Qydyr ata men Aıaz ata talasady
Shyny kerek, bizder áli kúnge deıin Naýryzdyń merekelik sıpatyn aıqyndaı almadyq. Kez kelgen mereke halyqty ortaq ıgilikke bastaýy tıis. Al biz bolsaq, kóje iship, aıaq bosatýdan árige asqan emespiz.
Iá, Naýryz kóje – merekeniń ajyramas bólshegi. Anaý bir jyldary Qydyr atany túıege mingizip, nópir halyqtyń arasyna engizip jiberdik. Qydyr ata men Naýryz úılesedi. Biraq merekede Qydyr atanyń mısıasy aıqyndalmaǵandyqtan, sońǵy ýaqyttary túıege mingen Qydyr atany kórmeıtin boldyq.
Búginde ózderin salt-dástúrdiń jiligin shaǵyp, maıyn ishken etnograf sanaıtyn aqyn-jazýshy, tarıhshylar Naýryz ben Jańa jyldy bir-birine qarsy qoıýǵa qumar. Bul derttiń asqynǵany sonsha aldaǵy ýaqytta alańda – Qydyr ata men Aıaz ata bir-birimen tóbelesip jatsa, tańǵalmaıtyn boldyq.
Biz on jerden ultshyl bolsaq ta, Jańa jyldy Naýryz merekesinen artyq toılaımyz. Nege? Óıtkeni bul merekeni toılaýdyń ózindik jón-josyǵy qalyptasqan.
Qalalyq jerlerde alańdarǵa kıiz úı tigilip, konsert qoıylyp jergilikti bılik oryndary Naýryz merekesin qarsy alyp jatady. Al saýdagerler Naýryz kóje, káýap pen sýsyndaryn qymbatqa saýdalap, qaltasyn qalyńdatady. Bolǵan-bitkeni osy.
Alańdarda tigilgen kıiz úılerge ákim-qaralar bas suǵyp, kóje iship, et jep bolǵannan keıin ár mekeme tikken kıiz úılerin jyǵa bastaıtyny da jasyryn emes. Mundaıda mereke ákim-qaralar úshin uıymdastyrylǵan ba dep qalasyń. Aıtpaqshy, mereke sońynda alańdaǵy qoqystan aıaq alyp júre almaı qalatyn kezimiz de ádetke aınalyp barady.
Kóshege qoqys tastaýdy qoıǵanda ǵana el bolamyz
Naýryz – tazalyq pen jańarýdyń nyshany. Dál osy kúni jalpy jurt bolyp kósheni tazalap, tal egip, aǵashtyń túbin áktep, merekeni aınalamyzdy tazartýdan bastasaq, qandaı jaqsy bolar edi. Osy bir áreketimiz arqyly jastardy eńbekke, ortaq maqsatqa úndeıtin edik qoı.
Árıne, Naýryz kezinde eshkim qolyna sypyrtqysyn alyp kóshe sypyryp ketpeıdi. Muny bılik oryndary birinshi kezekte ózderi qolǵa alýy tıis. Qajet bolsa, bul iske zıaly qaýymdardy tartyp, halyqtyń ynta-yqylasyn oıatqan abzal.
Aınalamyzdy taza ustaý – bul el bolyp ortaq maqsatqa uıysýdyń kishkentaı ǵana kórinisi. Eger bizder osyndaı qarapaıym is-áreketterdi ómirlik daǵdymyzǵa aınaldyrsaq, qoǵamda oryn alǵan máselelerge beı-jaı qaramaıtyn kóńili oıaý, sergek halyqqa aınalar edik.
Búginde bárimiz esik aldyn sypyryp, qoqysyn kóshege tastaýǵa qumarmyz. Alys aýyldaǵy jaǵdaıdy aıtpaǵan kúnniń ózinde Almatyda jer úıde turatyn halyq qysta esik aldyndaǵy qaryn kúrep, kósheniń ortasyna laqtyrady. Qar máshıne tabanymen taptalyp, erip ketedi dep oılaımyz. Shyndyǵynda kósheniń qaq ortasyna kúrep tastaǵan qarymyz kólik tabanymen taptalyp, kók taıǵaq muzǵa aınalyp, ómirimizge qaýip tóndiretinin eskermeımiz.
Al kóshe tazalaıtyn qyzmetkerler de joldyń jıeginde jatqan qardy kósheniń ortasyna laqtyryp, qardy tasýdy qıynsynady. Qardy aýlaqqa tasyp tastaý úshin qala bıligi qarjy bóledi. Biraq komýnaldyq mekemeler bolsa qarjy únemdep, jol jıegindegi qardy máshıneniń tabanynyń astyna tastaǵandy jón sanaıdy.
