Saılaýdan soń nendeı ózgeris bolady? Bılik pen ultshyldardyń birigýi múmkin be? Qazaq opozısıasy qashan qurylady?
Suhbattan osy jáne ózge de saýaldarǵa jaýap ala alasyzdar oqyrman qaýym.
Qasym AMANJOL: Saılaý ótti. Saılaýdan keıingi bıliktiń saıasatynda ózgeris bola ma? Óz basyńyz ne kútesiz?
Aıdos SARYM: Bolýy tıis dep sanaımyn. El ishindegi, elge qater tóndirip turǵan máselelerdi alatyn bolsaq ózgerissiz elimizdiń táýelsizdigin, elimizdiń bolashaǵyn baıandy ete almaımyz. Elbasy Konstıtýsıalyq reforma týraly aıtty. Sonyń ishinde «memlekettik qurylym men ony ári qaraı damytatyn azamattyq qoǵamǵa az da bolsa jan bitiretin, jańa baǵyt beretin reformalar jasaımyz jáne sol boıynsha tıisti memlekettik komısıa quramyz» dedi.
Aldaǵy bir jyldyń ishinde, bálkim osy jyldyń aıaǵy bolýy múmkin nemese kelesi jyldyń basynda Parlament saılaýynyń bolatyny sózsiz. Oǵan qandaı daıyndyqpen, qandaı qadammen baramyz degen másele bar.
Osy 23-24 jyldyń ishinde azamattyq qoǵam, partıalyq qurylym degenniń bárin saıqymazaqqa aınaldyryp jiberdik. Endeshe eń birinshi qadam osy eki úlken uǵymǵa – jańa mán jáne jańa maǵyna berý. Saıası sahnaǵa jańa oıynshylar jańa saıasatkerler keletin jańa úrdis kerek sıaqty. Onyń alǵysharty bolatyn saılaý jáne partıalar týraly zańnama ózgerýi tıis.
Qasym AMANJOL: Buǵan úmittenetin sebep bar ma?
Aıdos SARYM: Basty másele búgingi bıliktiń kóńilinen buryn qoǵamnyń ishinde osyndaı suranys týdyrý. Erte me, kesh pe bul suranys naqty saıası uranǵa, saıası talapqa aınalady.
Qasym AMANJOL: Iaǵnı, bul jolǵy halyqtyń 95 paıyzy qatyssa da, Nazarbaevqa 97 paıyz daýys berse de ózgeriske umtylatyn qoǵam bar dep esepteısiz ǵoı?
Aıdos SARYM: 23-24 jyl boıy saıasatta tek bir ǵana qoǵamdyq-memlekettik ınstıtýtty kúsheıtip keldik. Endigi jerde Prezıdent saıasatqa, tarıhqa jumys isteıtin bolsa urpaq aldyndaǵy, el aldyndaǵy boryshyn durys túsingen bolsa, onda bir jaǵynan azamattyq qoǵamǵa, ekinshi jaǵynan saıasatqa, saıası partıalarǵa negizdeletin saıası júıeni qalyptastyrýy kerek. Bul báribir erte me, kesh pe keledi.
Qasym AMANJOL: Prezıdent saılaýlaryna sholý jasasaq, 1999 jyly Serikbolsyn Ábdildın tústi. 2005 jyly Jarmahan Tuıaqbaı baq synady. 2011 jáne 2015 jyly belgisiz adamdar tústi. Árıne, Nazarbaevtan basqa... Jalpy buǵan deıingi saıası báseke ájeptáýir deńgeıde edi. Al osy jolǵy saılaýda saıası báseke tipti tómen dárejede boldy. Saıası belsendilik óte tómen deńgeıinde turǵanda qoǵamnan qandaı da bir ózgeristi kútý múmkin be?
Aıdos SARYM: Bul eki keraǵar úrdistiń bir-birine jasaǵan yqpaly. Biri bıliktiń osy jyldar boıy saıası opozısıany tunshyqtyrý saıasatynan týyndaǵan áńgime. Ekinshiden, saıası partıa, saıası taptyń ózi quldyrap ketti. Osy eki úrdis qatarynan júrdi. Ózbekti alaıyq, jaqsy bolsyn, jaman bolsyn bar partıalar óz kandıdatyn usyndy. Bizde kerisinshe úrdis boldy.
Qasym AMANJOL: Bizde tipti óz kandıdatyn usynǵysy da kelgen joq. Bul neniń belgisi?
Aıdos SARYM: Saıası taptyń quldyrǵanynyń kórinisi. Eldegi saıası menejmenttiń, onyń talap-tileginiń, saıası mádenıetiniń tómendeýi.
Qasym AMANJOL: Al munyń saldary qandaı bolady?
Aıdos SARYM: Bul osy kezge deıin qalyptasqan saıası-partıalyq júıeniń, ázirgi partıalardyń saıası sahnadan ketýiniń aldynda turǵanynyń belgisi.
Qasym AMANJOL: Iaǵnı, qazirgi partıalardyń barlyǵy tarıh qoınaýyna sińedi degen sóz be?
