr eken, anaýsy ózinshe bir «pont», eee, uzaǵynan súıindirsin, eee, ımandy bolsyn, kóńil-kúıiń bolyp «nravıtsá» bassań bastyń, bolmasa ol da joq. Biraq «komentarı» jazbaısyń, jazsań «oqyrman» degen «taǵyńnan» túsip qalasyń ǵoı. Bireýge birbále dep jazsań, bálege qaldym deı ber, tóbeńnen qyzaryp «ývedomlenıalar» qylqyldap shyǵa bergeni bylaı tursyn, keıde urys-keris, mysqyl, boqtyq-buralaý, áı, qoıshy, ózderimen ketsin. «Eslı shto», mádenıetti oqyrman dymyn bildirmeı «ishiń bilsin álýaı» dep otyrý kerek.
Eń qyzyǵy, árıne, áleýmettik jeliniń oqyrmany bolý. Onyń qyzyǵyn men aıtpasam da bári biledi. Meniń mindetim tek úndemeı otyryp oqý, árıne, oqýǵa turarlyqtaı nárse bolsa. «Myshkanyń» dóńgelegin aınaldyryp qoıasyń da, ilip alarlyq bir báleler izdeısiń, mańaıyń men álemdegi jańalyqtar, anaǵan qaraısyń, sýretter, eee, qańǵyryp júr eken, eee anaýsy ómirinen bezip otyr eken, anaýsy ózinshe bir «pont», eee, uzaǵynan súıindirsin, eee, ımandy bolsyn, kóńil-kúıiń bolyp «nravıtsá» bassań bastyń, bolmasa ol da joq. Biraq «komentarı» jazbaısyń, jazsań «oqyrman» degen «taǵyńnan» túsip qalasyń ǵoı. Bireýge birbále dep jazsań, bálege qaldym deı ber, tóbeńnen qyzaryp «ývedomlenıalar» qylqyldap shyǵa bergeni bylaı tursyn, keıde urys-keris, mysqyl, boqtyq-buralaý, áı, qoıshy, ózderimen ketsin.
Pikirińdi qaldyrsań, ony kem degende on adam oqıdy, onnyń on túrli pikiri bar, seniń pikiriń on adamǵa túrpideı tıip, onyń uıyqtap jatqan «provokatrlyq» qasıetin oıatyp jiberýiń múmkin, monıtordyń ar jaǵynda otyrǵan árbir pende keremet aqylgóı, óıtkeni ınternettiń sondaıǵa aınaldyryp jiberetin qasıeti bar. Sondyqtan jeli oqyrmandaryna óte abaı bolý kerek, provokasıaǵa erip ketip aqymaq bolý bylaı tursyn, óziń provokatr bolyp ketseń sumdyq qoı, úıdegilerden uıat, ınternettiń kósemi dep qalar. Máselen, bizdiń aǵaı sıaqty bolý kerek, ózimen ózi, tamaqtar, handar, albastylar týraly jazady, eshkim eshteńe demeıdi, óıtkeni eshkim túsinbeıdi, qudaı biledi, oǵan eshkimniń «nravıtsıasy» da kerek emes, óz «káıpi» ózinde. Naǵyz oqyrman da sondaı jumbaq bolýy kerek, eshkim túsinbeýi kerek. Sosyn taǵy tolǵandyratyn nárse bar, eger osy jelidegi «nravıtsá men komentarı» fýnksıasyn túp tamyrymen qurtyp jiberse qaıter eken? Bir-eki adam depressıaǵa túsip, iship ketedi, olardyń kim ekenin de «tochno» bilem, bir-ekeýi týǵan-týys, januıasymen kádimgideı qaýqyldasyp, adam qataryna qosylyp ketedi. Belgili nárse ǵoı, kezinde «Moı mırde» de sondaı zamandar bolǵan. Tarıh qaıtalana beredi. Ár nárseniń aqyry bolady. Aqyl degen muhıt emes bizde, jeliniń «gúli» bolý hobbı bolsa bolar, biraq ol sanalylyqtyń shyńy emes. Jelilik ómirdi tym «sereznyı» qabyldaıtyn, sonymen aýyratyn qaýymǵa aıtarym, árbir jeli (lınıa) sozyla-sozyla úziledi. Zańdylyq qoı. Óıtkeni «nagrýzka» kóp. Tym kóp... Odan ózge álem bar...