Aryqty qazý men tazalaý qıyn ba?
Qazir qalaly jerde qardy aryqtarǵa úıip tastaý da úırenshikti jaǵdaıǵa aınalǵan. Al qar erigende aryqtar bitelip, aınalany topan sý basady. «Aýyz as isherde, kóten t... kerek» degendeı, bizge aryq tek kóktemde ǵana kerek. Al qalǵan ýaqytta aryqpen isimiz bolmaıdy.
Aqyr aıttyq qoı, myna bir máseleni de aıta keteıik. Qazir qalalardyń mańynda jańa eldi mekender boı kóterip, úıler kóptep salynyp jatyr. Sol eldi mekenderde aryq degenińiz atymen joq. Jaýǵan qar erise, kóshe kól-darıa bolady.
«Ózime bolsyn» degen prınsıpti myqtap ustanǵan jurt aryq jatýy tıis jerdiń bárin jergilikti sáýlet mekemesiniń mamandaryna beretinin berip, qarys súıem jerdiń bárin qorshap, zańdastyryp alǵan. Reti kelse kósheni de qorshap, zańdastyryp alýdan taıynbaımyz. Al zań normalaryn saqtaıdy degen jergilikti sáýlet mekemelerine aqshanyń shetin kórsetseń, bárin zańdastyryp berýge daıar.
Endi ne isteýimiz kerek? Eki máshıne qatar kelse, úlken daý bolatyn mundaı kóshelerde aryq qazatyn oryn múlde joq. Bul máseleni jergilikti sáýlet mekemeleri sheship bermesi anyq. Budan japa shegetin sol kósheniń turǵyndary.
Árkim qorshaýyn bir metr keri tartyp, úıiniń tusynan 10-15 metr aryq qazsa, bar másele sheshiler edi. Oǵan bizdiń halyqtyń erik-jigeri jete me?
Biraq mundaı qadamǵa eshkim barǵysy kelmeıdi. Qaıta ebin taýyp, bir qarys jerdi baýyrymyzǵa basyp qalýǵa tyrysamyz. Budan keıin qaıtip el bolamyz? Naýryz merekesi bizge aryqty tazalaýǵa, aryq qazýǵa úndeıtin mereke bolsa, qandaı jaqsy bolar edi.
Jańadan boı kótergen eldi mekenderdiń keıbir kóshelerine jergilikti bılik oryndary asfált tósep berdi. Biraq aryq bolmaǵannan keıin joldy jóndeýde ne maǵyna bar?
Qar men jańbyrdyń sýy aǵatyn aryq bolmaǵan soń, kóshede kólkip, bir jylda asfálttalǵan joldyń astyna sińip, talqanyn shyǵarmaı ma? Osynyń bárin bile tura, aryqty qazýdan, tazalaýdan nege qashatynymyzdy túsinbeı-aq qoıdym.
Eger biz el bolýdy oılasaq, aryq pen toǵandarymyzdy taza ustaýymyz kerek. Naýryz merekesi turmysymyzdy túzeýge yqpal etetin osyndaı ıgilikti isterge jurt bolyp jumyldyrýy tıis. Ókinishke oraı, kıiz úı tigip, ákim-qaralarǵa kóje usynyp, tabaq-tabaq et tartý – Naýryzdyń basty nyshanyna aınalyp bara jatqany janymyzǵa batady.
Ákimder úshin Naýryz «bytovoı» is
Joǵaryda tizbektep aıtqan dúnıemiz ákim-qaralar úshin qatardaǵy turmystyq is bolýy múmkin. Búginde ákimder mundaı «bytovoı» istermen basyn aýyrtqysy kelmeıdi. Olar úshin tendr uıymdastyrý, jeke bıznesiniń kúıin kúıtteýden mańyzdy is joq.
Kóktem shyqqanda ákimder aryq tazalaýdy emes, mektep túlekteriniń testten jaqsy nátıje kórsetip, «bes» degen baǵa alýyn qadaǵalaıdy. Iá, mektep bitirýshi túlekterdiń testten joǵary nátıje kórsetýi mańyzdy másele. Biraq buǵan ákimniń qanshalyqty qatysy bar? Bul – pedagogtardyń máselesi emes pe?
Shyny kerek, qazir aýdan ákimderiniń tıimdi jumys istep jatqanyn osy test nátıjesi aıqyndaıtyn boldy. Qazir aýdan-aýdandar test boıynsha jarysatyn dárejege jetken. Jarys bolǵan soń, aýdan ákiminiń apparaty tutas amal-tásildi uıymdastyratyny belgili. Test bastalǵanda qyp-qyzyl saýda júretinin bárimiz bilemiz. Onyń basynda komısıany basqaryp ákimniń orynbasary júredi.