Aıdos SARYM: Buǵan deıingi partıalardyń barlyǵy tarıhqa ketýi tıis. Biraq bulardyń ornyna ne keledi? Bul jerde taǵy da yńǵaısyz tańdaýdyń aldynda turmyz. Ia, búgingi bılik ózi bastap saıası reformalardyń jolyn ashady, jańa saıası partıalardy tirkeýge múmkindik beredi, ıa, onyń ornyna ISHIM sıaqty shetten shyqqan memleketke halyqqa qaýip tóndiretin kúshter keledi. Eger bılik qoǵamnyń óz áreketi, aqyl-oıy, qundylyǵy boıynsha birigýine, áreket etýine, saıasatqa aralasýyna qazir múmkindik ashpasa erteń kesh bolady. Budan, qoǵam ishindegi belsendiniń sany azaıyp qalmaıdy. Ol belsendilik basqa baǵytqa aýysyp ketedi.
Qasym AMANJOL: Nazarbaev óziniń ulyqtaý rásiminde «Qazaqstanǵa syrttan tónýi múmkin bes túrli qaýip bar» dedi. «Ortalyq Azıa qaıtadan álemdik bóliniske túsýi múmkin» degen pikir aıtty. Bóliniske sebepker bolýy múmkin ISHIM sıaqty kúshterdi meńzep otyr ǵoı? Al dál osy jaǵdaı Qazaqstanda qanshalyqty ýshyǵyp tur?
Aıdos SARYM: Elimizdiń ishindegi áleýmettik teńsizdik. Azamattardyń óz oıyn, óz arman muratyn jetkizýge qabiletiniń jáne oǵan jol ashatyn ınstıtýttardyń joqtyǵy. Búgingi kúni áleýmettanýshylar apatıa, afsentızm, depressıa degen sózderdi kóp aıtyp ketti.
Sońǵy kezde ýnıversıtetten góri mekteptegi kezdesýge barýdy jón sanap júrmin. Keremet býyn ósip keledi. Janary janyp tur. Kózi ashyq, elim, jerim deıtin shynshyl. Janynda dırektor, muǵalimder otyrsa da ór minezdi suraqtar qoıady. Bizdiń úlken saıası ınstıtýttardy basqaryp otyrǵan keıbir tulǵalar qoıa almaıtyn saýaldy qoıatyn býyn ósip keledi. Shyndap kelgende bizdiń basty jumys osy ósip kele jatqan býynnyń aldyna jol bolyp tóselý.
Qasym AMANJOL: 2010-2011 jyly mundaı dinı radıkaldy uıymdar boldy. Olardy bılik basyp janshydy. Sońǵy jyldary tynyshtalyp qalǵan sıaqty.
Aıdos SARYM: Tynyshtalǵan joq. Astyrtyn jumysqa ketti. Ekinshiden taqıa kıý degen áńgime bar. Iaǵnı, syrt kelbetin, sózin sál ózgertip bılikti qoldaǵandaı bolyp mımıkrı jasap júr. Birazy túrmege tústi. Biraq óziniń ustanymynan bas tartqan joq. Kerisinshe, óz jaqtastaryn túrmeden jınap júr.
Qoǵamnyń ózi oıanbaı, bılik aqylyna kirmeı eshteńe ózgermeıdi. Turaqtylyq deımiz. Biraq onyń da sapasy bolady. 97-98 paıyz negizgi úlken qaýip. Mysalǵa, siz 60-70 paıyz qoldaýǵa ıe bolsańyz, «qalǵan 30 paıyz ne istep jatyr, qandaı oıda júr, qandaı arman-muraty bar» dep oılanasyz, amalsyz. Álemdik saıasat, álemdik demokratıa osy 30-40 paıyzdyń arqasynda alǵa jyljyp otyrady. Al bizdegi jaǵdaı...97 paıyz. Bul bári keremet degendi bildirmeıdi. 97 paıyz synǵaly turǵan muz sıaqty. Kóńil-kúıge qaraı bylaı da, alaı da ózgere salady.
Bıligi 96,97,98 paıyz jınaǵan avtorıtarly elderdiń tarıhyna kýámiz. Olar ózin «myqtymyz» dep oılady. «Qoǵam ýysymyzdan shyqpaıdy» dep otyrǵanda júıeniń bir-aq kúnde tas-talqany shyqty.
Qasym AMANJOL: Ultshyl patrıottardyń ál-aýqatyn, qoǵamdaǵy yqpalyn qalaı sıpattar edińiz?
Aıdos SARYM: Bul úlken top. Al elim, táýelsizdik deıtinderdiń qatary kún sanap ósip keledi. Bir qyzyq aıtaıyn.