***
«Bul álem – basqa álemnen ózgerek». Jeli jaıly saǵattap qyrta berýge bolar edi, jańalyq emes ol, maıyn ishken adamdar bar. «Bul álem» jaıly jazsa da «jeli» (set) formatyna kelmeýi múmkin. Aıtpaǵym, «bul oqyrman ana jelidegi oqyrmanynan» ózgerek. «Jeli» uǵymy bul «álemde» qarapaıym ǵana kórkemdik ereje bolyp qalady. Túsinseńizder, men kádimgi klasıkalyq oqyrman óneriniń mádenıeti jaıly aıtpaqpyn. Kádimgi deni saý, on eki múshesi túgel, san ǵasyrdan beri jalǵasyp kele jatqan oqyrman. Abaıdy, Muhtardy, Shekspır men Tolstoıdy, t.b. oqyǵan klasıkalyq oqyrman. Men de solardyń qatarynan bolýym múmkin, biraq qazirgi ýaqytta ol maǵan maqtanysh ta emes, abyroı da emes. Burynǵy kezde ádebıetti oqyp, onymen sýsyndaý, oǵan eńbek etý ıntellıgensıalyqtyń kórinisi, zaman men adamdardyń arasyn baılanystyryp turatyn bilim men danalyqtyń bir belgisi bolsa, qazir múlde olaı emes. Qazirgi ýaqytta kitap oqý qoǵamnan, adamdardan oqshaýlanýdyń taptyrmas quraly. Eger sen qasyńdaǵy jan joldasyńdy túsingiń kelmeı, onyń problemasyna aralasqyń kelmese, kerisinshe, sen óz ómirińe eshkim qol suqqanyn qalamasań, pojalýısta, kitap oqy! Klasıkterdi shertip turyp oqy! Shyn aıtam, eshqandaı mysqylsyz! Batyrlar jyry, ertegilerden basta! Qazirgi «Garrı Potter» men álgi «pálenshe ottenkov serogoǵa» jetpeseń de, bergi Hemıngýeı men Chehovqa deıin oqyshy! Rahaaaat! Dosyńnyń kredıti, ne ózińniń jaldamaly páteriń, terorızm, korrýpsıa, soǵys, pýtın-mýtın, tizilgen problemalardyń eshqaısysyna basyńdy aýyrtpaısyń! Sońǵy «kontrýdar» (dinnen bezgen bireý bolmasań) Quran men Bıblıany bir paraqtap shyqsań, tipten keremet! Kóziń jarq ete qalady! Iá, ol jaq basqa «álem», ony sol jaqqa barǵan adam ǵana túsiner.