Sondyqtan mundaı memlekettik mańyzy zor «ispen» bas aýyrtyp júrgen ákimge Naýryzdy turmysymyzdy túzeýge yńǵaılastyryp toılaıyq dep usynys aıtyp, sózińdi bosqa shyǵyndaýdyń túk te qajeti joq.
Shahanovty shaptan túrtý ádetke aınalyp barady
Endi kimge baryp shaǵynamyz? Zıaly qaýymǵa ma? Naýryz merekesin zıalylar arasynda Muhtar Shahanov jekeshelendirip alǵan. Usynysyńdy aıtsań, aǵaı kúrekteı qolymen aldyndaǵy ústeldi bir salyp qalyp, «Áı bala, Naýryzdy eń alǵash toılaýdy men bastadym» dep bir bitpes daýdyń shetin shyǵarǵanda, áreń qashyp qutylasyń. Bolmasa «Naýryz Shahanovtiki» dep birden ılikpeseń, bitkeniń. Qazir basqa zıalylar Naýryz jaıynda áńgime aıtýdan Shahanovtan qorqatyn bolǵan.
Iá, Shahanov bastamasymen Naýryzdy táýelsizdik jyldary qaıta toılaı bastadyq. Buǵan qarsy aıtar daýym joq. Biraq ulttyń sózin sóıleıdi degen dardaı adamnyń qaıta-qaıta bul máseleni aıta berýiniń ne qajeti bar? Bul ne, júıkeniń juqarǵany ma?
Joq jerden sensasıa izdeıtin telearna jýrnalıseri de Naýryz qarsańynda bul daýǵa maı quıyp, jandandyra túsedi. «Jeltoqsan», «Shyńǵys han», «Til», «Shyndyǵyn joǵaltqandar» dep ábden júıkesi juqarǵan aǵamyzdyń shabynan túrtip, «Naýryzdy bálenshe degen kisi bálen oblystyń túgen degen aýdanyndaǵy bir shaǵyn eldi mekeninde eń alǵash ret biz toılaǵanbyz deıdi» dep kezekti daýdyń shoǵyn úrleı túsedi.
Kezinde Keńes ókimetiniń quryǵy jetpegen (mundaı aýyldar kóp qoı) bálen degen aýdannyń otyz-qyryq shaqty tútini bar túgen degen aýylynyń turǵyndary bir qazan kóje jasap, Naýryzdy baıaǵydan toılasa toılaǵan shyǵar. Sony másele etip kóterip, tynysh jatqan arystandy oıatýdyń ne qajeti bar? Budan keıin Muhań Naýryzdan bastap, Jeltoqsandaǵy erligin tizbelep, Shyńǵys handy shyqpyrtyp baryp bir-aq toqtaıdy.
Jeltoqsan men Qazaq tiliniń máselesin kóterýde Shahanovtaı eńbek sińirgen zıaly joq. Biraq bul taqyrypqa osynshama berilýge bola ma? Muhań qaıta Naýryzdy toılaýdyń qarapaıym turmystyq deńgeıdegi ereje-daǵdysyn daıyndap, halyqqa taratpaı ma?
Halyqtyń esine Naýryzdy eń alǵash kimniń bastamasymen toılaǵanymyzdy salyp otyrýdyń ne qajeti bar? Halyq Shahanovty onsyz da biledi. Test suraqtarynda «Naýryz elimizde eń alǵash kimniń bastamasymen toılana bastady?» degen suraq bar. Anyq jaýaby astynda jazýly tur.
Taǵy aıta ketetin másele. Bizdiń telearna jýrnalıseri jyl saıyn Naýryz merekesi jaıynda habar jasap, kójeni qalaı jasaýdyń tásilin úıretýge qumar. Budan basqa taqyryp joq pa? Qudaıǵa shúkir, qazir birinshi synyptyń balasy naýryz kójeni qalaı jasaýdy jaqsy biledi. Naýryz merekesi qarsańynda telearnaǵa qarasań, merekeni alǵash ret toılap jatqandaı áserge qalasyń.
Óz basym Naýryz merekesi qarsańynda ánshi-ártisterdiń telearnada kólbeńdep kóje jasaǵanynan mezi boldym. Naýryz merekesi turmysymyzdy túzep, ıgilikke bastaıtyn mereke ekenin, ıaǵnı osy taqyryp aıasynda talaı dúnıe kórsetýge bolady ǵoı.
Nurlan JUMAHAN
