“Reıtıń” gazetine suhbat bergen aqyn, "Asyl arna" telearnasynyń bas dırektory Muhamedjan Tazabek elimizde sońǵy kezderi oryn alǵaly jaǵdaılarǵa qatysty óz oı-pikirin bildiripti.
– Muhamedjan Orazbaıuly, sońǵy kezde elimizdiń quzyretti organdary qandaı kúdiktini ustasa da, adam ómirine qaýip tóndiretin atys-shabystar oryn alsa da oǵan qatysty adamdardy jat aǵymnyń ókilderi dep jarıalaýdy ádetke aınaldyryp jiberdi. Eshkim oılamaǵan, namazǵa jyǵylyp kórmegen tanymal adamdar aıyptalǵanda da olardan jat aǵymdy nasıhattaıtyn dinı kitaptar tabyla ketedi.Bılikke mundaı málimdemeler ne úshin kerek?
– Bul aq-qarasyn ajyratýdy talap etetin másele. Eger bir qylmyskerge qatystyrylyp, din jazyqsyz qaralanatyn bolsa, qoǵamǵa odan jaqsylyq joq. Bul dinge qıanat jasaý, Allanyń isine kúpirlik keltirý bolyp tabylady. Al endi shynymen dinge baılanysty bolsa, aqty aq, kókti kók dep aıtýymyz kerek. Elbasy da aıtty ǵoı, siz meńzep otyrǵan Aqtóbedegi lańkestik oqıǵalarǵa qatysýshylar dástúrli dinnen tysqary sáláfı aǵymynyń ókilderi eken dep. Bul neni bildiredi?
Biz qaı kezde bolsa da bulardyń kóbisimen kezdesip júrmiz. Memleket adamdaryna, quzyrly organdarǵa osy úrdisterge baılanysty kózqarastarymyzdy, ózimizdiń taldaý-saraptaýlarymyzdy jazyp ta, aıtyp ta berip júrmiz. Eger din arqyly adasqan adam bolsa, qazaq dástúrinde ýlanǵan adamnyń boıyndaǵy ýytty aǵarǵan berip shyǵarǵandaı, ony aǵartýshylyqpen tazartý asa mańyzdy. Radıkaldy toptardyń adastyrýymen teris jolǵa túsken bolsa, tez arada olardyń betin beri qarata alatyn myqty kóshbasshy, sózin uıyta alatyn, deńgeıi olardy tarta alatyn tulǵalardy tez arada tárbıelep shyǵarýymyz kerek. Nemese sondaı tulǵalardy sol salaǵa beıimdep, jolyn ashyp berýimiz qajet. Qazaqstan Musylmandar dinı basqarmasy úsh myńǵa jýyq meshitti bir ortalyqqa baǵyndyrǵan úlken júıe. Mundaı júıe kóptegen elderde, tipti damyǵan memleketterde kezdese bermeıdi.
Alaıda sol meshitterdegi ımamdarymyzdyń qate túsiniktegi jastardy qaıta tárbıelegennen góri kóbinde kúndelikti sharýalardan qoldary bosamaıdy. Sondyqtan meshitterdiń problemalaryn, qarjy-qarajattaryn sheship, olarǵa halyq arasyndaǵy dinı aǵartýshylyqtarmen aınalysýǵa múmkindik berýimiz kerek. Kez kelgen adamda radıkal bolardan aldyn suraq týyndaıdy. Soǵan durys jaýap tapqan adam radıkal bolmaıdy, ekstremıst, terrorıst bolyp ketpeıdi.
Biraq, birinshi suraǵyna qate jaýap tapqan adam túbi ońbaıdy. Sol birinshi suraq týyndaıtyn ortada ımam júredi. Sondyqtan biz qazir ult bolyp, memleket bolyp solardyń bedelin kóterýimiz, olarǵa kedergi bolatyn máselelerdi sheship, halyq arasynda naǵyz tulǵa bolyp qalyptasýlaryna barlyq múmkinshilikterdi jasaýymyz kerek. QMDB-da jumys istemese de el arasynda ár túrli salalarda tarıhtan tereń habary bar, tamyryn dóp basqandaı jastardyń psıhologıasynan habardar tulǵalar bar. Solardyń jastar arasynda der kezinde tıisti oılar aıtýlaryna múkindikter týǵyzýǵa tıispiz. Dindegi jaǵdaılardyń ýshyqqanyn kútip otyra berýimizge bolmaıdy.