Sóz arasynda qystyryp keteıin, meniń sońǵy paraqtaǵanym, Reı Bredberıdiń «451 gradýs po Frangeıtý» kitaby boldy. Qudaı biledi, osy kitapty oqý úshin ózimdi tórt jyl daıyndaǵan shyǵarmyn, esesine tórt kúnde oqyp bitirdim. Áserdi aıtpaı-aq qoıaıyn, ol kitapty bastardaǵy qorqynysh esten ketpeıdi. Nege deseńiz, saryaýyz stýdent kezde, Dj.Orýeldiń «1984» degen romanyn oqyp qatty «soqqy» alǵanymdy umytqan emespin. «Belden tómen» soqqy boldy, «bastan» emes, «basty» ol kezde Dostoevskıı men Freıdttiń psıhologıalyq ilimi uryp alǵan. «Mıdyń» shaıqalǵany ol kezde úırenshikti bolyp ketken, biraq «belden» sumdyq aýyr tıgeni esimde. Ol romandy oqyǵan bolsańyzdar, ol júıe jaıly bolatyn. Qorqynyshty júıe. Ol jeke ındıvıdti «jyndy» qylýdy úıretetin «ego», «beısanalyq» emes, kádimgi basqasha qoǵamdyq júıe. Iá, qandaı da bir kitapty oqysań ishki jan dúnıeńde birnárseniń ózgeretini anyq. Bári basqasha bolyp ketedi. Bireýler bar, bir kitap oqyp ómirinen túńilip, ómir baqı ókinetindeı júretin. Óıtkeni, ómirdi basqa qyrynan sezip qoıady ǵoı. Mıdyń qantamyrlary basqa baǵytpen aınalyp ketkendeı bolady ǵoı. Men de ókingen shyǵarmyn, bári de syrtqa aıqaılap aıtpasa da ókinetin shyǵar keı kezde. Bir roman oqyp aqyly asyp-tasyp ketpese de, burynǵydan basqasha oılap, oqshaýlanýdyń, jalǵyzdyqtyń dámin sezingennen keıin ókinetin shyǵar. Biraq, ol kitap oqýdyń sonshalyqty qorqynyshty ekenin bildirmeıdi. Kózi qaraqty oqyrman «statýsyn» alý úshin de basqa istegideı tájirıbe jınaqtaý kerek. Árkimniń ózindik kitap oqý ýaqyty men deńgeıi, sondaı aq qýlyǵy bar. Bastapqyda ertegiler, ańyz ápsana, áńgime, poves, romandar. Mende osylaı bastaldy. Avtoryna qaraý, taný degen uǵym joq, tek mazmuny qyzyq bolsa boldy. Joǵarǵy synyptarda ádebıet páninen shyǵarmada jaqsy baǵa alý úshin baǵdarlama boıynsha oqylatyn qazaq ádebıetiniń klasıkasy (basqa pánge ıkem joq, sosyn avtoryn eriksiz este saqtaısyń). Sodan keıin akademıalyq bilim, ony ustazdyń aıqaıynan keıin sasqanyńnan Dostoevskıı men Markesten bastaý, aptasyna on shaqty shyǵarma taýysý, kitaphanada uıyqtaý, odan jataqhanada baryp taǵy kitap jastaný. Baqandaı tórt jyl! Eshqashan umytylmas mundaı qorlyq. Biraq bári kesh bul kezde! Iá, oqyǵan kitaptardyń álemi men qorshaǵan aınala bir-birimen qıyspaı ketti. Bárin oryn ornyna qoıyp, túsiný úshin taǵy da tórt jyldaı kerek bolatyn shyǵar. Qalyptaspaǵan jas adam úshin jón-josyqsyz kitap oqý qumarlyǵynyń ózindik azaby men qateri bolatynyn túsingendeı bolasyń. «Aýzy kúıgen úrip isher», tiri pendede talǵam qasıeti paıda bolady. Ol kerek ýaqytynda eshkimdi uıatqa qaldyrmaıdy. Tájirıbeli oqyrman bir romanǵa basyn qoımas buryn ol jaıly pikirler men maqalalar taýyp alyp, úsh aınalyp, bir shoqyp kóretindeı jaǵdaıǵa jetedi. Buny mıllıonnyń ishindegi bir oqyrmannyń joly dep qoıyńyz.
Al kitap jazý she? Tipten. Baryń da, joǵyń da. Solaı sıaqty bolyp kórinedi. Eki-úsh-aq tal «shal» qaldy qazaq jaıly jazǵan, jazatyn, jazady-aý deıtin. «Shal» degim kelmeıdi. Jazýshy. Biraq... biraq deıtin nárse bar. Sol baıaǵy...
Ularbek (Nurǵalym) «Ákim aǵaı týraly jazam» degende shyn aıtý kerek, maǵan ol sóılem túsiniksizdeý boldy.