Sońǵy kezde ýnıversıtetten góri mekteptegi kezdesýge barýdy jón sanap júrmin. Keremet býyn ósip keledi. Janary janyp tur. Kózi ashyq, elim, jerim deıtin shynshyl. Janynda dırektor, muǵalimder otyrsa da ór minezdi suraqtar qoıady. Bizdiń úlken saıası ınstıtýttardy basqaryp otyrǵan keıbir tulǵalar qoıa almaıtyn saýaldy qoıatyn býyn ósip keledi. Shyndap kelgende bizdiń basty jumys osy ósip kele jatqan býynnyń aldyna jol bolyp tóselý.
Qasym AMANJOL: Syrtqy faktorlar, onyń ishinde Ýkraınadaǵy oqıǵalar bılik pen ultshyl-patrıottardyń ortasyn jaqyndata aldy ma?
Aıdos SARYM: Bılik bir nárseni túsingen sıaqty. Osy kezge deıin basqarýshy saıası taptyń ishinde «álem órtenip ketse de Reseı bizdiń jaǵymyzda. Reseı bizge qolǵabys etedi. Reseı bizdi alyp qalady, qorǵap qalady» degen aprıorly ustanym boldy. Qazir sol senim joıylǵandaı. Oǵan selkeý túsken sıaqty.
Bul joldyń basy ǵana. Óıtkeni kúdik tústi...endi oılaný bastaldy. Kezinde jasalǵan kelisimsharttardyń bári qaǵaz eken. Qoǵamnyń ishinde jaqsy talqylar bastalyp jatyr. Munyń túbi bir úlken baǵytqa, jańa izdeniske ulasady.
Qasym AMANJOL: Ózińiz aıtyp otyrǵan taptyń moınyna alǵan mindeti, Reseımen birgemiz degen ýádesi bar... Bılik sol baǵytta ketkendeı me? Júrip bara jatqan eshelonnyń jyldamdyǵyn báseńdetý úshin el ishindegi patrıottyq toptar bıliktiń shamyna tımeı, óz múddesine jetýine qandaı áreketter kerek?
Saılaý kezinde eshkim basyn qatyrǵan joq. Bul saılaýdyń budan burynǵydan ereksheligi syrtqy jáne ishki qysym joq kezde ótkizildi. Eń alǵash ret saılaýǵa túskende Nazarbaev 98 paıyz daýys jınaǵan. Soǵan aınalyp keldi. Osydan keıin eshbir prezıdentimiz eshqashan da 97-98 paıyz almaýy kerek sıaqty. Bizge sondaı mádenıetti qalyptastyrý kerek. Ol óte kirshiksiz, keremet adam bolsa da 60-70 paıyzdan aspaýy kerek.
Aıdos SARYM: Bılik ıdeıalyq turǵydan úlken daǵdarysta. Kóptegen lepirme, kópirme sózderge qoǵamnyń ılanyp jatqany shamaly. Eń basty: «biz qaı elde ómir súrip jatyrmyz jáne qaı elde ómir súrýimiz kerek?» degen suraqqa áli jaýap joq. Ýkraına, Grýzına jaýap bergen de shyǵar. Anyqtap aldy. Eger biz ózimiz anyqtamasaq, ony syrttan kelip bireý bizge anyqtap beredi.
Eger bılik qazaq opozısıasyn jasaǵysy kelmese Reseı osyndaǵy orys opozısıasyn óz qolymen qurady. Bizdiń qazaq ultshyldary úlken jaýapkershilik tanytýy kerek sıaqty. Sózben de, ispen de bılikke jańa tyń ıdeıa usyný kerek. Ol tek tildiń máselesimen, georgı taspasymen anyqtalmaıdy.
Saılaýdyń nátıjesinde bir nársege kóz jetkizdik. Bılik usynǵan aqparat qoǵamdyq ómirde áleýmettik jelide asa kóp kórinis tapqan joq. Qoǵamdy basqa máseleler mazalady. Búgingi bılikti halyqtyń 97-100 paıyzy qoldady desek te, qoǵamnyń ishki talap-tilegi, arman muraty kishkene bolsa da basqa jaqta jatyr. Jáne qarapaıym halyqtyń ómirine óte jaqyn turǵyda jatyr.
Saılaý kezinde eshkim basyn qatyrǵan joq. Bul saılaýdyń budan burynǵydan ereksheligi syrtqy jáne ishki qysym joq kezde ótkizildi. Eń alǵash ret saılaýǵa túskende Nazarbaev 98 paıyz daýys jınaǵan. Soǵan aınalyp keldi. Osydan keıin eshbir prezıdentimiz eshqashan da 97-98 paıyz almaýy kerek sıaqty. Bizge sondaı mádenıetti qalyptastyrý kerek. Ol óte kirshiksiz, keremet adam bolsa da 60-70 paıyzdan aspaýy kerek.
Búgingi kúni vırtýaldy ómir qoǵamǵa jaqyn bolyp ketti, al shyn máninde qoǵamǵa jaqyn bolatyn áńgimeler vırtýaldyǵa aınaldy. Qoldaý da, daýys berý de vırtýaldy... Endigi basty mindet – shynaıy ómirdi shynaıy qylý, vırtýaldy ómirdi vırtýaldy qylý.
Qasym AMANJOL: Rahmet sizge!
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