Jerge qatysty komısıa qurǵandaı barlyq máseleni talqylaý arqyly sheshýge jetkizbeı, osy bastan qolǵa alyp, júıeli jumystar júrgizýimiz kerek. Óıtkeni bes-on lańkestiń kózin joıýmen terorızm joǵalyp ketpeıdi. Ol kez kelgen ýaqytta qaıtalanýy múmkin. Onyń aldyn alý arqyly ǵana ult bolyp utamyz. Aldyn almasaq, saldarymen kúresip sharshaımyz. Sosyn negizgi baǵytymyzdan aınımyz, mejemizge ýaqytysynda jete almaımyz.
– Ózińiz rastap otyrǵandaı Aqtóbedegi lańskesterdiń áreketi sáláfı aǵymynyń jeteginde ketkender dep túsindirildi. Osy turǵyda ashylǵaly beri synǵa ushyrap kele jatqan «Asyl arnanyń» basy-qasynda júrgen sizderdi de áleýmettik jelilerde sáláfı dep jatqandar bar…
– Meniń túsinigimde, Elbasynyń sáláfılikke qatysty syny memlekettik qurylymǵa qarsy nemese óziniń ata dástúrin, babalar saltyn saqtaǵysy kelmeıtin, barynsha óziniń oıyn ózgelerge tyqpalaýǵa tyrysatyn, kótere almaıtyn shoqpardy beline baılap júrgen jastar jaıynda aıtyldy dep oılaımyn. Óıtkeni qazirgi kezde takfırızm, jıhadshylyq nemese haýarıjdik degen sıaqty tym shekten shyǵýshylyqtardyń ushar basynda turǵan aǵymdar bar.
Elbasynyń aýzymen sol uǵymdar sáláfızm dep aıtyldy. Al shyntýaıtynda, sáláfı degen ilgerliler, burynǵylar, aldyńǵylar degen maǵyna beredi. Sahabalar, olardan keıingi eki býyn tabıýndar jáne taba tabıýndar. Osy úsh býyn ilgerliler bolyp eseptelinedi. Iaǵnı Islamnyń altyn ǵasyrynda solar sáláfı dep eseptelingen. Al, qazir sáláfı joq. Qazir shyn musylman Alladan túsken Quranmen, Paıǵambarymyzdyń súnnetimen, álgi aıtqan sahabalardyń kórsetip ketken baǵyt-baǵdarymen júredi. Olar kórsetken baǵyt-baǵdar qandaı edi?
Olar ǵulamalardyń jolyn ustanýdy aıtqan edi. Al ǵulamalarymyz kimder? Olar keshe mázhabtyń jolyn qalyptastyryp, Islamnyń kesek qaǵıdalaryn jumsartyp, qarapaıym adamdar túsinetindeı dárejege jetkizgen Ábý-Hanıfalar. Ǵalymdarǵa súıenýdi, solarmen birge bolýdy sol kezdegi sahaba-sáláftar da, Paıǵambarymyzdyń zamanyndaǵylar da aıtyp ketken. Sondyqtan bizdiń qazir sáláfı bolýǵa esh muqtajdyǵymyz joq. Eshqandaı qajettilik te joq. Elbasy aıtqan sáláfıler shyntýaıtynda eldiń tynyshtyǵyn buzyp, berekemizdi qashyryp, bárimizge salmaǵyn salyp otyr.
«Asyl arna» ashylǵaly birinshi syn aıtqandar da ózin sáláfımin dep aıtyp júrgen aǵymnyń ókilderi bolǵan. Olar qasıetti Mádıná qalasynda otyryp alyp, «Asyl arnany» kórýge bolmaıdy. Kimde-kim «Asyl arnany» jabýǵa úles qossa, úlken saýap alady» degen sıaqty pátýalardy shyǵarǵan bolatyn. Sol sıaqty «sáláfı bolýymyz kerek» degen sózdi aıtyp júrgen, ózge ulttan shyqqan óz ishimizdegi ǵalymsymaqtar «Asyl arnany» kórmeńder. Ol – bıdǵat, naǵyz dindi nasıhattamaı jatyr» dep bizdi aıyptaǵan. Sondyqtan biz ózimizdiń ondaı teris aǵymda emes ekenimizdi sózimizben emes, isimizben dáleldep kele jatqan adamdarmyz. Jurtqa kórsetetin isi joq adamdar artyq sóıleıdi. Al biz aınalysyp jatqan naqty sharýamyz bolǵandyqtan artyq sózben aınalyspaımyz.
