Arman Aktaevıch ne deıdi?
Suhbatty oqyǵanda orystildi áriptesimizdiń suhbattasatyn adamyn durys tańdamaǵanyn birden baıqadym. 2000 jyldardyń basynda QazUÝ-diń jýrnalısıka fakúltetinde bilim alǵanymyzda Arman Aktaevıch (jýrfaktyń stýdentteri solaı ataıtyn) aǵamyz jýrfaktyń uzyn dálizinde ary-beri shapqylap júretin.
Sol kezde bireýler «zamdekanymyz» Aktaevıch qazaq ultshyldyǵy jaıynda áńgime aıtady dese senbes edik. Qazaqsha sóıleı almaıtyn adam qazaq ultshyldyǵy jaıynda qalaısha áńgime qozǵaıdy?
Biraq suhbatty bastan-aıaq oqyp shyqqan soń, Arman Aktaevıchtiń áńgimesi álgi bir orystardyń amerıkanyń Ford máshınesin minip (kóliginiń artqy áınegine «Na Berlın!» degen jazý bar) alyp, iPhone sotkany syǵymdaı ustap, orys patrıotızmi jaıynda áńgime aıtatyn ádetin esime túsirgendeı boldy. Suhbatta Arman Aktaevıch bas jaryp, kóz shyǵaratyndaı bálendeı eshteńe aıtpaǵan. Bári ádettegideı... Biraq suhbattan elimizdegi orystardan góri orystildi qazaqtardyń kún ótken saıyn ózderin «jaısyz sezinip» júrgenin anyq ańǵardym.
Qazaq tilin qashan úırenesizder?
Bıyl táýelsizdik alǵanymyzǵa 25 jyldan asty. Osy jyldar ishinde ózimizdiń orystildi qazaqtar qanshalyqty qazaq tilin meńgerdi? Túk te meńgergen joq. 2000 jyldary jýrfakta oqyp júrgende Arman aǵamyzdy «Arman Aktaevıch» dep ataýshy edik. Al «Central Asia Monitor» gazeti jýrnalısi óz suhbatynda «Arman Aktaıuly» dep atapty. Bolǵan, bitken ózgeris osy ǵana.
Elimiz táýelsizdik alǵanda Nazarbaev qazaqtildi qazaqtarǵa da, orystildi qazaqtarǵa da teńdeı múmkindik jasady. Prezıdent qazaq tilin damytýǵa qatysty qatal sheshim qabyldamady. Sol sıaqty orystildi qaýymnyń oıynan shyǵyp, orys tiline de kóp múmkindik bermegenin bilemiz. Eki jaqqa teń múmkindik jasady. Bul elimizdegi ultaralyq tatýlyqty saqtaý úshin qajet edi.
Osyny eldegi orystildi qazaqtar sezindi me? Joq. Múlde sezingen joq. Olar til syndyrýǵa eshqashan qulyq tanytpady. Esesine taýsylmaıtyn syltaýlaryn aıtyp, jurttyń mıyn ashytyp keledi.
Búginde qazaqtildi qazaq pen orystildi qazaq biletin bir aqıqat bar. Ol elimiz táýelsizdik alǵaly beri qazaq tili alǵa jyljyǵany. Endi bir 15 jylda orys tiline degen qajettilik múlde joıylady. Muny orystildi qazaqtar moıyndaǵysy kelmeıdi.
Kim «tormoz»?
Táýelsizdik jyldary qazaq tili bıliktiń ákimshilik kúshine arqa súıemeı-aq tabıǵı jolmen damyp, órkendedi. Muny orystildi qazaqtar jaqsy biledi. Biraq olar qazaq tilin úırenýge qulyqsyz. Enjar.
Olardyń osy bir áreketi qazaq tilin úırenýge yqylas tanytqan ózge ulttardyń yqylasyn sý sepkendeı basyp jatqanyn oılamaıdy. Kópke túsinikti qazaq-orys tilinde aıtsaq elimizdegi orystildi qazaqtar qoǵamnyń alǵa jyljýyna «tormoz» bolyp otyr.