Bir mysal, bul meniń sońǵy mysalym, ári mańyzdy mysalym. Boıamasyz, ásiresiz bergim keledi. Mańyzdy deıtinim qazaq ádebıeti jaıly. Belgili nárse, shaǵym da emes, men ǵana aıtpaımyn, sebebin izdep, qaıǵyrý da paıdasyz. Bizde ádebıet álsirep ketti. Tek qana ol emes, oqyrman da. Bir ǵana oıym, basynda aıttym ǵoı, qazirgi kezde kitap oqý oqshaýlaný dep. Al kitap jazý she? Tipten. Baryń da, joǵyń da. Solaı sıaqty bolyp kórinedi. Eki-úsh-aq tal «shal» qaldy qazaq jaıly jazǵan, jazatyn, jazady-aý deıtin. «Shal» degim kelmeıdi. Jazýshy. Biraq... biraq deıtin nárse bar. Sol baıaǵy...
Ularbek (Nurǵalym) «Ákim aǵaı týraly jazam» degende shyn aıtý kerek, maǵan ol sóılem túsiniksizdeý boldy. Birinshiden, ǵylymı dáreje qorǵaǵaly jatqan shákirt ustazy jaıly jazǵanyn qalaı túsinýge bolady? Jaǵympazdyqtyń bir túri me? Olaı deıin deseń, ekeýi de «normalnyı» adamdar. Álde basqa taqyryp quryp qap pa? Jazsa ne týraly jazady? Basyma syımaıdy. Óıtkeni, bir fılminen basqa shyǵarmasyn bilmeıdi ekenmin. Ákim aǵaıdyń shyǵarmalaryn oqyǵan emespin. Nege oqymaǵanymdy dál aıtyp túsindire de almaıtyn shyǵarmyn. Eger qanaǵattandyrsa aıtaıyn, mektep baǵdarlamasynda bolmady, kitaby qolyma túspedi, bir-ekili adam «jamandap», qyzyǵýshylyǵymdy oıatpady t.b. sol sıaqty. Sonymen, hosh delik, Ularbekke murnym astynan birnárse aıtqandaı boldym, ol da esimde joq. Kóreıik dedim ishimnen. Ularbektiń dıplomyn qorǵaýǵa bir apta qalǵanda qalaı «patyrlatyp» jazǵanyn bilemin ǵoı, dısertasıasy jaýaptylaý ǵoı, eki-úsh apta qalǵansha qozǵalmaıtyny belgili. Kútken kúnder de jaqyndady, kesek-kesek bolyp poshtama kelip jatty. Sondaǵy mindetim – qalyp ketken útir, núktelerin qoıyp berý. Olardy qoıý úshin qalasań da, qalamasań da oqý kerek qoı. «Aıt» deıdi, men «Aıtpaı-aq qoıaıynshy» deımin. Aıtý – artyq. Prosta,úndeı almaı qaldym. Úndeı almaı qalý úshin dos bolýdyń qajeti joq. Prosta, oqý kerek! Men bar bolǵany bergi jaǵyn oqydym. Men romandardyń ózin emes, Ákim Tarazı jazǵan romandar jaıly taldaýyn oqydym. Qazaqtyń bolmysyn, jazýshynyń bolmysyn, tanýshynyń bolmysyn uqqandaı boldym.
Ekiudaı ókinish boldy, nege Ákim Tarazıdy oqymadym eken dep, oqysam da túsinýge órem jeter me edi? Iá, oqyrmyn Qudaı qalasa! Biraq oqý úshin jemtikti ańdyǵan ash kúzendershe áli talaı ýaqyt aınalshyqtarmyn. (Bul da bir beıbaq oqyrmannyń bolmysy.) Oqyp bolǵan soń da. Óıtkeni, sezemin, qansha jerden myqty oqyrman bolsań da álsiz jeriń bolady. «Bastan» alǵan «soqqyń» da, «belden» alǵan «soqqyń» da saǵan syı. Al, onyń («Bolmystyń») «soqqysy» Keýdeden, Júrekten. Soǵan daıyn bol, oqyrman!
Maıra FAZYL