Bizdi bilgińiz kelse, sharýamyzdy kórińiz, «Asyl arnany» tańerteńnen keshke deıin qarańyz. Dúnıedegi eń qıyn nárse – kóptiń talqysyna salý. Óıtkeni kóptiń ishinde nadan da bar, ǵulama da bar, sáýleli adamdar da bar. Al ol kóptiń kóńilinen shyǵý múmkin emes. Bizdi aǵymmen aıyptaıtyndar qazaqtyń baıaǵy qý pendelik kóre almaýshylyǵy ǵoı. Basqa túk te emes. Búginde «Asyl arnanyń» ashylǵanyna 9 jyl boldy. 2007 jyly efırge shyǵyp, 2009 jyly telearna retinde búkil Qazaqstanǵa taradyq. Bylaısha aıtqanda ashylǵaly beri biz Úkimettiń nazaryndamyz. Biz sıaqty tereń tekserilip, qatty qadaǵalaýda otyrǵan birde-bir uıym joq dep esepteımin. Óıtkeni biz árbir baǵdarlamamyzdyń konsepsıasyn jyl saıyn mınıstrliktegi Din isteri komıtetimen, QMDB-men birlese otyryp bekitemiz. Odan keıin muqıat qarap otyrǵan múftıattyń arnaıy mamany qol qoımaıynsha ol efırge shyqpaıdy.
QMDB usynbaǵan din adamy efırden shyqpaıdy. Sondyqtan tolyq baqylaýda, tolyq tekserýde otyrǵan telearna bolǵandyqtan bizdi kinálaý jónsiz dep esepteımin. Biz memlekettiń saıasatyna, QMDB ustanymyna jáne Ábý-Hanıfa mázhaby negizderine arqa súıep qurylǵan telearnamyz. Sondyqtan bizdi sáláfı dep aıtý – óte úlken aıyptaý, otpen oınaý! Ol shıalardyń qaǵıdasy, solarǵa tán qaǵıdany sýnnıtterdiń arasyna alyp kelip kirgizý óte úlken aıyp bolyp sanalady. Rasymen dáleldenip jatsa, bizdi ǵana emes basqalardy da bulaı aıyptaýǵa búginde tek quzyrly mekemeniń ǵana quqyǵy bar.
– Baıqaǵanymyz, dinge qatysty quzyrly oryndarmen tyǵyz qarym-qatynasta áreket etesizder. Olaı bolsa biletin shyǵarsyz, elimizde sáláfı aǵymynda qansha adam bar?
– Ony sol quzyrly oryndardan suramasańyz, sanyn naqtylap, tap basyp aıta almaımyn. Biz «Asyl arna» telearnasynyń jumystary rýhanı baǵytta bolǵannan keıin kúndelikti baǵdarlamalar túsirý barysynda kóptegen adamdarmen kezdesemiz, jolyǵamyz. Aýyzasharda, ár túrli jastardyń ortasynda bolamyz. Oqý oryndaryna baryp stýdenttermen kezdesýler ótkizemiz. Pikirlerin tyńdaımyz. Solardyń arasynda terrorıst bolyp ketpese de soǵan yqtımaldyǵy bar jastar kezdesip turady.
– Kóp pe?
– Kóp dep aıtýǵa bolmaıdy, biraq jetkilikti. Solardyń barlyǵy ýaqytysynda kókeıindegi suraqtaryna laıyqty jaýap taba almaǵandar. Jalpy alǵanda, úıińizdegi kishkentaı balańyzdyń suraqtaryna siz jaýap bermeseńiz, oǵan synyptasy ne kóshedegi bireý jaýap beredi. Nemese ınternet jaýap beredi. Eń bastysy ol jaýapsyz qalmaıdy. Sondyqtan balanyń qandaı da bir qoǵamǵa, adamǵa, senimge qatysty suraqtarynyń barlyǵyna ata-ana jaýap bere alýy kerek. Qolynan kelmese, jaýap bere alatyn adamdy izdep tabýy tıis. Óıtkeni rýhanı senim onyń taǵdyryn sheshýi múmkin.
Baqytty ne baqytsyz qylýy múmkin. Ondaı adamdardy kezdestirip te júrmiz. Birde maǵan oramal taǵyp, áke-sheshesimen túsinise almaı júrgen bir qyz habarlasty. Onyń ata-anasyna baryp jolyǵyp, shynaıy dindi aıtyp, qyzǵa da oramaldyń qundylyǵyn túsindirdim. Eń birinshi nárse oramal emes, ıman ekenin jetkizdim. Sodan keıin olardyń arasynda rýhanı baılanys ornap, kez kelgen suraqqa jaýapty birlesip izdeıtin jaǵdaıǵa jetti. Keıin ol qyz jaqsy jerge turmysqa shyqty, qazir birneshe balanyń anasy. Áke-sheshesi de sol arqyly namazǵa jyǵyldy. Kásipterin jalǵastyryp jatyr. Eger sol kezde oǵan men emes, radıkaldy aǵymnyń adamy jolyǵyp, «áke-shesheńdi tyńdama, oramalyńdy tartyp, namazyńdy oqı ber» dese ol qyz radıkaldana berer edi.