Olar alǵa umtylýdyń ornyna ótkendi ańsap, alǵa basqan qadamymyzdy keıin tartýda. Prezıdenttiń ózi «Qazaqpen qazaq – qazaq tilinde sóılessin» dep aıtty ǵoı. Ókinishke oraı, Arman Aktaevıch menimen qazaq tilinde sóılesýge áli daıyn emes. Qashanǵy kútýge bolady?
Qaıta olar «burynǵy «romantıkterdiń» ornyn «býntarlar» basty» dep ah uryp ókinip, bılikke renish aıtýmen keledi. Basqa-basqa elimizdegi orystildi qazaqtardyń Nazarbaevqa renjıtindeı jóni joq.
Tóbeles qazaq ultshyldyǵyna ólshem bolmaıdy
Endi negizgi áńgimemizge qaıta oralsaq. «Central Asia Monitor» gazetinde jaryq kórgen suhbattyń álqıssasynda «Menáútsá vremena, menáetsá obshestvo, a vmeste s nımı transformırýetsá ı sýshnostkazahskogo nasıonalızma. On ýje ne takoı, kakım byl, k prımerý, desát ı daje pát let nazad. Seıchas on predstavlen mnojestvom raznosherstnyh grýpp s chasto polárnymı jıznennymı prınsıpamı ı sosıalnym statýsom» – dep paıymdapty suhbat alýshy áriptesimiz.
Osydan-aq orystildi qazaqtardyń qazaqy ultshyldyq olarǵa qatty dıskomfort týǵyzyp otyrǵanyn baıqaımyz. Osylaısha áriptesimiz «etnıkalyq týystaryna» degen kózqarasyn bildirip qoıǵanyn ózi de baıqamaı qalǵan syńaıly. Budan keıin ol qazaq ultshyldyǵy qoǵamdyq ómirimizde qalaı kórinis taýyp, «baıyrǵy jurttyń» mazasyn qalaı qashyryp jatqanyn Arman Aktaevıchtyń aýzymen aıtýǵa tyrysypty.
Al Arman Aktaevıch bolsa, «Ákem-aý, men qazaq ultshyldyǵy jaıynda ne aıtalamyn, maǵan adasyp kelip otyrsyń» dep aıtýdyń ornyna Astanadaǵy Ábý-Dabı Plazadaǵy tóbelesti, Bojkonyń sońǵy áńgimesin, Almazbek Atambaevtyń bizdiń bılikke aıtqan synyn, tipti Praım Plazadaǵy konserttegi tóbelesti bir syzyqtyń boıyna jınap, qazaq ultshyldyǵymen baılanystyryp «nechto» birdeńe aıtýǵa tyrysypty.
Arman Aktaevıch myrza, qazaqtar tóbelesse, oǵan qazaq ultshyldyǵynyń qatysy qanasha? Kúni keshe ǵana Ábý-Dabı Plazada oryn alǵan tóbeleske ultshyldyq negiz boldy dep baǵalaýyńyz bul endi aýyl jastary men bılik arasyna ot tastaý emes pe?
Ol turmystyq daý-janjaldan týǵan dúnıe ǵoı. Almatyda jatyp, Astanadaǵy tóbeleske bulaısha baǵa berýińizge ne túrtki boldy? Siz oılaǵandaı Almatydaǵy Praım Plazadaǵy tóbelesten de qazaq ultshyldyǵynyń izin baıqaı almadym. Tóbeles bolǵan jerde qazaq qoǵamy ultshyl retinde tanıtyn Dos Kóshimdi kórip, osylaı deseńiz, oılanýǵa bolar edi.
Býntar men romantıkter haqynda
Aıtpaqshy, Arman Aktaevıch Praım Palazda Qaırat Nurtastyń ánin tyńdaımyz dep kelgen júzdegen qazaq jastary men Astanadaǵy Ábý-Dabı Plazda úndistermen jaǵa jyrtysqan kúzetshilerdi «býntar» dep atasa, Keńes zamanda Máskeýdiń betine samal bolyp soǵa almaǵan qazaq zıalylaryn ultshyl «romantıkter» dep baǵalapty.
Óz basym Qaırattyń ánin tyńdaýǵa jınalǵan jastardy «býntar» emes, «fanat» dep ataǵan bolar edim. Demokratıasy damyǵan Eýropada iri konsertterde, fýtbol oıyndarynda mundaı tóbelester jıi bolyp turatynyn bilesiz. Biraq mundaı oqıǵadan keıin tóbelesken jastardy ultshyl, býntar dep aıyptaǵanyn kórmek túgili, estimeısiz. Sonda bul ne ólshem? Shamasy Arman Aktaevıch, ońy men solyn tanymaǵan aýyl jastaryn bılikke qarsy aıdap salyp, Qazaqstandaǵy orys tiliniń ǵumyryn uzartamyn deseńiz qatty qatelesesiz.
Arman Aktaevıch romantıkter men býntarlardyń ara jigin ajyratyp bergennen keıin jýrnalıs «To estvy hotıte skazat, chto razýmnogo/ýmerennogo nasıonalızma v Kazahstane ne polýchılos? I vmesto nego stalı nabırat sılý drýgıe techenıa?» – dep táýelsizdik jyldary qalyptasqan qazaq ultshyldyǵyn jurtqa «urda jyq» aǵym retinde túsindirýge tyrysady.
Budan Arman Aktaevıch Almaty men Astanada oryn alǵan tóbelesti taǵy da basshylyqqa alyp, qazaq ultshyldyǵynyń mánin túsindirýge tyrysypty. Osy eki tóbeles arqyly qazaq ultshyldyǵyna qalaı baǵa berýge bolady? Arman Aktaevıch til úshin tramvaıdyń astyna túsýge deıin barǵan Rýza Beısenbekti qalaısha umytyp ketti eken?
Al ulttyq múdde jolynda kúres júrgizip júrgen Dos Kóshim, Berik Ábdiǵalı, Aıdos Sarym, Muhtar Taıjan, Asqar Jumadildaevtyń áreketterin Arman Aktaevıch nege esepke almaıdy? Qazaq ultshyldyǵyna qatysy joq tóbelesterdi ultshyldyqqa ındıkator etip alýdyń ne qajeti bar edi?
Aýyl jastary qalada qalýy kerek
Suhbattyń sońyna qaraı Arman Aktaevıch memlekettiń aýyl jastaryna joǵary oqý oryndaryna túsý úshin jyl saıyn beretin kvotasyn kópsinipti. Ol kvota boıynsha bilim alyp, dıplom alǵan jastardyń bári aýylǵa qaıtyp ketpeıtinine qynjylys bildiripti.
Arman Aktaevıchke salsaq, aýyl kvotasy boıynsha oqýǵa túsken aýyldan shyqqan jastardyń bári tórt jyldan keıin dıplomyn qaltasyna salyp, aýylǵa attanýy kerek eken.
Sonda ne, Astana men Almaty Arman Aktaevıch sekildi jandardyń turýy úshin salynyp pa? Osy jaǵyn túsine almadyq. Úkimet aýyl jastaryna kvota bólgende olarǵa bilim berip, aýylǵa qaıtarýdy kózdegen joq.
Qaıta olardy qalada turaqtap, jumys istep, elimizdiń ósip, órkendeýine paıdasyn tıgizsin degen maqsatty basshylyqqa alǵany anyq. Arman Aktaevıch, Úkimettiń aýyl jastaryna arnalǵan qandaı baǵdarlamalary baryn jetik bilmeseńiz, mundaı áńgimeni qozǵap neńiz bar? Tyrmanyń basyn basyp, saby mańdaıyńyzǵa sart etip tıgenin ózińizde ańǵarmaı otyrsyz.
Bilip júrińiz, Úkimettiń aýyl jastaryn aýylǵa qaıtaratyn «Dıplommen – aýylǵa!» degen baǵdarlamasy bar. Umytpańyz. Aýyl jastaryna bostan-bosqa soqtyǵysa bermeńiz. Áıtpese erteńgi kúni Qaırat Nurtastyń fanattary sizdiń úıdiń aldynda tóbeles uıymdastyrýy múmkin.
Nurlan Jumahan, jýrnalıs.