Onyń túbi qaıda apararyn bir Qudaı ǵana biledi. Onyń ata-anasy da qyzyn jazǵyrýmen dindi jek kórip ketip, qazaq qoǵamynda bir otbasy úlken qasiretke dýshar bolýy múmkin edi. Sol sıaqty ár qaısysymyz kez kelgen másele týyndamas buryn aldyn alyp, sheshýge umtylsaq, úlken problemalardy boldyrmaýǵa bolady.
– Osy bizdiń qoǵamdaǵy qyzdarymyzdyń búrkemelenýi, jap-jas jigitterimizdiń kúzelmeıtin saqal qoıyp, balaqtaryn qysqartyp, elden erekshelenýine kózqarasyńyz qalaı? Ózińiz de saqal qoıdyńyz ǵoı…
– Ár nárse retimen bolýy kerek. El ishinde bes jasar qyzyn da búrkemelep júrgender bar. Eger qyz bala áke-sheshesinen kórip, qyzyǵýshylyq tanytqan bolsa, onda ol nárseden tıýǵa bolmaıdy. Biraq, bálıǵat jasyna tolmaǵan qyzdy qymtap, kópshilik ortasynda alyp júrý oǵan kótere almaıtyn shoqpardy beline baılap berýmen teń aýyrtpashylyq bolyp tabylady. Sondyqtan balany, ásirese qyz balany psıhologıalyq turǵyda qatty eskerýimiz kerek.
Al mektep jasyndaǵy, oqý ornyndaǵy qyzdardyń kıim úlgisine Mádenıet mınıstrligi áli sońǵy núktesin qoıǵan joq. Áli el ishinde talqylanyp, bunyń keshendi joldary qarastyrylyp jatyr. Tarıhymyzǵa qarasaq, qazaq qyzy qazirgidegideı jalańash júrmegen. Jáne ony qara kıgizip, betin de jappaǵan. Sondyqta biz osynyń ortasyn tabýymyz kerek qoı. Basqa eldiń mádenıeti men ǵurpyna sáıkestendirilgen úrdisterden de ádemi bas tarta bilýge tıispiz. Jáne ózimizdiń tarıhymyzdaǵy ǵasyrlar boıy ustanǵan analarymyzdyń, qyzdarymyzdyń, kelinderimizdiń jolyn osy zamanǵa beıimdep nasıhattaı bilýimiz qajet. Bul turǵyda QMDB birneshe jyldan beri qyzdarymyzdyń kıim úlgileriniń kórmelerin uıymdastyryp, sheberlerimizben izdený ústinde. Bul óte quptarlyq jaǵdaı.
Al eger jas jigit shynymen ádepti bolyp, ornyn bilse, adamdarmen qarym-qatynasy jaqsy bolsa, týǵan-týystarynyń rızashylyǵyn alyp júrse, ortasynda isi ónegeli bolsa, qoıǵan saqaly baıqalmaı da qalar edi. Jalpy saqal qoıý qazaq dástúrinde joq dep aıta almaımyz. Biraq, ókinishke qaraı kóptegen jastar ishki dúnıesin nemese adamdarmen qarym-qatynastaryn, negizgi máselelerdi rettep ornyna qoımaı turyp, óziniń syrtyn durystaýmen shuǵyldanyp ketti.
Sondyqtan ol saqal súıkim emes, kózge oǵash kórinetin jaǵdaıǵa dýshar boldy. Saqaldan aldyn adamnyń ımany, jurtpen qarym-qatynasy, amanatshyldyǵy, sózinde turýy, jurtqa janashyrlyǵy sezilip turatyn bolsa, qandaı saqal qoısa da sezilmeı qalady. Al kerisinshe bolsa, syrt pishini dinine sóz keltiredi. Jalpy saqal sıaqty jaýapkershilikti alyp júrý úshin júzinen nury tógilgen, isinen úlgi shashatyn jaqsy musylman bolýǵa tyrysý kerek.
Áńgimelesken Asylbek QUNANBAIULY
“Reıtıń” gazeti 23 maýsym 2016 jyl.
